پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)
اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم:
طرز استخراج عصاره محتوای سوره را (یعنی «درس» سوره را) در قسمت اول ارائه کرده ایم که مطابق ذیل است:
درس: اي پيامبر! رسالت خويش را با جديت پيگير، از الطاف الهي بهره مند خواهي شد.
برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:
درب: كافران علاوه بر ايرادات بيجا، اين مشكل هاي فكري را هم دارند ، و اي پيامبر! در رابطه با کفار چنین بگو و درموردپیروانت جاذبه داشته باش و آنها را امیدوارکن.
2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
وَقَالُواْ لَوْلاَ نُزِّلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِّن رَّبِّهِ قُلْ إِنَّ اللّهَ قَادِرٌ عَلَى أَن يُنَزِّلٍ آيَةً وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ ﴿37﴾ وَمَا مِن دَآبَّةٍ فِي الأَرْضِ وَلاَ طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثَالُكُم مَّا فَرَّطْنَا فِي الكِتَابِ مِن شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ ﴿38﴾ وَالَّذِينَ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا صُمٌّ وَبُكْمٌ فِي الظُّلُمَاتِ مَن يَشَإِ اللّهُ يُضْلِلْهُ وَمَن يَشَأْ يَجْعَلْهُ عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴿39﴾
ریزدرب : كافران برای فرار از ایمان بهانه میسازند.
2
قُلْ أَرَأَيْتُكُم إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُ اللّهِ أَوْ أَتَتْكُمُ السَّاعَةُ أَغَيْرَ اللّهِ تَدْعُونَ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴿40﴾ بَلْ إِيَّاهُ تَدْعُونَ فَيَكْشِفُ مَا تَدْعُونَ إِلَيْهِ إِنْ شَاء وَتَنسَوْنَ مَا تُشْرِكُونَ ﴿41﴾ وَلَقَدْ أَرْسَلنَآ إِلَى أُمَمٍ مِّن قَبْلِكَ فَأَخَذْنَاهُمْ بِالْبَأْسَاء وَالضَّرَّاء لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ ﴿42﴾ فَلَوْلا إِذْ جَاءهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُواْ وَلَكِن قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ ﴿43﴾ فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُكِّرُواْ بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّى إِذَا فَرِحُواْ بِمَا أُوتُواْ أَخَذْنَاهُم بَغْتَةً فَإِذَا هُم مُّبْلِسُونَ ﴿44﴾ فَقُطِعَ دَابِرُ الْقَوْمِ الَّذِينَ ظَلَمُواْ وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴿45﴾ قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللّهُ سَمْعَكُمْ وَأَبْصَارَكُمْ وَخَتَمَ عَلَى قُلُوبِكُم مَّنْ إِلَهٌ غَيْرُ اللّهِ يَأْتِيكُم بِهِ انظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الآيَاتِ ثُمَّ هُمْ يَصْدِفُونَ ﴿46﴾قُلْ أَرَأَيْتَكُمْ إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُ اللّهِ بَغْتَةً أَوْ جَهْرَةً هَلْ يُهْلَكُ إِلاَّ الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ ﴿47﴾ وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِينَ إِلاَّ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ فَمَنْ آمَنَ وَأَصْلَحَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ ﴿48﴾ وَالَّذِينَ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا يَمَسُّهُمُ الْعَذَابُ بِمَا كَانُواْ يَفْسُقُونَ ﴿49﴾ قُل لاَّ أَقُولُ لَكُمْ عِندِي خَزَآئِنُ اللّهِ وَلا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّي مَلَكٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ مَا يُوحَى إِلَيَّ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَفَلاَ تَتَفَكَّرُونَ ﴿50﴾
ریزدرب : ای پیامبر! گیرهای فکری كافران را با استدلال روشن کن.
