پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) مطابق ذیل است:

(جدول1)

ايه	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	تعداد کلمه
1	حروف مقطعه	طسم		1
2	قرآن	توصيف	اين آيات کتاب آشکار است	4
4-3	پيامبر	دلداری	نگران نباش- اگر خدا بخواهد آيه ای ميآورد که همه گردن نهند	26
6-5	مردم	کافران	هر ايه ای هم که بياوری تکذيب می کنند - اما بزودی خواهند فهميد	19
7	خداوند	افعال	سبز و خرمی و زوجيت در نباتات	11
8	خداوند	صفات	عزت - مهربانی	5
67-9	پيامبران	موسی	از دريافت حکم نبوت تا نابودی فرعون...	468
68	خداوند	صفات	عزت - مهربانی	5
69-103	پيامبران	ابراهيم	صراحت – ثبات- اعراض از قوم	221
104	خداوند	صفات	عزت - مهربانی	5
105-121	پيامبران	نوح	دعوت-تکذیب قوم-عذاب هلاکت	98
122	خداوند	صفات	عزت - مهربانی	5
139-123	پيامبران	هود	دعوت-تکذیب قوم-عذاب هلاکت	117
140	خداوند	صفات	عزت - مهربانی	5
141-158	پيامبران	صالح	دعوت-تکذیب قوم-عذاب هلاکت	123
159	خداوند	صفات	عزت - مهربانی	5
160-174	پيامبران	لوط	دعوت-تکذیب قوم-عذاب هلاکت	99
175	خداوند	صفات	عزت - مهربانی	5
176-190	پيامبران	شعيب	دعوت-تکذیب قوم-عذاب هلاکت	101
191	خداوند	صفات	عزت - مهربانی	5
192-199	قرآن	توصيف	تنزيل رب- روح الامين آورده- تا هشدار دهنده باشی به زبان روشن- در کتابهای پيشينيان نيز ذکر شده است - علماء بنی اسرائيل ميشناسندش	52
200-201	مردم	کافران	به قرآن ايمان نمی آورند تا وقتيکه عذاب را ببينند	6
202-203	آخرت	قيآمت	ناگهان ميآيد - و آنها ميگويند مهلتی بده	9
204	مردم	کافران	به آخرت اعتقاد ندارند و لذا عذاب را با عجله ميخواهند	7
205-207	آخرت	عذاب	کافران آنچه بدست آورده اند را نميتوانند عوض رهایی از عذاب دهند	17
208	مردم	کافران	حکمت- مردم گذشته هلاک نشدند مگر اينکه پيامبرانی بسويشان آمدند	7
209	خداوند	صفات	عدالت	7
210-212	قران	تنزيل	شياطين در تنزيل قرآن راهی ندارند	13
213-217	پيامبر	ارشاد	روی اين افراد تبليغ کن و توکل کن	20
218-220	پيامبر	دلداری	خداوند به تو نظر دارد	11
221-227	حکمت	نزول شبه وحی	بر هر منحرف کننده گناهکار- شعرايی که گمراهان از آن ها پيروی ميکنند	50
جمع				1528

جدول درج­ها

درصد	شرح	عنوان فرعی	عنوان اصلی	شماره
6/79	رسالت- تکذيب قوم- هلاک جمعی- نجات مومنان	گوناگون	پيامبران	1/4
8/4	حقانيت و حجيت قرآن	توصیف	قرآن	2/4
4	نگران نباش- اگر بخواهد آيه ای مياورد تا گردن نهند	دلداری	پيامبر	3/4
8/3	عزت - مهربانی	صفات	خداوند	4/4
5/3	شعر- بنظر مشابه وحی ميآيد اما تفاوت آن ها عظيم است	سایر	حکمت	5/4
4/2	نکوهش لجاج و اصرار	کافران	مردم	6/4
8/1	عذاب کافران	جهنم	آخرت	7/4

 

درس: چگونه خداوند پيامبران را موفق و تکذيب کنندگان آنان را نابود مي کند.

البته دو جدول فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کرده ایم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» (که به عنوان نمونه و الگو است) در سایت:

http://jamal-ganjei.com

با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: اي پيامبر صبر کن اوضاع مطلوب خواهد شد.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

طسم ﴿1﴾ تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ ﴿2﴾

ریزدرب: ای پیامبر! همین قرآن زمینه ساز توفیقت و نابودی مساعیِ مکذبانت خواهد بود.

