پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)
اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم:
طرز استخراج عصاره محتوای سوره را (یعنی «درس» سوره را) در قسمت اول ارائه کرده ایم که مطابق ذیل است:
درس: اي پيامبر! رسالت خويش را با جديت پيگير، از الطاف الهي بهره مند خواهي شد.
برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:
درب: ای پیامبر! آیات و صفات الهی را برای کفار چنین تشریح کن و با كافران قومت چنين بگو و خودت چنین باش.
2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
قُلْ إِنِّي نُهِيتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ قُل لاَّ أَتَّبِعُ أَهْوَاءكُمْ قَدْ ضَلَلْتُ إِذًا وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُهْتَدِينَ ﴿56﴾ قُلْ إِنِّي عَلَى بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّي وَكَذَّبْتُم بِهِ مَا عِندِي مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلّهِ يَقُصُّ الْحَقَّ وَهُوَ خَيْرُ الْفَاصِلِينَ ﴿57﴾ قُل لَّوْ أَنَّ عِندِي مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ لَقُضِيَ الأَمْرُ بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَاللّهُ أَعْلَمُ بِالظَّالِمِينَ ﴿58﴾
ریزدرب : ای پیامبر! فعالان کفر را از اینکه بتوانند معامله ای با تو کنند مایوس کن.
2
وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لاَ يَعْلَمُهَا إِلاَّ هُوَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِن وَرَقَةٍ إِلاَّ يَعْلَمُهَا وَلاَ حَبَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الأَرْضِ وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ يَابِسٍ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ ﴿59﴾ وَهُوَ الَّذِي يَتَوَفَّاكُم بِاللَّيْلِ وَيَعْلَمُ مَا جَرَحْتُم بِالنَّهَارِ ثُمَّ يَبْعَثُكُمْ فِيهِ لِيُقْضَى أَجَلٌ مُّسَمًّى ثُمَّ إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ ثُمَّ يُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿60﴾ وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَيُرْسِلُ عَلَيْكُم حَفَظَةً حَتَّىَ إِذَا جَاء أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا وَهُمْ لاَ يُفَرِّطُونَ ﴿61﴾ ثُمَّ رُدُّواْ إِلَى اللّهِ مَوْلاَهُمُ الْحَقِّ أَلاَ لَهُ الْحُكْمُ وَهُوَ أَسْرَعُ الْحَاسِبِينَ ﴿62﴾ قُلْ مَن يُنَجِّيكُم مِّن ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَخُفْيَةً لَّئِنْ أَنجَانَا مِنْ هَذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ ﴿63﴾ قُلِ اللّهُ يُنَجِّيكُم مِّنْهَا وَمِن كُلِّ كَرْبٍ ثُمَّ أَنتُمْ تُشْرِكُونَ ﴿64﴾ قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَن يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِّن فَوْقِكُمْ أَوْ مِن تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعاً وَيُذِيقَ بَعْضَكُم بَأْسَ بَعْضٍ انظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ ﴿65﴾ وَكَذَّبَ بِهِ قَوْمُكَ وَهُوَ الْحَقُّ قُل لَّسْتُ عَلَيْكُم بِوَكِيلٍ ﴿66﴾ لِّكُلِّ نَبَإٍ مُّسْتَقَرٌّ وَسَوْفَ تَعْلَمُونَ ﴿67﴾
ریزدرب : ای پیامبر! خداوند را باز هم به آنان بشناسان.
3
وَإِذَا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ فِي آيَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى يَخُوضُواْ فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ وَإِمَّا يُنسِيَنَّكَ الشَّيْطَانُ فَلاَ تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرَى مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ ﴿68﴾ وَمَا عَلَى الَّذِينَ يَتَّقُونَ مِنْ حِسَابِهِم مِّن شَيْءٍ وَلَكِن ذِكْرَى لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ ﴿69﴾ وَذَرِ الَّذِينَ اتَّخَذُواْ دِينَهُمْ لَعِبًا وَلَهْوًا وَغَرَّتْهُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَذَكِّرْ بِهِ أَن تُبْسَلَ نَفْسٌ بِمَا كَسَبَتْ لَيْسَ لَهَا مِن دُونِ اللّهِ وَلِيٌّ وَلاَ شَفِيعٌ وَإِن تَعْدِلْ كُلَّ عَدْلٍ لاَّ يُؤْخَذْ مِنْهَا أُوْلَئِكَ الَّذِينَ أُبْسِلُواْ بِمَا كَسَبُواْ لَهُمْ شَرَابٌ مِّنْ حَمِيمٍ وَعَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُواْ يَكْفُرُونَ ﴿70﴾
ریزدرب : ای پیامبر! نیرویت را برای فعالان کفر هدر مده، بلکه بیشترین نیرو را روی پیروانت متمرکز کن.