3
وَأَنذِرْ بِهِ الَّذِينَ يَخَافُونَ أَن يُحْشَرُواْ إِلَى رَبِّهِمْ لَيْسَ لَهُم مِّن دُونِهِ وَلِيٌّ وَلاَ شَفِيعٌ لَّعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ ﴿51﴾ وَلاَ تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِم مِّن شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِم مِّن شَيْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِينَ ﴿52﴾ وَكَذَلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لِّيَقُولواْ أَهَؤُلاء مَنَّ اللّهُ عَلَيْهِم مِّن بَيْنِنَا أَلَيْسَ اللّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاكِرِينَ ﴿53﴾ وَإِذَا جَاءكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلاَمٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَن عَمِلَ مِنكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿54﴾ وَكَذَلِكَ نفَصِّلُ الآيَاتِ وَلِتَسْتَبِينَ سَبِيلُ الْمُجرِمِينَ ﴿55﴾
ریزدرب : ای پیامبر! تمرکز فعالیتت را بیشتر روی پیروانت قرار ده.
تقطیع:
در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.
اصلی-فرعی
قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.
لُبّ مطلب:
با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.
3 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای پیامبر! توجه مردم را در درجه اول به آفرینشهای الهی و در درجه دوم به علم مطلق او جلب کن و رفتارهای لجوجانه مخالفت آمیز سران کفار یکی ازموانع اصلی کارت است که همیشه باید آن را در معادلاتت در نظر داشته باشی .
در پاراگراف 2 می فرماید : ای پیامبر ! برای همه تشریح کن که این کافران با این رفتارهای لجبازانه شان دارند چه ضرر عظیمی به خویش میزنند وخود رابه چه مهلکه ای می اندازند و بر مشکلات رسالتت صبوری کن ، یاری ما خواهد رسید .
در این پاراگراف می فرماید : ای پیامبر ! توجه این کفار را به خطری که خودرا درمعرض آن قرار داده اند جلب کن ، مبادا اینطور باشد که غافل باشند و ناگهان به عذاب دستجمعی گرفتارشوند و فعلا باب گفتگو با این کفار را باز نگهدار و ضمنا موقعیت خودت رانیز برای آنان بازهم یادآوری کن (تا این ایام بگذرد) و قدرشناسی ات را نسبت به پیروانت عیان کن .
4 - سوالات
1 - وجه «کم» در «ارایتکم» (آیه47) را مشخص کنید .
2 – در این پاراگراف دو نوع هشدار دیده میشود : به کفار و به مومنین . ازهشدار نوع اخیر چه «حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها» میتوان زد؟
3 – هشدار آیه51 چه توجیهی دارد؟
4 - «قلوبکم» (همان آیه) چطور؟
5 - حالت کلی دو آیه 48 و 49 چگونه است؟
6 – در آیات 52 تا 55 چه مواردی هست که به یک مورخ تاریخ اسلام کمک میکند تا بتواند تصور روشنی از اوضاع و احوال حاکم بر روزهای نزول این آیات بدست آورد؟
5 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیه 37 فهمیده میشود فعالان کفر باز هم تقاضای معجزه دارند ولی خداوند توجه آنها را به قدرت خویش جلب میکند .
از آیه 38 فهمیده میشود که منظور کافران فعال از تقاضای معجزه راجع به صحت ادعای وحی دائر بر وقوع قیامت است که خداوند توجه آنها را به این جلب میکند که موضوع قیامت منحصر به آدمیزاده نیست بلکه همه مخلوقات زنده را نیز شامل میشود.
از آیه 53 فهمیده میشود فعالان کفر خود را خیلی برتر از پیروان آنحضرت میدیدند و عارشان می آمد که با وجود آنها به پیروی او درآیند ، و از آیه 52 و بخصوص از جمله «ما علیک من حسابهم من شئ» و نیر از نیمه دوم آیه 54 فهمیده میشود که آنحضرت از برخی از رفتارهای بعضی از پیروان خویش ناراضی بود .
6 – زاویه با تفاسیر رایج
1 - (آیه 51) : خطای عادی تفسیری – المیزان موضوع «انذر» را عام گرفته ، یعنی همه را انذار کن ، در حالیکه موضوع خاص است ، یعنی اینکه از کفار مطرح در آیات منتهی به آیه 50 روی برگردان و پیروانت را هشدار ده
2 - (آیه 52) : خطای عادیِ تفسیری – المیزان در اینجا بحثی بسیار طولانی را جع به «حساب» و «وجه» آخرت نموده و به آیات زیادی استشهاد کرده و در سخنی طولانی نتایجی گرفته که چندان به موضوع نمیخورد زیرا آیه در جهت دلداری به آنحضرت است و خیلی روشن است که میخواهد خیال آنحضرت را راحت کند که اگر کفار ایمان نمی آورند به این علت نیست که آنحضرت در انجام وظایف رسولانه خویش چیزی کم گذاشته و تقصیری روا داشته است .
