پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)
اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم:
طرز استخراج عصاره محتوای سوره را (یعنی «درس» سوره را) در قسمت اول ارائه کرده ایم که مطابق ذیل است:
درس: اي مسلمانان! مسلماني خويش را با دور شدن از صفات کافرانه و
منافقانه و عمل به احکام (فردي و اجتماعي) ارتقاء دهيد.
برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:
درب: ای مسلمانان! مواظب دقت و صحت اعتقاداتتان باشید و از صفات منافقانه بسيار دوري کنيد و حق خويش را به طور واضح و آشکار پيگيري کنيد، و به کارهاي خير بپردازيد و عفو کنيد.
2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ آمِنُواْ بِاللّهِ وَرَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِيَ أَنزَلَ مِن قَبْلُ وَمَن يَكْفُرْ بِاللّهِ وَمَلاَئِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِيدًا ﴿136﴾ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ ثُمَّ كَفَرُواْ ثُمَّ آمَنُواْ ثُمَّ كَفَرُواْ ثُمَّ ازْدَادُواْ كُفْرًا لَّمْ يَكُنِ اللّهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ وَلاَ لِيَهْدِيَهُمْ سَبِيلاً ﴿137﴾
ریزدرب: ای مسلمانان! مواظب دقت و صحت اعتقاداتتان باشید و از دودلی و تزلزل اعتقادی بشدت دوری کنید
2
بَشِّرِ الْمُنَافِقِينَ بِأَنَّ لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا ﴿138﴾ الَّذِينَ يَتَّخِذُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاء مِن دُونِ الْمُؤْمِنِينَ أَيَبْتَغُونَ عِندَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ العِزَّةَ لِلّهِ جَمِيعًا ﴿139﴾ وَقَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آيَاتِ اللّهِ يُكَفَرُ بِهَا وَيُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلاَ تَقْعُدُواْ مَعَهُمْ حَتَّى يَخُوضُواْ فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ إِنَّكُمْ إِذًا مِّثْلُهُمْ إِنَّ اللّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِينَ وَالْكَافِرِينَ فِي جَهَنَّمَ جَمِيعًا ﴿140﴾ الَّذِينَ يَتَرَبَّصُونَ بِكُمْ فَإِن كَانَ لَكُمْ فَتْحٌ مِّنَ اللّهِ قَالُواْ أَلَمْ نَكُن مَّعَكُمْ وَإِن كَانَ لِلْكَافِرِينَ نَصِيبٌ قَالُواْ أَلَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَيْكُمْ وَنَمْنَعْكُم مِّنَ الْمُؤْمِنِينَ فَاللّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَن يَجْعَلَ اللّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلاً ﴿141﴾ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ يُخَادِعُونَ اللّهَ وَهُوَ خَادِعُهُمْ وَإِذَا قَامُواْ إِلَى الصَّلاَةِ قَامُواْ كُسَالَى يُرَآؤُونَ النَّاسَ وَلاَ يَذْكُرُونَ اللّهَ إِلاَّ قَلِيلاً ﴿142﴾ مُّذَبْذَبِينَ بَيْنَ ذَلِكَ لاَ إِلَى هَؤُلاء وَلاَ إِلَى هَؤُلاء وَمَن يُضْلِلِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ سَبِيلاً ﴿143﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاء مِن دُونِ الْمُؤْمِنِينَ أَتُرِيدُونَ أَن تَجْعَلُواْ لِلّهِ عَلَيْكُمْ سُلْطَانًا مُّبِينًا ﴿144﴾ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ فِي الدَّرْكِ الأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَلَن تَجِدَ لَهُمْ نَصِيرًا ﴿145﴾ إِلاَّ الَّذِينَ تَابُواْ وَأَصْلَحُواْ وَاعْتَصَمُواْ بِاللّهِ وَأَخْلَصُواْ دِينَهُمْ لِلّهِ فَأُوْلَئِكَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ وَسَوْفَ يُؤْتِ اللّهُ الْمُؤْمِنِينَ أَجْرًا عَظِيمًا ﴿146﴾ مَّا يَفْعَلُ اللّهُ بِعَذَابِكُمْ إِن شَكَرْتُمْ وَآمَنتُمْ وَكَانَ اللّهُ شَاكِرًا عَلِيمًا ﴿147﴾
ریزدرب: ای پیامبر! منافقان چنین اند، خودت و پیروانت از آنان دوری کنید
3
لاَّ يُحِبُّ اللّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوَءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاَّ مَن ظُلِمَ وَكَانَ اللّهُ سَمِيعًا عَلِيمًا ﴿148﴾
ریزدرب: ای مسلمانان! حرف زشت زدن در صورت مظلومیت جزء صفات منافقانه نیست