4
قُلْ أَنَدْعُو مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَ يَنفَعُنَا وَلاَ يَضُرُّنَا وَنُرَدُّ عَلَى أَعْقَابِنَا بَعْدَ إِذْ هَدَانَا اللّهُ كَالَّذِي اسْتَهْوَتْهُ الشَّيَاطِينُ فِي الأَرْضِ حَيْرَانَ لَهُ أَصْحَابٌ يَدْعُونَهُ إِلَى الْهُدَى ائْتِنَا قُلْ إِنَّ هُدَى اللّهِ هُوَ الْهُدَىَ وَأُمِرْنَا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ ﴿71﴾ وَأَنْ أَقِيمُواْ الصَّلاةَ وَاتَّقُوهُ وَهُوَ الَّذِيَ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ ﴿72﴾ وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ بِالْحَقِّ وَيَوْمَ يَقُولُ كُن فَيَكُونُ قَوْلُهُ الْحَقُّ وَلَهُ الْمُلْكُ يَوْمَ يُنفَخُ فِي الصُّوَرِ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ ﴿73﴾
ریزدرب: ای پیامبر! آنان را از معامله با خودت مایوس کن و خداوند را به آنان بشناسان.
تقطیع:
در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.
اصلی-فرعی
قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.
لُبّ مطلب:
با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.
3 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای پیامبر! توجه مردم را در درجه اول به آفرینشهای الهی و در درجه دوم به علم مطلق او جلب کن و رفتارهای لجوجانه مخالفت آمیز سران کفار یکی ازموانع اصلی کارت است که همیشه باید آن را در معادلاتت در نظر داشته باشی .
در پاراگراف 2 می فرماید : ای پیامبر ! برای همه تشریح کن که این کافران با این رفتارهای لجبازانه شان دارند چه ضرر عظیمی به خویش میزنند وخود رابه چه مهلکه ای می اندازند و بر مشکلات رسالتت صبوری کن ، یاری ما خواهد رسید .
در پاراگراف 3 می فرماید : ای پیامبر ! توجه این کفار را به خطری که خودرا درمعرض آن قرار داده اند جلب کن ، مبادا اینطور باشد که غافل باشند و ناگهان به عذاب دستجمعی گرفتارشوند و فعلا باب گفتگو با این کفار را باز نگهدار و ضمنا موقعیت خودت رانیز برای آنان بازهم یادآوری کن (تا این ایام بگذرد) و قدرشناسی ات را نسبت به پیروانت عیان کن .
در این پاراگراف می فرماید : ای پیامبر! کماکان باب گفتگو را با این کفار باز نگهدار و بر مواضع اعتقادی خودت نیز کماکان پا فشاری کن.
4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
آیه 56 بما میگوید هنوز هم فعالان کفر در پی دعوت آنحضرت بودند که بیا یک جوری با هم کنار بیاییم و آیه های 57 و 58 میگوید آنها هنوز هم این چماق را بالا نگه داشته بودند که اگر راست میگوئی آن عذاب آخرت را زود روی سرمان فرود بیاور.
از آیه 68 فهمیده میشود آنحضرت نوعی جلسه های قرآن خوانی باب کرده بوده ، و برخی از این جلسات سوء استفاده کرده و با هدف تخریب مطالب خلاف القاء میکرده اند و از آیه 69 و70 فهمیده میشود آنحضرت خیلی مایل بود حتی مخالفان فعال نیز به او بپیوندند و در این راه خیلی انرژی خرج میکرد تا اینکه خداوند با جملاتی از قبیل «ذر الذین . . » (آیه 70) او را منع میکرد.
5 - آیات برجسته این پاراگراف
آیه 59 از لحاظ اینکه به کتابهای ادعیه راه یافته شهرت خاصی دارد که از این لحاظ جزء آیات برجسته قرآنی قرار گرفته است.