7 - در این پاراگراف، کدام فقرات، فوق ذهنیات معاصران نزول است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه های 40 و 41 «قیامتی» است، و هیچ بنی بشری تجربه اش را ندارد، و قبل از قیامت نخواهد داشت، لذا، چه در آن روزهای نزول وحی و چه الی یوم القیامه بالاتر از ذهنیات بشر خواهد بود.
همچنین است آیه 49.
نیز آیه 51.
آیه های 42 تا 45 از این لحاظ که مربوط به اقوامی است که در قبل از تاریخ بوده اند، و علم باستان شناسی آنقدر رشد نکرده که ما از اوضاع و احوال آنها مطلع باشیم، برای ما نیز روشن نیست، چه رسد به مخاطبان اولیه این آیات.
مکانیزمِ اجرائیِ آیه های 38 و 39 برای ما ساکنان قرن 21 نیز روشن نیست چه رسد مخاطب های اولیه!
8 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
9 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 – تبیین برای پیامبر (ص) : كافران علاوه بر ايرادات بيجا، اين مشكل هاي فكري را هم دارند ،
2 – توصیه ارشادی به آنحضرت که در رابطه با کفار چنین بگو و درموردپیروانت جاذبه داشته باش و آنها را امیدوارکن.
10 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه های 37 و 39 و 40 و 41 و 50 و 51 ، بقیه «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
کلید های تفسیری
اصلی-فرعی:
آیه 38 بدون اینکه فرع بر آیهای باشد پرانتزی است.
همچنین است موقعیت آیات 42 تا 45 .
همچنین است آیه 48 ، دلیل آن هم این است که اگر چشم خویش را بر آنها ببندیم و قبل و بعد آنها را به هم وصل کنیم خواهیم دید روال سخن صاف و یکدست میشود.
معجزه خواهی دائمی
در آیه 37 منظور از «آیه» معجزه است که کفار همیشه بهانه آن را میگرفتند و (چنانکه قرآن گویا است) خداوند هرگز به این بهانه گیری ها پاسخ مثبت نداده، و این در حالی است که در مورد حضرت موسی همه کارهای ریز و درشتش با معجزه پیش رفته است، و البته چرائیِ این موضوع بسیار قابل بررسی و مطالعه است که اینجا جایش نیست.
مشخصات کافرانهای که در این پاراگراف ذکر شده
1- فکر میکنند چون پیامبر معجزهای از جانب خدا نمیآورد، پس ایرادی در کار یا ادعای او هست (آیه 37)،
2- خود را شنوا و بینا و هدایت یافته میدانند (آیه 39)،
3- علیرغم اینکه وقتی به سختی میافتند خداوند را از ته قلب میخوانند، باز هم کفر میورزند(آیه 43)،
4- وقتی که مشکلشان رفع میشود خداوند را که با آنهمه خلوص دعا میکردند فراموش نموده و باز هم شرکشان بر میگردند (آیههای 43 و 44)،
5- غیر از بشر را ذیشعور نمیدانند (آیه 38)،
6- تصور میکنند خداوند از این جهان اطلاعات ناقصی دارد(آیه 38)
جنبندگان و پرندگان «امت»هایی «مانند شما»
آیه 38 از لحاظ معرفتی و غنیسازی جهانبینی ما بسیار قابل توجه است.
اولاً از این لحاظ که موضوع قیامت منحصر به نوع انسان نیست بلکه شامل همه نوع موجوداتی که به آنها «ذیروح» گفته میشود میباشد.
ثانیاً تصریح عبارت «مانند شما» در جمله «مانند شما اقوام و امتهائی هستند» بسیار فکر برانگیز است.
«ما» چطور هستیم؟
ما دارایِ نژادهایِ مختلف؛ عقاید مختلف، ادیانِ مختلف، شاخهها و قبیلههایِ مختلف، سطوحِ قدرتی و ثروتیِ مختلف، سطوح مختلف هوشی و فهمیِ مختلف، و سطوح ایمانی مختلف هستیم.