4
إِن تُبْدُواْ خَيْرًا أَوْ تُخْفُوهُ أَوْ تَعْفُواْ عَن سُوَءٍ فَإِنَّ اللّهَ كَانَ عَفُوًّا قَدِيرًا ﴿149﴾
ریزدرب: ای مسلمانان! اگر با منافقان نیکیی هم کردید عیبی ندارد
5
إِنَّ الَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِاللّهِ وَرُسُلِهِ وَيُرِيدُونَ أَن يُفَرِّقُواْ بَيْنَ اللّهِ وَرُسُلِهِ وَيقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَنَكْفُرُ بِبَعْضٍ وَيُرِيدُونَ أَن يَتَّخِذُواْ بَيْنَ ذَلِكَ سَبِيلاً ﴿150﴾ أُوْلَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ حَقًّا وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُّهِينًا ﴿151﴾ وَالَّذِينَ آمَنُواْ بِاللّهِ وَرُسُلِهِ وَلَمْ يُفَرِّقُواْ بَيْنَ أَحَدٍ مِّنْهُمْ أُوْلَئِكَ سَوْفَ يُؤْتِيهِمْ أُجُورَهُمْ وَكَانَ اللّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا ﴿152﴾
ریزدرب: ای پیامبر! منافقان چنین اند، خودت و پیروانت از آنان دوری کنید
تقطیع:
در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.
اصلی-فرعی
قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.
لُبّ مطلب:
با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.
3 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای مردم ! ازخداوندی که وجودتان وهمه بشریت ازاوست تقواداشته باشید و ای مسلمانان ! درمورد یتیمان ، واموال آنها ، ومقررات ارث ، تقوا را بسیار رعایت کنید .
در پاراگراف 2 می فرماید : ای مسلمانان ! درمورد مقررات ازدواج وطلاق وامور مرتبط، بسیار مراقبت نموده و تقوا رابسیار رعایت کنید .
در پاراگراف 3 می فرماید : ای مسلمانان ! ازرفتارهای ناصحیح مالی بین خویش حذر کنید ، وازگناهان بزرگ ، وبخصوص قتل ، بپرهیزید و به بنیان خانواده خیلی اهمیت دهید ودراین مورد تقوا را رعایت کنید و به اعتقادات صحیح ، رفتار صحیح مالی ، رفتار صحیح با نزدیکانتان ، ونماز صحیح ، و اخلاص دراعمال بسیار اهمیت دهید .
در پاراگراف 4 می فرماید : ای پیروان رسول خدا ! از این یهودیان که مرتکب این رفتارها میشوند دوری کنید .
در پاراگراف 5 می فرماید : ای مسلمانان ! به ادای امانت و به عدالت درهنگام قضاوت بسیار اهمیت دهید و از منصوبان الهی (اولوالامر منکم) اطاعت کنید.
در پاراگراف 6 می فرماید : ای مسلمانان ! به جهاد و جهاد آزادی بخش همراه رسول خدا-ص- بپردازید تا به رشد و ارتقاء شخصیتی شایسته برسید.
در پاراگراف 7 می فرماید : ای مسلمانان ! برای سایرمسلمانان خیرخواه بوده ونسبت به یکدیگر مودب باشید و با منافقان فعال، سختگیری کنید و هر جا بر آنها دست یافتید، توطئهشان را خنثی کنید و خون مسلمان بسیار محترم است وقتل عمــد مسلمان ازگناهان بسیار بزرگ ونابخشودنی است لذا دراین مورد بسیارحساس ومحتاط باشید وتفتیش عقیده هم نکنید .
در پاراگراف 8 می فرماید : ای مسلمانانی که هنوز هجرت نکرده اید ! منتظر چه هستید؟ هجرت کنید و در راه خدا به جهاد بپردازید (گرچه درجه تان به پیشتازان جهاد نمیرسد اما هنوز وعده خوب خداوندی را برفرازتان دارید) و به تشریع احکامی در مورد نماز و . . . و شرحی در مورد منافقان و جدیت در جهاد می فرماید
و میگوید ای مسلمانان! احساس مسئولیت داشته باشید واگر خطـائی کردید فورا به مسیر صحیح برگردید وگناه خویش را نیز به گردن دیگران نیاندازید که این موضوع خودش یک گناه بزرگ است و نیز می فرماید : ای پیامبر ! همواره مورد الطاف وتاییدات ما بوده ای وگرنه این کافران و منافقان نزدیک بود تو را بــه اشـتباه بیاندازند (که فضل ورحمت ما مانــع شد)
در پاراگراف 9 می فرماید : مشرکان فقط معبودهای اشتباهی را عبادت میکنند و مؤمنان رستگاران حتمی هستند و ای مردم! فریب پندارها و خیالاتتان را نخورید و بدانید که علیرغم ادعاهای اهل کتاب جزای اعمال خوب و بدخویش را خواهید دید زیرا همه چیز مال خداست و او به همه چیز احاطه دارد و در باره خانواده تان چنین باشید و همه چیز مال خداست، پس به تقوا گرایش کنید زیرا هر چه اعم از مواهب دنیا یا آخرت بخواهید نزد خداست و ای مسلمانان ! بسیارقیام کننده راه عدالــت ، و قبول کننده دردسرهای منتج از آن باشید .