6 – زاویه با تفاسیر رایج
1 (آیه های 58 تا 62) : (المیزان) : " وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْبِ لا يَعْلَمُها إِلَّا هُوَ ..."
مفسرين در باره وجه اتصال اين آيه به ما قبل آن گفتهاند: از آنجايى كه در آخر آيه قبلى داشت:" وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِالظَّالِمِينَ"، از اين جهت براى مزيد بيان فرمود: خزينههاى غيب يا كليدهاى آن، نزد خداى سبحان است، و كسى را جز او از آن آگهى و علم نيست، و او است كه هر كوچك و بزرگى را مىداند.
ليكن اين وجه، وجهى نيست كه معناى حصرى را كه جمله" لا يَعْلَمُها إِلَّا هُوَ" آن را افاده مىكند، روشن سازد.
بهتر اين است كه در اين باره گفته شود: ارتباط آيه مورد بحث تنها با جمله آخر آيه قبليش نيست، بلكه با مفاد مجموع دو آيه قبل خود مرتبط است، زيرا مجموع آن دو آيه دلالت مىكند بر اينكه: معجزهاى كه كفار آن را پيشنهاد كرده بودند و همچنين نتيجه آن كه مساله يكسره شدن كار آنان با رسول خدا است، امرى است كه تنها خداى تعالى، عالم و حاكم بر آن مىباشد و او است كه در حكمش و در عذاب كردن ستمكاران، دچار غلط و اشتباه نمىشود، براى اينكه داناتر از هر كس به ستمكاران و عالم به غيب و نهان و داناى به هر خرد و كلان خود او است كه نه در حكمش گمراه مىشود و نه چيزى را فراموش مىكند، و در اين جهات كسى با وى شركت نداشته و همپايه او نيست.
اين معنا را دو آيه قبل افاده كرده و اينك آيه مورد بحث اين معنا را اضافه مىكند كه:
تنها خداى سبحان است كه عالم به غيب و عملش شامل هر چيز است، سپس در سه آيه بعد، همين معنا را تكميل مىكند،
در نطر نگرفتنِ پرانتزی بودن آیه های مذکور سبب اطاله خیلی زیاد و بی ربط کلام شده و خط بحث و محور سخن را گم کرده – که تقریراتی به آنحضرت است - (و علاوه بر آنچه از المیزان نقل قول مستقیم کرده ایم بیش از ده صفحه دیگر مطلب آورده که واقعا نیازی نبود)
در حالیکه اگر انتهای آیه 57 را به ابتدای آیه 63 وصل کنیم کل مطلب ناگهان و یکجا مفهوم میشود ، و ضمنا ، مفهوم سه آیه پرانتزی مورد نظر نیز در شعاعِ مفهومِ روشن شدهء قبلی ناگهان (آنهم) روشن میشود و نیازی به آنهمه زحمت و تکلف و . . نیست .
2 (آیه 68) : 1 – حاکم کردن روایات 2 – خطای عادی عادیِ تفسیری
(المیزان) : " وَ إِمَّا يُنْسِيَنَّكَ الشَّيْطانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرى مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ"
اين خطابى كه در آيه شريفه است، خطاب به نبى اكرم (ص) است، و ليكن در حقيقت مقصود، ديگرانند، زيرا انبيا (ع) نه تنها از گناهان بلكه حتى از فراموشى احكام خداوندى هم مبرا هستند.
و ما سابقا در بحثى كه راجع به عصمت انبيا (ع) كرديم ثابت نموديم كه فراموش كردن احكام الهى از آن حضرت عينا مانند مخالفت عملى باعث گمراهى سايرين مىشود و ديگران به عمل آنان احتجاج و از آن اتخاذ سند مىكنند، پس همانطورى كه گفتيم، غرض اصلى از اين خطاب و مخاطبين واقعى آن امت اسلام است.
روایات عصمت انبیاء مورد بدفهمی واقع شده و در تفسیر خویش در سوره عبس به آن پرداخته ایم و در اینجا تکرارش نمیکنیم ، و ضمنا ، نمیتوان به استناد آنها – و هر روایات دیگری – معنی ظاهر قرآن را از ریخت انداخت ، مگر خداوند مانعی داشته که مستقیما مسلمانان را نهی بفرماید؟ ضمنا اینکه المیزان گفته از فراموشی احکام مبرایند ، نیز ، محل تامل است ، زیرا به نظر می آید این موضوع با آیه « . . انا بشر مثلکم . . » مخالف باشد .