ترجمه تفسیریِ آزاد
و ميگويند چرا آيتي از جانب خداوند بر او نازل نميشود؟ بگو خداوند تواناست که آيتي نازل کند وليکن اکثر آنها نميدانند (37) و هيچ جنبنده اي در روي زمين و هيچ پرنده اي که با بالهايش پرواز ميکند نيست مگر اينکه آنها هم مانند شما امت هايي هستند. ما در آن کتاب آسمانی چيزي را فرو گذار ننموديم آنگاه بسوي پروردگارشان محشور ميشوند (38) و آنانکه آياتمان را تکذيب کردند كر ولال و در تاريکيهائي هستند. خداوند هر که را که لایق گمراهی باشد گمراهش ميکند و هر كه را که لایق هدایت باشد بر صراط مستقيم قرار ميدهد (39) بگو آگاهم كنيد، اگر عذاب خداوند يا قيامت بسويتان بيآيد اگر راست ميگوئيد آيا غير از خداوند را به دعا ميخوانيد؟ (40) نه! بلکه فقط او را به دعا خواهيد خواند. پس اگر بخواهد، آنچه را که راجع به آن دعا کرده اید، برطرف مي کند و شما آنچه را که با او شريک قرار ميدهید فراموش خواهيد کرد (41) و البته رسولاني نيز بسوي اقوام قبل از تو فرستاديم و آنها را به سختي و ناراحتي بگرفتيم شايد تضرعي کنند (42) پس چرا هنگاميکه سختي ما بسويشان آمد تضرعي نکردند بلکه دلهاشان سخت شد و شيطان نيز اعمالشان را برايشان جلوه داد؟ (43) و هنگاميکه آنچه را که به آن پند داده ميشدند فراموش کردند درهاي همه چيز را بر آنها گشوديم تا اينکه به آنچه داشتند خوشحالي ميکردند و ناگهان آنها را بگرفتيم و يكباره نااميد شدند (44) پس دنباله آنانکه ظلم ميکردند قطع شد و ستايش مخصوص خداوندِ پروردگار جهانيان است (45) بگو بمن بگوئيد اگر خداوند گوش و چشمتان را بگيرد و بر قلبهايتان مهر بزند غير از خداوند چه خدائي هست که آنها را به شما برگرداند؟ ببين چگونه آيات را گوناگون مي آوريم آنگاه باز هم روي ميگردانند (46) بگو بمن بگوئيد اگر عذاب خداوند ناگهاني و يا آشکارا بسويتان بيايد آيا غير از ظالمان هلاک ميشوند؟ (47) و پیامبران را جز مژده دهنده و هشدار دهنده نفرستاديم، پس آنکس که ايمان آورد و رفتارش را اصلاح نمود نه ترسي داشته و نه اندوهگين باشد (48) و آنانکه آياتمان راتکذيب کردند، عذاب، بواسطه نافرمانيي که کردند به آنان خواهد رسيد (49) بگو نميگويم که انبارهاي خداوند نزد من است و نميگويم علم غيب دارم و نميگويم جزء فرشتگان هستم. جز از وحيي که بمن ميشود پيروي نمي کنم بگو آيا کور و بينا مساويند؟ آيا فکر نمي کنيد؟ (50) و با آن قرآن آنهائي را که از محشور شدن بسوي پروردگارشان خوف دارند هشدار ده، که جز او سرپرستي و شفيعي ندارند، شايد تقوا پيشه کنند (51) و کساني را که پروردگارشان را صبحگاهان و شامگاهان به دعا ميخوانند و خودِ او را منظور دارند، آنها را مران. هيچ حسابي از اعمالشان بر عهده تو نيست، و هيچ حسابي از اعمال تو نيز بر عهده آنان نيست، که اگر طردشان کني از ظالمان خواهي بود (52) و بعضي از آنها را چنين با بعضي ديگر آزموديم تا گويند آيا این مومنان کسانی هستند که خداوند از بين ما بر آنها منت گذاشته؟ آيا خداوند شاکران را بهتر نمي شناسد؟ (53) و کساني که به آياتمان ايمان دارند وقتيکه نزدت مي آيند بگو سلام بر شما. پروردگارتان رحمت را بر خويش مقرر نموده. البته اگر بعضي از شما بعلت جهالتي عمل بدي کند سپس توبه نموده و رفتارش را اصلاح نمايد خداوند آمرزشگر مهربان است (54) و آيات را چنين تشريح مي کنيم تا راه مجرمان مشخص گردد (55)