پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) را در قسمت قبل نشان داده ایم که مطابق ذیل است:

 (جدول1)

آيه	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	تعداد کلمه
1	حروف مقطعه	حم		1
2	قرآن	تنزيل	از جانب خدای عزيزو حکيم	6
3	خدا	آيات	آسمان و زمين	6
4	خدا	آيات	آفرينش شما و پراکنش جنبندگان	9
5	خدا	آيات	جايگزينی شب و روز و باران، زنده کردن پس از مرگ...	19
6	پيامبر	خطاب	پرسش جواب معلوم- انتقاد از کافران	12
7	مردم	بدکاران	تهديد آنها	4
8	مردم	بدکاران	توصيف آنها- وقتيکه آيات خدا بر آنها خوانده ميشود اصرار به استکبار می کنند انکار که اصلا نشنيده اند	14
9	مردم	بدکاران	توصيف آنها - اگر چيزی از آيات ما را بدانند به مسخره اش ميگيرند	11
10	آخرت	بدکاران	جهنم	19
11	آخرت	بدکاران	عذاب	11
12	خدا	نعمات	دريا را برای کشتی رانی مسخر شما کرد	14
13	خدا	نعمات	آنچه را که در آسمانها و زمين است مسخر شما کرد	10
بقيه13	مردم	اهل فکر	برای آنها (دو قلم بالا) نشانه است	6
14	مردم	تشريع	از کسانی که ايام خدا را اميد ندارند درگذريد تا...	14
15	حکمت	قوانين جهان	هر کس عمل صالح کرد بنفع خود کرده و بر عکس	11
16	مردم	پيشينيان	به بنی اسرائيل نعمت و نبوت و کتاب داديم و آنها را بر مردم برتر نموديم	13
17ق	مردم	پيشينيان	بنی اسرائيل اختلاف نکردند مگر پس از اينکه علم به بسويشان آمد	10
18ق	آخرت	قيامت	قضاوت بين اختلاف کنندگان	10
18	پيامبر	ارشاد	شريعت را پيروی کن نه هوسهای آنان را	13
19ق	پيامبر	ارشاد	آنها کمکی بتو نميتوانند بکنند	6
19ق	مردم	ظالمان	بعضی اولياء بعضی ديگرند	5
19ق	خدا	صفات	ولی متقين	3
20	مردم	موقنين	اينها (مطالب فوق) برايشان مايه بصيرت است	7
21	مردم	بدکاران	تصور غلط (فکر کرده اند آنها را مانند مومنان قرار میدهيم....)	17
22	خداوند	آفرينش	آسمان و زمين به حق است تا هر کس به نتيجه عمل خودش برسد	13
23-25	مردم	بدکاران	هوس خود را خدا گرفته، ميگويند فقط همين دنياست (دهری هستند)...	59
26	پيامبر	دستور	ابلاغ واقعيات مربوط به آفرينش	17
27ق	خدا	صفات	مُلک	4
بقيه27	آخرت	مبطلون	زيانکار ميشوند	6
29-28	آخرت	قيامت	قوانين آخرتی	25
30	آخرت	رفتار با مومنين	لطف و رحمت	13
31	آخرت	رفتار با کافران	به روی آنها می آورند-استکبار میکردید	12
32	آخرت	رفتار با کافران	به روی آنها می آورند آخرت را انکار ميکرديد	22
33	آخرت	رفتار با کافران	بديهای اعمالشان برايشان آشکار شد	11
34	آخرت	رفتار با کافران	به آنها گفته ميشود امروز شما را فراموش ميکنيم	14
35	آخرت	حکمت	این به خاطر رفتارهای خودتان است	16
36	خداوند	صفات	رب آسمانها رب زمين و رب همه جهانيان	8
37	خدا	صفات	بزرگی در آسمانها و زمین خاص اوست...	8
جمع				479

 

جدول درج ها

درصد	شرح	عنوان فرعی	عنوان اصلی	شماره
4/33	بدکاران معاصر پيامبران(ص) و نيز گذشتگان	کافران	مردم	1/4
2/33	روشن شدن حقايق برای بدکاران در آخرت	قيامت	آخرت	2/4
6/19	آفرينش آسمان و زمين و مردم و باران - رام کردن همه چيز برای انسان و...	آيات و نعمات	خداوند	3/4
10	چنين کن- به اعمال آنها توجه نکن	ارشاد	پيامبر	4/4
3/2	هر کس عمل صالح کرد به نفع خود کرد	قوانين جهان	حکمت	5/4
3/1	تنزيل قرآن از جانب خداوند عزيز و حکيم است		قرآن	6/4

 

درس: نکوهش کافران که  به آیات و نعمات الهی لجبازانه و مصرانه کفر می ورزند.