7 - در این پاراگراف، کدام فقرات، فوق ذهنیات معاصران نزول است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه های 70 و 73 «قیامتی» است، و هیچ بنی بشری تجربه اش را ندارد، و قبل از قیامت نخواهد داشت، لذا، چه در آن روزهای نزول وحی و چه الی یوم القیامه بالاتر از ذهنیات بشر خواهد بود.
مکانیزمِ اجرائیِ آیه های 59 تا 62 چنان سنگین و چنان دور از ذهن و چنان دست نیافتنی است که سخن سروش و شبستری که گفته اند در قرآن چیزی که فوق ذهنیات مخاطبان اولیه باشد وجود ندارد، بسیار مضحک ارزیابی میشود.
همچنین است آیه 67 .
همچنین است آیه 71 .
و نیز آیه 73 (مکانیزم کن و یکون و مکانیزم نفخه صور و مکانیزم اختبار الهی و . . )
برای ما ساکنان قرن 21 نیز روشن نیست چه رسد مخاطب های اولیه!
در آیه های 68 و 71 به موجوداتی اشاره شده که معهود ما بشر قرن حاضر هم نیست، چه رسد به مشافهین 1400 سال قبل!
8 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
در باره آیات این پاراگراف ، حتی امروز نیز ، با توجه به معانی والای آن ، حتی برخی مفسران هم ، درک مقبولی از آن ندارند ، چه رسد به مخاطبان اولیه !
در عین حال که کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در این هزار و چند صد سال تغییر معنای قابل توجهی نیافته اند !
9 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 – توصیه به آنحضرت که آیات و صفات الهی را برای کفار چنین تشریح کند .
2 – توصیه رفتاری به آنحضرت که با كافران قومت چنين بگو و خودت نیز چنین باش.
10 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیات 56 تا 58 ، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
کلید های تفسیری
بحث متنی
آیات 59 تا 62 بدون اینکه فرع بر آیهای باشند پرانتزی هستند.
کتاب مبین
7 کلمه آخر به «کتاب مبین» اشاره دارد که هیچ تر و خشکی نیست مگر اینکه در آن کتاب هست.
تقریبا از50 سال قبل بطرف قبل تر، گفتمان غالب این بود که کتاب مبین قرآن است، ولی اینک این گفتمان رنگ باخته و بجای آن این گفتمان نشسته که کتاب مبین «لوح محفوظ»ی است که در سوره بروج از آن یاد شده، یا «ام الکتاب»ی که در ابتدای سوره زخرف به آن اشاره شده،
امروز میتوان آن را به یک ابرکامپیوتر مثال زد که کل امور ریز و درشت عالم هستی از آنجا اداره میشود.
شباهت زیاد خواب و مرگ از لحاظ خروج «جان»
آیه 60 دلالت دارد که آن قسمت از وجود ما که حقیقت ما است، در هنگام خواب از ما جدا میشود. همین مطلب طور دیگری در آیه 61 نیز آمده و معلوم میشود این «دریافت کامل» که از سوی «فرستادگان خداوند» (یا فرشتگان) انجام میشود نوعی تفسیر عبارت آیه 60 است. به این معنی که خداوند اینطور مقرر نموده که این موضوعِ «دریافت کامل جانها» متولیان و مسئولان خاص خویش را داشته باشد.
«چنین بگو»ها و «چنین کن»ها
این پاراگراف ها، توصیه تعدادی «چنین بگو» به پیامبر(ص) دارد و تعدادی «چنین کن».