در این پاراگراف می فرماید: ای مسلمانان! به خدا و رسول او ایمان واقعی داشته باشید و از سستایمانی بپرهیزید و از رفتارهای منافقانه به شدت احتراز کنید تا در پناه خدا قرار گیرید و برای رفع ظلم عیبی ندارد فریادبلند خویش را (ولو به سخنانی ناخوشایند) رها سازید، امادرعین حال (باتوجه به مورد) اهل داد و دهش وعفو هم باشید و مولفه های کفر رابشناسید تابتوانید ازآنها دوری کنید و اعتقاداتتان را همواره صحیح نگهدارید.
4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
این سوره، از آیات 136 تا 147 و دو سه قطعه بعد، تِم نکوهش منافقان دارد، که در اینجا به اوج خویش رسیده است.
چنانکه از آیه 136 فهمیده میشود «الذین آمنوا» یک اصلاح بوده که به «مسلمانان» اطلاق میشده و لزوما به معنی ایمان داشتن نبوده است و گرچه چرا باید بفرماید «ایمان بیاورید»؟ اصطلاح مذکور در باره کل جامعه مسلمانان بکار میرفت که منافقان نیز بخش مهمی از آن بودند (مهم، هم از لحاظ عدد و هم از لحاظ نفوذ و تاثیر)
از میان منافقان کسانی بودند که بارها از جامعه مسلمانان خارج و به کافران پیوستند (آیه 137)
آنها (علیرغم منع مکرر و مشدد قرآن) با کافران روابط بسیار نزدیک داشتند (آیه 139) و برای آموزه های وحی و خود وحی کوچکترین احترامی قایل نبودند (140) آنها هرگز در درون معرکه ها همراه مومنان نبودند و همیشه کنار گود بودند ولی موقع پیروزی سهم خواه و در غیر پیروزی نکوهشگر بودند (141) و به خیال خویش به خدا کلک میزدند و اهل نماز و عبادات نبودند اما از روی ریا خود را اهل این چیزها نشان میدادند (142)
هم تعداد و هم نفوذ و تاثیر آنها در جامعه مسلمانان خیلی زیاد بود و چنانکه در سوره های بعد خواهیم دید شبکه و سازماندهی داشتند و با رفتار شبکه ای و سازمان یافته محتوای اسلام را خالی و محتوای سابق جاهلیتی را در شکل ظاهری اسلام می ریختند.
5 - پیشگوئی های تحقق یافته
در آیه 151 پیشگوئی میفرماید که عده ای سعی خواهند کرد بین خدا و رسول جدائی بیاندازند و این چیزی است که همین امروز به وضوح داریم مشاهده اش میکنیم.
6 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
در آیه 136 از ملائکه نام رفته که بالاتر از ذهنیات ما میباشد، چه رسد عرب 1400 سال قبل.
آیه های 138 و 141 و 145 و 146 و 151 و 152 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز همچنین.
7 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
8 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - ای مسلمانان! مواظب دقت و صحت اعتقاداتتان باشید
2 - از صفات منافقانه بسيار دوري کنيد
3 - حق خويش را به طور واضح و آشکار پيگيري کنيد
4 - به کارهاي خير بپردازيد و عفو کنيد.
9 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه های 138 و 144 و 147 و 152، بقیه آیه های این پاراگراف «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
کلیدهای تفسیری
بحث متنی
آیههای 138 و 139 و 140 و 141 فرع بر آیههای ماقبل خویش است.
همچنین است آیه 143 نسبت به آیه 142.
نیز، آیههای 145 و 146 نسبت به آیه 144.