2

لَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَّفْسَكَ أَلَّا يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ ﴿3﴾ إِن نَّشَأْ نُنَزِّلْ عَلَيْهِم مِّن السَّمَاء آيَةً فَظَلَّتْ أَعْنَاقُهُمْ لَهَا خَاضِعِينَ ﴿4﴾

ریزدرب : ای پیامبر! راحت باش، ما قادریم آنها را با معجزات به ایمان وادار سازیم، ولی روش ما این نیست.

3

 وَمَا يَأْتِيهِم مِّن ذِكْرٍ مِّنَ الرَّحْمَنِ مُحْدَثٍ إِلَّا كَانُوا عَنْهُ مُعْرِضِينَ ﴿5﴾ فَقَدْ كَذَّبُوا فَسَيَأْتِيهِمْ أَنبَاء مَا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُون ﴿6﴾

ریزدرب: ای پیامبر! گرچه اینان رویگردان هر پندی هستند ولی دل خوش دار که بزودی اوضاع در جهت مطلوب تو تغییر میکند.

4

 أَوَلَمْ يَرَوْا إِلَى الْأَرْضِ كَمْ أَنبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ ﴿7﴾ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً وَمَا كَانَ أَكْثَرُهُم مُّؤْمِنِينَ ﴿8﴾ وَإِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ ﴿9﴾

ریزدرب : ای پیامبر! بزودی با «رویش»ی مواجه خواهی بود که اوضاع را بهبود خواهد داد.

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - سوالات

1 – در این پاراگراف (آیات 1 تا 9) چه عاملی را علت عمده تکذیب پیامبر (ص) بر شمرده؟ (غفلـــــت از نعمت های الهی؟ غفلت از عزیز و رحیم بودن خداوند؟ یا...؟)

2 – حالت کلی این پاراگراف چگونه است؟ (امید بخش؟ یا . . . ؟)

3 - در آیه 6 ، منظور از چه نوع خبر هایی است؟

4 – در آیه 7 چرا فقط به یک نوع نعمت بسنده نموده؟ یعنی اینکه چرا ذکر این نوع نعمت را ترجیح داده؟

4 – حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

اگر با توجه به لیست ترتیب نزول، نگاهی گذرا به آنچه از قرآن کریم تاکنون نازل شده داشته باشیم متوجه می­شویم که:

1- پیامبر خیلی برای ایمان­آوری مردم آن زمان زحمت می­کشیدند اما می­دیدند پیشرفت کم است و از این موضوع بسیار ناراحت بودند.

2- معارف الهی آنقدر به آن مردم رسیده بود که اگر بخواهند بتوانند راه صحیح را انتخاب کنند.

3- اما علیرغم دو عنصر فوق، جوّ غالب، جوّ رویگردانی و تکذیب بود.

البته مشکل اصلی پیامبر(ص) «سران» مخالفان او بودند و گرنه مردم عادی، چنان که در روز فتح مکه دیده شد، دستجمعی ایمان آوردند زیرا در آن روز «رفع مانع» شده بود و «سران» تسلیم شده بودند و مردم عادی، البته، چندان شخصیت محکمی نداشتند که در مقابل «سران» بایستند.

از آیه 3 فهمیده میشود آنحضرت با تمام وجود درگیر رسالتش بوده و بی توجهی و بی اعتنائی و رویگردانی مخاطبان موجب ناراحتی شدیدشان میشده، لذا در آیه های 4 و 5 خداوند دلداریش میدهد که اعراض آنها چندان اهمیت ندارد.

5 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟

آیه 1که از حروف مقطعه است، هنوز هم معنای مقبولی برای آنها ارائه نشده و لذا در این 1400 سال فوق ذهنیات مخاطب ها بوده ، چه رسد به مخاطب های اولیه!

6 – زاویه با تفاسیر رایج

1: (المیزان) : و اين سوره هم از سوره‏هاى اولى است كه در مكه و قبل از هجرت نازل شده

این سوره به دلیل محتوایش نمیتواند از «سوره های اولی» باشد، و با توجه به محتوایش متناسب است با اوضاع و احوال اوایل دهه دوم بعثت. (ر.ک. کتاب ترتیب نزول ما در سایت)

7 - پیشگوئی های تحقق یافته

در آیات 3 تا 6 علاوه بر تایید لزوم ادامه وحی (که تلویحا حاوی وعده موفقیت آنحضرت است) با ذکر کلمه «فسیاتیهم» صراحتا وعده میدهد که فعالانِ مخالفانِ آنحضرت (بزودی «خبرهایی») - از موفقیتِ آنحضرت را دریافت خواهند کرد .