«چنین بگو»ها نیز دو بخش متمایز دارد: یکی راجع به نعمتهائیست که همگان در هر لحظه دارند از آن استفاده میکنند و چون به آنها عادت کردهاند از وجود آن نعمتها و سپس از صاحب آن نعمتها هم غافلند. دیگری تبیین موقعیت پیامبری است که خلاصه آن این است که من فقط بشری هستم که ضمنا پیامبر نیز هست. «چنین کن»ها نیز بطور خلاصه مربوط به احترام به مؤمنان و پیروی و همراهی نکردن با کافران است. و ما در اینجا برای حصول نظم و ترتیب بیشتر این سه نکته را در سه جدول ذیل خلاصه میکنیم:
|
ردیف
|
قسمت اول «چنین بگو»ها
|
آیه مأخذ
|
|
1
|
اگر خداوند گوش و چشمتان را بگیرد و بر قلبهایتان مهر
بزند. آنگاه چه کسی آنها را بر خواهد گرداند؟
|
46
|
|
2
|
اگر عذاب بسویتان بیاید؟ آیا غیر از ظالمان هلاک
میشوند؟
|
47
|
|
3
|
بگو او این قدرت را دارد که از بالا سرتان یا از زیر پاتان،
عذابی بر شما بیانگیزد یا شما را گروه گروه کند و
سختی بعضی از شما را بر بعضی دیگر بچشاند.
|
65
|
|
4
|
بگو چه کسی از تاریکیهای زمین و دریا آن هنگام که
او را به تضرع و در خفا دعا میکنید نجاتتان میدهد؟
|
63
|
|
ردیف
|
قسمت دوم «چنین بگو»ها
|
آیه مأخذ
|
|
1
|
بگو من نگهبان بر شما نیستم.
|
66
|
|
2
|
بگو آیا غیر از خداوند را بخوانم؟ چیزی را که نه نفعی دارد و نه ضرری؟
|
71
|
|
3
|
بگو اگر چیزی را که با عجله میخواهید نزدم بود، آن امر بین
من و شما میگذشت و خداوند حال ظالمان را بهتر میداند.
|
58
|
|
4
|
بگو نهی شدهام شرک ورزم.
|
56
|
|
5
|
بگو از هوای نفس شما پیروی نمیکنم.
|
56
|
|
6
|
بگو بر دلیلی از پروردگارم استوار هستم و شما آنچه را که نزدم
هست تکذیب کردید. آنچه را که به عجله میخواهید نزدم
نیست. حکم جز مخصوص خداوند نیست. او حق را قدم به
قدم میگوید.
|
57
|
|
7
|
نمیگویم انبارهای خدا نزد من است و نمیگویم علم غیب
دارم و نمیگویم جزء فرشتگان هستم جز از وحی پیروی
نمیکنم.
|
50
|
|
ردیف
|
«چنین کن»ها
|
آیه مأخذ
|
|
1
|
وقتیکه کسانیکه به آیاتمان ایمان دارند نزدت میآیند بگو
سلام بر شما. پروردگارتان رحمت را بر خویش مقرر نموده ...
|
54
|
|
2
|
کسانی را که پروردگارشان را صبحگاهان و شامگاهان
به دعا میخوانند و خود او را منظور دارند مران.
|
52
|
|
3
|
آنهائی را که از محشور شدن بسوی پروردگارشان
خوف دارند هشدار ده که جز او شفیع و سرپرستی ندارند.
|
51
|
|
4
|
و هنگامی که آنان را که در آیاتمان فرو میروند ببینی،
از آنها روی گردان تا اینکه در سخنی دیگر فرو روند.
|
68
|
|
5
|
و آنهائی را که دینشان را به بازیچه و هوسرانی گرفتهاند
و زندگی دنیا آنها را فریفته، بحال خویش واگذار و تذکر ده.