البته دو جدول فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کرده ایم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: نمونه اي از آيات و نعمت های الهي بسيار واضح و فراگير که مورد کفران کافران قرار مي گيرد و اینکه آنها به دنبال کارهای صالح نیستند و عمدتاً کارهایشان به ضررشان است.

 

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

حم ﴿1﴾

ریزدرب:

2

تَنزِيلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ ﴿2﴾

ریزدرب: این قرآن صد درصد حق است

3

إِنَّ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِّلْمُؤْمِنِينَ ﴿3﴾ وَفِي خَلْقِكُمْ وَمَا يَبُثُّ مِن دَابَّةٍ آيَاتٌ لِّقَوْمٍ يُوقِنُونَ ﴿4﴾ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاء مِن رِّزْقٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ آيَاتٌ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿5﴾ تِلْكَ آيَاتُ اللَّهِ نَتْلُوهَا عَلَيْكَ بِالْحَقِّ فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَآيَاتِهِ يُؤْمِنُونَ ﴿6﴾

ریزدرب: ای مردم! به این آیات لطف و عظمت الهی که از بس به آنها عادت کرده اید از یاد موجدِ آنها غافلید، توجه کنید و به یاد صاحب آنها بیفتید

4

وَيْلٌ لِّكُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ ﴿7﴾ يَسْمَعُ آيَاتِ اللَّهِ تُتْلَى عَلَيْهِ ثُمَّ يُصِرُّ مُسْتَكْبِرًا كَأَن لَّمْ يَسْمَعْهَا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ ﴿8﴾ وَإِذَا عَلِمَ مِنْ آيَاتِنَا شَيْئًا اتَّخَذَهَا هُزُوًا أُوْلَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِينٌ ﴿9﴾ مِن وَرَائِهِمْ جَهَنَّمُ وَلَا يُغْنِي عَنْهُم مَّا كَسَبُوا شَيْئًا وَلَا مَا اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ أَوْلِيَاء وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ ﴿10﴾ هَذَا هُدًى وَالَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ لَهُمْ عَذَابٌ مَّن رِّجْزٍ أَلِيمٌ ﴿11﴾

ریزدرب: ای مومنین! به ایمان تان بچسبید و تحت تاثیر اینان قرار نگیرید

5

اللَّهُ الَّذِي سخَّرَ لَكُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِيَ الْفُلْكُ فِيهِ بِأَمْرِهِ وَلِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿12﴾ وَسَخَّرَ لَكُم مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا مِّنْهُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لَّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿13﴾

ریزدرب: ای مردم! به این آیات لطف و عظمت الهی که از بس به آنها عادت کرده اید از یاد موجدِ آنها غافلید، توجه کنید و به یاد صاحب آنها بیفتید

6

قُل لِّلَّذِينَ آمَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذِينَ لا يَرْجُون أَيَّامَ اللَّهِ لِيَجْزِيَ قَوْمًا بِما كَانُوا يَكْسِبُونَ ﴿14﴾ مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاء فَعَلَيْهَا ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ ﴿15﴾

ریزدرب: ای پیامبر! به پیروانت بگو علی الحساب به ایمان خویش بچسبند و کارِ مخالفان شان را به خداوند واگذارند

 

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - سوالات

1 – چرا خداوند از بین صفات خویش برای اینجا آن دوصفت را مرجح  فرمود؟

2 – آیا کلمه «آیات»، در آیه 6، هم معنی است با همان کلمه درآیه های3 و 4 و 5؟

3 - منظور از «اختلاف» (آیه 5) چیست؟

4 - در آیه 3 چند تاکید وجود دارد؟

5 - کلمه «موت» به معنی لغوی آمده یا اصطلاحی؟

6 - آیا موضوع آیات 8 و 9 یک نفراست یا چند نفر؟ (به چه دلیل؟)

7 - «هذا» (آیه11) اشاره به چیست؟ (قرآن؟ این سوره؟ این پاراگراف؟ یا...؟)

8 – سوال فوق را راجع به «هذا هدی» (آیه 11) جواب دهید .

9 -   کلمه «فبشّره» در اینجا چه نوع از کلام است؟ (استعاره؟ طنز؟ یا....؟)

10 – چرا در آیه 9 بجای «عَلِم» نفرموده «سمِع» ؟

11 - عبارت «جمیعا منه» با موضوع کدام کلید تفسیر منطبق است؟

12 – با توجه به کلید های تفسیر ، معنی«یغفروا» چیست؟

13- «لیجزی.........» به «ایام الله» متصل است یا به «یغفروا»؟

4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

از آیه های 7 تا 9 چنین فهمیده میشود که فعالان کفر از لحاظ شخصیتی بسیار فرو مایه بوده اند، دروغزن و معتاد به گناه و اصرارگر و خود بزرگ بین و برتری طلب و مسخره کن حق.  