جدائی انداختن بین خدا و رسول
موضوع آیه 150 دقیقا نشانگر یک رفتار منافقانه است که با طرح مطالبی از قبیل اینکه اینها را از پیش خود میگوید، و اینها سخن خدا نیست، و امثال آن، گرچه در قالبی به ظاهر عالمانه مطرح شود، که این روزها بشدت دچارش هستیم، (که یکی میگوید قرآن «خواب نامه» پیامبر است، و یکی میگوید «فهم نامه» آنحضرت است، و امثال این سخنان که جواب آنها را بطور مستدل و مشروح در سایت خویش داده ایم و اینجا محل طرح آن نیست)، حتی اگر هم گوینده این قبیل سخنان از روی ساده لوحی متوجه پیامدهای آن نباشد، نتیجه مخربش که به «نومن ببعض و نکفر ببعض» (همان آیه) خواهد انجامید واضح ترین رفتار منافقانه است.
بطور قطع، شروع این فرایند در همان روزهای نزول این آیات شکل گرفته بوده است.
ترجمه تفسیریِ آزاد
اي مسلمانان! به خدا و رسولش و آن کتابي که بر رسولش نازل کرد و آن کتابهايي که قبلا نازل کرد ايمان بياوريد ، و کسي که به خداوند و ملائکه اش و کتابهايش و پيامبرانش و روز آخرت کفر ورزد ، البته به گمراهي بسيار دوري افتاده است (136) کساني که ايمان آوردند و سپس کافر شدند و آنگاه ايمان آوردند و باز هم کافر شدند و سپس بيشتر کافر شدند خداوند اينطور نيست که بيامرزدشان و اينطور نيست که به راهي هدايتشان کند (137) ای پیامبر! منافقان را به عذابي دردناک مژده شان ده (138) همانها که کافران را بجاي مومنان دوست گرفتند. آيا نزد آنها عزت ميجويند؟ در حاليکه تمام عزت ها نزد خداوند است (139) و البته در آن کتاب بر شما چنين نازل شده که وقتي شنيديد به آيات خدا کافر ميشوند و مسخره اش مي کنند با آنها ننشينيد تا اينکه وارد يک گفتگوي ديگر شوند زيرا که در آنصورت شما هم مانند آنها خواهيد بود. البته خداوند همگي منافقان و کافران را در جهنم جمع خواهد کرد (140) همانهائي که شما را زير نظر دارند، اگر از جانب خدا پيروزيي نصيب شما شد ميگويند آيا با شما نبوديم؟ و اگر کافران نصيبي بردند به کافران ميگويند آيا شما را عليه آنها هدايت و شما را از آنها دور نميکرديم؟ و البته خداوند روز قيامت بين شما حکم خواهد کرد و خداوند هرگز براي کافران عليه مومنان راهي قرار نداده است (141) منافقان با خداوند نيرنگ مي کنند در حاليکه همو نيرنگ کننده آنهاست، و هنگاميکه براي نماز بپا مي خيزند با کسالت بپا مي خيزند، و ريا مي کرده، و خدا را جز کمي ياد نمي کنند (142) سرگردانند. نه بسوي اينها هستند و نه بسوي آنها. و هر کس را که خداوند گمراهش کند هرگز براي او راهي نخواهي يافت (143) اي مسلمانان! کافران را بجاي مومنان دوست و سرپرست خويش مگيريد. آيا ميخواهيد براي خداوند عليه خويش دليلي آشکار قرار دهيد؟ (144) البته منافقان در پائين ترين پله جهنم قرار ميگيرند و هرگز ياوري برايشان نخواهي يافت (145) مگر آنهائي که توبه کنند ، و خطاهاي سابق خويش را اصلاح کنند، و به خداوند تکيه کنند، و دين خويش را براي خداوند خالص کنند، که در آنصورت با مومنان هستند و خداوند نيز بزودي به مومنان پاداشي عظيم خواهد داد (146) ای مردم! اگر ايمان آوريد و شکر بگزاريد چرا خداوند عذابتان كند؟ و خداوند شاکري داناست (147) خداوند سخن بد را که به صداي بلند باشد دوست ندارد مگر اينکه گوينده اش مورد ظلم قرار گرفته باشد و خداوند شنواي داناست (148) اگر خيري را آشکار کنيد يا مخفيانه انجامش دهيد يا از بديي عفو کنيد خداوند نيز بسيار بخشنده تواناست (149) کساني که به خدا و رسولانش کافر ميشوند و ميخواهند بين خدا و رسولانش جدائي بياندازند و ميگويند به بعضي از آيات ايمان داريم و به بعضي ديگر کافريم و ميخواهند بين آن دو دسته آيات راهي به نفع خویش برگزينند (150) آنها حقا کافرند و براي کافران عذابي خوار کننده آماده کرده ايم (151) و کساني که به خدا و رسولانش ايمان آورده و بين آنها جدائي نمي اندازند بزودي پاداشهايشان را ميدهيم و خداوند آمرزگار مهربان است (152)