|
70
|
ترجمه تفسیریِ آزاد
ای پیامبر! بگو من نهي شده ام که آنچه را که شما غير از خداوند به عبادت ميخوانيد عبادت کنم. بگو از هواي نفس شما پيروي نمي کنم که در آنصورت از گمراهان خواهم شد و از هدايت شدگان نخواهم بود (56) بگو من بر دليلي از پروردگارم استوار هستم و شما آنچه را که نزد من است تکذيب کرده ايد. آنچه را که به عجله ميخواهيد، که عذاب قیامت را همین حالا برشما نازل کنم، در اختیار من نيست. فرمانروائي جز با خداوند نيست. او حق را پيگيري ميكند و همو بهترين مشخص کنندگان است (57) بگو اگر آنچه را که به عجله ميخواهيد نزدم بود ميان من و شما كار به پايان ميرسيد و خداوند به حال ظالمان داناتر است (58) و بگو خداوندم کسی است که کليدهاي غيب نزد اوست. کسي غير از او علم آنرا ندارد و انچه را که در زمين و دريا هست ميداند. و هيج برگي نمي افتد مگر اينکه آنرا ميداند و هيچ دانه اي در تاريکيهاي زمين و هيچ تر و خشکي نيست مگر اينکه در کتابي آشکار هست (59) و هموست که شبها جان شما را دريافت ميکند و ميداند در روز چه کرده ايد، سپس شما را در روزِ بعد برمي انگيزد تا سررسيد تعيين شدهء عمرتان به سر آيد، آنگاه بازگشت شما بسوي اوست و شما را از آنچه ميکرده ايد آگاه مي کند (60) و او بر مخلوقاتش غالب است. و بر شما نگهباناني ميفرستد، تا قبل از اينکه مرگ تان در رسد محفوظ باشید، که پس از سررسیدِ موعدِ مرگ تان فرستادگانش جان تان را دريافت مي کنند و در این امر هيچ کوتاهيي نمي کنند (61) سپس بسوي خداوند كه سرور حقتان است بازگردانده ميشوید. آيا جز اين است که فرمانروائي از آن اوست و همو سريعترين حسابگران است؟ (62) ای پیامبر! بگو چه کسي از تاريکيهاي زمين و دريا آن هنگام که او را با تضرع و در خفا به دعا ميخوانيد نجاتتان ميدهد ؟ همان وقتي که ميگوئيد خدایا اگر از اين گرفتاري نجاتمان دهي حتما از شکرگزاران خواهيم بود؟ (63) بگو خداوند است که از آن و همچنين از ناراحتي های دیگر نجاتتان ميدهد، آنگاه شما با او شريک قرار ميدهيد (64) بگو او اين قدرت را دارد که از بالاسرتان و زيرپايتان عذابي بر شما برانگيزد، يا شما را گروه گروه کند، و سختي بعضي از شما را به بعضي ديگر بچشاند. ای پیامبر! ببين چگونه آيات را گونه گون ارائه مي كنيم شايد فهم کنند (65) ای پیامبر! قوم تو آنرا تکذيب کرد در حاليکه آن حق است. بگو من نگهبان شما نيستم (66) براي هر چيزي قرار گاهي است و بزودي خواهيد دانست (67) و هنگاميکه كساني را که در آياتمان فرو ميروند ببيني از آنان رويگردان شو، تا اينکه در سخني ديگر فرو روند و اگر شيطان تو را به فراموشي انداخت، پس از توجه، ديگر با مردمي ظلم پيشه منشين (68) و چيزي از حسابشان بر عهده اهل تقوا نيست، بلکه اين تذکري است شايد تقوا در پيش گيرند (69) و کساني را که دينشان را بازيچه و هوسراني گرفته اند و زندگي دنيا آنها را فريفته، بحال خودشان واگذار و آنان را به آن قرآن و قیامت تذکر ده. مبادا کسي بواسطه آنچه کسب کرده از رحمت خدا محروم شود. زيرا هيچکس غير از خداوند سرپرست و شفيعي ندارند و اگر فرضا بخواهند بعنوان غرامت عوض بدهند هيچ چيزي از آنان قبول نخواهد شد. آنها کساني هستند که بواسطه آنچه از بدی هاکسب کرده اند از لطف حق محروم ميشوند. نوشيدني آنها از حميم خواهد بود و بسبب کفري که مي ورزيدند عذابي دردناک خواهند داشت (70) ای پیامبر! به اینان بگو آيا غير از خداوند را بخوانيم؟ چيزي را که نه نفعي به حال ما دارد و نه ضرري؟ و پس از اينکه خداوند هدايتمان کرده بر پاشنه هاي خويش به عقب برگرديم؟ و مانند کسانی که شيطانها در روي زمين آنها را به هوا و هوس گرفته اند شويم؟ كه آن شیطانها دوستاني دارند که اینها را چنین دعوت ميکنند که اگر هدايت مي خواهيد بسوي ما بيایید. بگو هدايت فقط هدايت خداست و ما مأموريم براي پروردگار جهانيان تسليم باشيم (71) و اينکه نماز بپا داريم و از او پروا کنيم و او همان کسي است که بسويش جمع آوري ميگرديد (72) و هموست که آسمانها وزمين را به حق آفريد و هنگامی که درباره چیزی بگويد «باش»، خواهد شد. قول او حق است و در روزي که در آن شيپورِ بیدار باشِ قیامت دميده شود فرمانروائي از آن اوست. داناي پنهان و آشکار و حکيم آگاه است (73)