از آیه 14 فهمیده میشود روانشناسی و روحیه پیروان آنحصرت بسیار بالا بوده و خیلی آمادگی داشتند که با نیروهای مخالف درگیر شوند که آیه با استدلال آنها را آرام میکند.

5 – زاویه با تفاسیر رایج

1 : (المیزان) : غرض اين سوره دعوت عموم بشر است به دين توحيد، و پرهيز از عذابى  كه از آن انذار مى كند.

غرض این سوره که ما آن را «درس» می نامیم و از را ه محاسبه استخراج کرده ایم این است: «کافران بی توجه به افعال و صفات الهی، عامدانه و مصرّانه با پیامبران لجبازی و مخالفت میکنند»

6 - پیشگوئی های تحقق یافته

در آیه 14 به آنحضرت توصیه میکند به پیروانش بگوید نسبت به مخالفان نظر مدارا داشته باشند، و از اینجا نوعی نوید فهمیده میشود که مخالفان همینطور مسلط نمی مانند و شما برنده خواهید بود و این پیشگوئی درست در آمد.

7 - آیات برجسته این پاراگراف

یک ملاک مهم برای برجستگیِ آیات، شهرت آنها در نزد مردم است و این آیات از مشهور های آیات قرآنی است.

آیات 7 تا 9 و آیه 14به دلایلی که بارها گفته ایم (اقبال هنرمندان و وعاظ و . . ) از آیات برجسته قرآنی است.

8 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیه 1 از حروف مقطعه است، و چنانکه قبلا عرض شد، چون تاکنون به نحو مقنعی رمزگشائی نشده، بالاتر از ذهنیات ما نیز میباشد، چه رسد به مخاطبان اولیه.

آیه های 10 و 11 و 15 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز همچنین.

آیه های 12 و 13 از این لحاظ که به خلق و امر اشاره دارد، از آنجا که جزئیات مکانیزمش برای ما روشن نیست، بالاتر از ذهنیات ما است، چه رسد به مردم 1400 سال قبل.

9 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

در باره آیات این پاراگراف، حتی امروز نیز، با توجه به معانی والای آن، حتی برخی مفسران هم، درک مقبولی از آن ندارند، چه رسد به مخاطبان اولیه!

در عین حال کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته، در این هزار و چند صد سال، تغییر معنای قابل توجهی نیافته، و لذا از لحاظ تحت اللفظی آنها هم همان تلقی را دارند که ما.

10 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

1 – ذکر برخی آیات الهی

 2 – ذکر صفات برخی از فعالان کفر

 3 – توصیه ای که به مومنان نموده که با این کافران عجالتا مداراکنید و اینطور ها هم نمی مانَد.

11 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

غیر از آیات 1 و 2 و 3 و 10 و 11 و 15، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است.

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

بحث متنی

کل آیات 7 تا 11 پرانتزی است، دلیلش هم اینکه اگر چشم خویش را بر آن بسته و قبلش را به بعدش وصل کنیم خواهید دید روال سخن صاف و بی سکته خواهد بود.

ذکر مصادیق افاده حصر نمی کند

در این پراگراف آیات زیادی را برشمرده، باید توجه داشته باشیم که اینها همه اش گوشه کوچکی از آیاتِ لطف و قدرت و نعمت الهی است که ما آنقدر به آنها عادت کرده ایم که از توجه به موجد و ممددِ آنها غافلیم.

تناسب «آیه بودن» آیات با کیفیت «ناظر»

در این پاراگراف «آیه»هائی را ذکر فرموده ، و سپس برخی را برای بعضی از مردم و برخی دیگر را برای بعضی دیگر آیه دانسته است.

مثلاً مطالب مندرج در آیات 3 و 4 و 5 بسته به نوع مخاطبش که به ترتیب مؤمنان و یقین داران و عقل داران است ، حاوی «آیه» است.

 بعبارت دیگر، آیه 5 حاوی مطالبی است که «آیه» بودن آنها واضح است و عدّه زیادتری متوجه «آیه بودن» آنها می شوند، ولی آیه 3 برای مؤمنان این حالت را دارد و آیه 4 برای یقین داران.

 باد و باران و تقدیر روزی ها و زنده شدن زمین، چیزهائی است که اگر آدمی راجع به آنها تعمق و تعقل کند، در آنها «آیه» می بیند.