آیه 6 که حاوی یک پیشگوئی می­باشد، با توجه به واقعیات بعدی تاریخی، چون محقق شده، در عداد معجزات تاریخی می­باشد. گرچه غیر از آیه 6 کل این سوره نیز وعده و پیشگوئی است اما آیه 6 در این معنی کاملاً صریح است.

8 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .

9 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

دلداری به پیامبر (ص)

10 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

در این پاراگراف آیاتی وجود دارد که برخی از فقرات آنها در سوره های قبلی (قبل و بعد نسبت به این سوره و بر اساس جدول ترتیب نزول ما) آمده، اما با تفاوت در لغت و الفاظ، لذا اگر بگوئیم قبلا نیامده، ناصحیح است، و اگر بگوئیم آمده، باز هم ناصحیح است، از جمله این نوع آیات، آیه های 2تا6 است و بقیه آیات پاراگراف «برای اولین بار» است.

11 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:

1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.

2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.

حروف مقطعه

طسم ﴿1﴾

ماهیت قرآن

تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ ﴿2﴾

ارتقاء روحیه آنحضرت

لَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَّفْسَكَ أَلَّا يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ ﴿3﴾ إِن نَّشَأْ نُنَزِّلْ عَلَيْهِم مِّن السَّمَاء آيَةً فَظَلَّتْ أَعْنَاقُهُمْ لَهَا خَاضِعِينَ ﴿4﴾ وَمَا يَأْتِيهِم مِّن ذِكْرٍ مِّنَ الرَّحْمَنِ مُحْدَثٍ إِلَّا كَانُوا عَنْهُ مُعْرِضِينَ ﴿5﴾ فَقَدْ كَذَّبُوا فَسَيَأْتِيهِمْ أَنبَاء مَا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُون ﴿6﴾

آیات الهی

أَوَلَمْ يَرَوْا إِلَى الْأَرْضِ كَمْ أَنبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ ﴿7﴾ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً وَمَا كَانَ أَكْثَرُهُم مُّؤْمِنِينَ ﴿8﴾ وَإِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ ﴿9﴾

شرح مختصر

شکلید های تفسیری

آیه 3 در جهت دلداری پیامبر(ص) است و اگر محتوا را در نظر بگیریم تشخیص خواهیم داد که آیه 4 فرع بر آن است. به همین روش می­فهمیم که آیه 6 نیز فرع بر آیه 5 است. نیز آیه 7 فرع بر مجموع دو آیه قبل از خویش است .

دو آیه 8 و 9 اصطلاحاً «ترجیع­بند» است و در انتهای هر پاراگراف تکرار می­شود و لذا نمی­تواند فرعی باشد.

لذا آیات اصلی این پاراگراف عبارت است 1 و 2 و 3 و 5 و 7 و 8 و 9.

استخراج لبّ مطلب :

چون آیات اصلی پاراگراف زیاد است و تشخیص آیات پرانتزی چندان کمکی نکرد ، چاره­ای نمی­ماند مگر اینکه برای استخراج لبّ مطلب روی تک­تک آیات اصلی متمرکز شویم تا بتوانیم به یک جمع­بندی برسیم :

آیه 1: حروف مقطعه.

آیه 2: توصیف قرآن.

آیه 3: دلداری پیامبر که از ایمان نیاوردن مردم آنقدرها ناراحت نباشد (آیه 4 فرع بر این آیه است)

آیه 5: نکوهش کافران که راجع به هر پند تازه از جانب خداوند رویگردانی می­کنند (آیه 6 فرع بر این آیه است)

آیه 7 : ذکر نعمت .

آیه 8: نکوهش کافران که نشانه­ الهی را نمی­بینید و ایمان نمی­آورند .

آیه 9: ذکر دو صفت برجسته الهی: عزت و رحمت .

حروف مقطعه با محتوای هر سوره تناسبی دارد و طبعاً نسبت آن به توصیف قرآن مثل نسبت خاص است به عام و لذا در این جا می­توانیم آن را در «ضمن» آیه 2 ببینیم.

نکوهش کافران نیز با دلداری پیامبر قابل جمع است زیرا پیامبر حق است و کافران ناحق و نکوهش ناحق ، دلداریِ پیامبرِ حق است.

بنابراین تمرکز فوق را می­توانیم اینطور هم ببینیم:

توصیف قرآن ´ 2

دلداری پیامبر ´3

ذکر دو صفت برجسته الهی: عزت و رحمت.

چنانکه دیده میشود دلداری پیامبر بیشترین حجم را دارد و اگر آن را محور بگیریم می­بینیم دو عنصر دیگر نیز با آن جور است زیرا به او گفته می­شود چنین قرآنی به تو داده­ایم و پروردگارت هم دست­نیافتنی و نسبت به تو بسیار مهربان است.