 اما آیه های 3 و 4 حاوی مطالبی هستند که آنها هم «آیه» هستند اما برای کسانی که سطح آمادگی های ایمانی آنها بالاتر است.

گفتمان جدیدی که دارد پررنگ هم میشود

این روز ها در باره محیط زیست این گفتمان مطرح است – وروز به روز هم دارد پر رنگ تر میشود – که چه معنی دارد که بشر این تصور را دارد که ارباب دنیاست، نه، بلکه بشر هم مانند سایر موجودات عنصری از عناصر این جهان است و برتریی بر حیوانات و گیاهان ندارد و حق او – مثلا -  از این جهان بیش از گوزن ها و ماهی ها و درختان نیست.

آیه 12 جواب آنهاست.

خداوند کلیه عناصر این جهان را برای تمتع بشر قرار داده و مطابق آیه 13 این امر فقط به زمین محدود نمیشود بلکه آسمانها را نیز شامل میشود، گرچه فعلا علم و قدرت بشر در حدی نیست که به عناصر آسمانها دست دراز کند اما علم و قدرت بشر محدود به همین چیزی که تا امروز به آن دست یافته نیست، و در آینده به علم و قدرتی خواهد رسید که ژول ورن ترین اشخاص امروزی هم تصورش را نمیتوانند بکنند.

روزهای خدا

«ایام الله» (= روزهای خداوند) در فرهنگ قرآنی به روزهائی گفته میشود که درآن روزها اتفاقاتی می افتد که خداوند را بیشتر از سابق بیاد مردم می آورد.

 مثلاً روزهائی که برخی از وعده های الهی تحقق یابد، یا نعمت های خاصی بروز و ظهور پیدا کند و امثال آن.

مثلا روز فتح مکه که یکی از پر بسامدترین وعده های الهی تحقق یافت یوم الله بود.

یا مثلاً روزی که فرعونیان غرق و بنی اسرائیل به رهبری حضرت موسی (ع) نجات یافتند، یامثلاً روزی که حضرت ابراهیم از آن آتش مشهور نجات یافت، و غیره و غیره، همگی اینها ایام الله است.

آیه 14 به پیامبر(ص) توصیه می کند مسلمانان را به مدارا با مخالفانشان ترغیب نماید.

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

حم(1) ای پیامبر! فرو فرستادن اين کتاب از جانب خداوند عزتمند حکيم است (2) البته در آسمانها و زمين آياتي براي مومنان است (3) و در آفرينش شما و آنچه از جنبندگان كه پراکند، آياتي براي يقين داران است (4) و در گردش شب و روز، و روزيي که خداوند از آسمان نازل کرده و بوسيله آن زمين را زنده نموده و گرداندن بادها، آياتي براي صاحبان عقل است (5) اين آيات خداست که بر تو ميخوانيم و این کافران بعد از خدا و آياتش به چه چيز ايمان مي آورند؟ (6) واي بر هر دروغزن گناه پيشه اي (7) همان کسانی که وقتی آيات خدا را که بر آنان خوانده ميشود، مي شنوند  گردنفرازانه بر همان رفتارهای غلط خویش اصرار ميورزند مثل اينکه اصلا آن آیات را نشنيده اند، لذا ای پیامبر فعلا آنها را به عذابي دردناک مژده شان ده (8) آنها اینطورند که اگر هم از آيات ما چيزي بدانند به مسخره اش ميگيرند و عذابي خفت بار خواهند داشت (9) پیشِ رویشان جهنّم است و نه چيزي که بدست آورده اند و نه دوستان غير خدائي که پيدا کرده اند فايده اي برايشان نخواهند داشت (10) ای مردم! اين قرآن هدايت است و کساني که به آيات پروردگارشان کافر شده باشند عذابي از شکنجه دردناک خواهند داشت (11) خداوند همان است که دريا را برایتان رام کرد که به امر او در آن کشتي میرانيد و از فضلش در آن میجوئيد و شايد سپاس گوييد (12) و آنچه را که در آسمانها و زمين است، كه همه از اوست، همگي را رام شما کرد. البته در اين براي مردمي که اهل تفکرند آياتي هست (13) ای پیامبر! به مومنان بگو با کساني که اميد به روزهاي ظهور آيات خاصِ خدا ندارند مدارا کنند، تا خداوند به وقتش کساني را براي آنچه انجام ميدهند كيفر دهد (14) هر کس عمل صالح کند بنفع خويش کرده و هر کس بد کند نيز همچنين. آنگاه بسوي پروردگار تان باز ميگرديد (15)