با این تفاصیل به وضوح معلوم می­شود که لبّ مطلب این پاراگراف دلداری پیامبر(ص) است.

حالا این استخراج را تست می­کنیم ببینیم  چه جواب می­دهد ؟

آیه 2: ای پیامبر! چنین قرآنی را به تو وحی کرده­ایم (حاوی دلداری هست)

آیه 3: ای پیامبر! این قدر ناراحت نباش که ایمان نمی_­­­آورند (این هم حاوی دلداری هست)

آیه 4: ای پیامبر! در مهلت دادن به آنها حکمتی هست (حاوی دلداری)

آیه 5: ای پیامبر! اینها ­ که ایمان نمی­آورند عیب از خودشان است (این نیز حاوی دلداری هست)

آیه 6: شبیه آیه 5.

آیه 7: آنها که این آیات واضح را نمی­بیننند ایرادی در خودشان دارند (این هم از نوع نکوهش است و طبق آیه­های 5 و 6 حاوی دلداری است)

آیه 8: آنها نمی­توانند چنین نشانه­ای را تشخیص بدهند و ایمان بیاورند (این نیز نکوهش است و طبق آیه­های 5 و6 حاوی دلداری است)

آیه 9: پشتیبانت کسی دست­نیافتی است که ضمناً نسبت به تو بسیار هم مهربان است (این نیز به وضوح حاوی دلداری است)

همه این مطالب را اگر خلاصه کنیم، می­توان گفت که لبّ مطلب این پاراگراف این است: «دلداری به پیامبر(ص)»

ترجیع­بند

در این سوره پس از پایان هر پاراگراف، دو آیه مانند آیه­های 8 و 9 دائماً تکرار می­شود و اگر دقت شود ملاحظه خواهد شد که در سرگذشت اقوام قبلی، آیه و نشانه و عبرتی را نشان می­دهد و برای پروردگار، علاوه بر مهربانی، روی عزت آن حضرت تأکید دارد که به معنی قوی بودن و قدرتمند بودن و دست­نیافتنی بودن است و این تکیه و تأکید و تکرار، قاعدتاً باید برای این باشدکه به آنحضرت دلگرمی دهد که پروردگارت میتواند مسائل و مشکلات تو را حل کند و تو نگران نباش و بگذار پروردگارت مطابق حکمت و مصلحت خویش کارها را پیش ببرد.

معجزه ای که نتوان ردّش کرد

آیه 4 موضوع تیتر فوق را رد میکند و میگوید روش خداوند این نیست که مانند آنچه که حضرت موسی را کمک میکرد (یعنی به روش ارائه معجزات سنگین) این پیامبر (ص) را کمک کند.

واقعیت این است که حتی آن معجزات سنگین هم وقتیکه طرف مقابل عمد و اصرار بر کفر دارد چندان موثر نیست، چنانکه در مورد قوم فرعون نیز موثر نشد و آنها آنقدر لجاجت کردند تا اینکه بالاخره گرفتار هلاکت جمعی شدند.

چرا در میان پدیده های طبیعی به رویش نباتی استشهاد شده؟

در آیه 7 نکته لطیفی هست، و آنهم این است که به عنوان راهِ برون رفت از مشکلاتِ آن روزهای رسالت، مژده ای تلویحی به آنحضرت داده که در اثر صبر و پایداری تو «رویش»ی از طریق ایمان آوریِ مومنانی جدید حادث خواهد شد که کلا فضای اجتماعی را به نفع رسالت تو تغییر خواهد داد. البته چنان هم شد.

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

طسم (1) اين آياتِ آن کتاب آشکار است (2) ای پیامبر! شايد ميخواهي خودت را هلاک کني که آنان ايمان نمي آورند (3)  به خویش سخت نگیر! زیرا اگر بخواهيم میتوانیم از آسمان معجزه اي بر آنان نازل کنيم تا گردنهايشان در مقابلش خاضع شود (4) و سران این کفار چنانند که هيچ پند تازه اي از جانب خداوند رحمان بسويشان نمی آید مگر آنکه از آن رويگردانند  (5)  و تکذيب میکنند و البته بزودي اخبار آنچه را که مسخره اش ميکنند بسويشان خواهد آمد (6)  آيا به زمين نمي نگرند که نعمتها را ببينند؟ از جمله اینکه چه بسيار از گياهان ارزشمند از هر گونه اي در آن رويانديم (7) البته در اين نشانه اي است و اکثرشان مومن نيستند (8) و البته پروردگارت آن پيروزمند مهربان است (9)