پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)
اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم:
طرز استخراج عصاره محتوای سوره را (یعنی «درس» سوره را) در قسمت اول ارائه کرده ایم که مطابق ذیل است:
درس: مکذبان پيامبران سابق هلاک و خود آنها و پيروانشان نجات يافتند پس تو اي پيامبر محکم و منتظر باش.
برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:
درب : هشدار و مژده به دو نوع مخاطب پيامبر راجع به دو نوع نتيجه آخرتي و ارشاد پيامبر که به اين علت هاست که در عذاب اينها تعجيل نمي کنيم، لذا صبر کن و چنين بگوي و محکم و مطمئن به رسالتت بپرداز.
2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
ذَلِكَ مِنْ أَنبَاء الْقُرَى نَقُصُّهُ عَلَيْكَ مِنْهَا قَآئِمٌ وَحَصِيدٌ ﴿100﴾ وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَكِن ظَلَمُواْ أَنفُسَهُمْ فَمَا أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ الَّتِي يَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ مِن شَيْءٍ لِّمَّا جَاء أَمْرُ رَبِّكَ وَمَا زَادُوهُمْ غَيْرَ تَتْبِيبٍ ﴿101﴾ وَكَذَلِكَ أَخْذُ رَبِّكَ إِذَا أَخَذَ الْقُرَى وَهِيَ ظَالِمَةٌ إِنَّ أَخْذَهُ أَلِيمٌ شَدِيدٌ ﴿102﴾
ریزدرب : هلاکت اقوام پیشین به علت رفتار خودشان بوده است.
2
إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّمَنْ خَافَ عَذَابَ الآخِرَةِ ذَلِكَ يَوْمٌ مَّجْمُوعٌ لَّهُ النَّاسُ وَذَلِكَ يَوْمٌ مَّشْهُودٌ ﴿103﴾ وَمَا نُؤَخِّرُهُ إِلاَّ لِأَجَلٍ مَّعْدُودٍ ﴿104﴾ يَوْمَ يَأْتِ لاَ تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلاَّ بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَسَعِيدٌ ﴿105﴾ فَأَمَّا الَّذِينَ شَقُواْ فَفِي النَّارِ لَهُمْ فِيهَا زَفِيرٌ وَشَهِيقٌ ﴿106﴾ خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ إِلاَّ مَا شَاء رَبُّكَ إِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِّمَا يُرِيدُ ﴿107﴾ وَأَمَّا الَّذِينَ سُعِدُواْ فَفِي الْجَنَّةِ خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ إِلاَّ مَا شَاء رَبُّكَ عَطَاء غَيْرَ مَجْذُوذٍ ﴿108﴾ فَلاَ تَكُ فِي مِرْيَةٍ مِّمَّا يَعْبُدُ هَؤُلاء مَا يَعْبُدُونَ إِلاَّ كَمَا يَعْبُدُ آبَاؤُهُم مِّن قَبْلُ وَإِنَّا لَمُوَفُّوهُمْ نَصِيبَهُمْ غَيْرَ مَنقُوصٍ ﴿109﴾
ریزدرب : هلاکت اقوام پیشین عبرتی است برای کسانی که به چنین عاقبتی مومن اند.
3
وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ فَاخْتُلِفَ فِيهِ وَلَوْلاَ كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّكَ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَفِي شَكٍّ مِّنْهُ مُرِيبٍ ﴿110﴾ وَإِنَّ كُلاًّ لَّمَّا لَيُوَفِّيَنَّهُمْ رَبُّكَ أَعْمَالَهُمْ إِنَّهُ بِمَا يَعْمَلُونَ خَبِيرٌ ﴿111﴾
ریزدرب: ای پیامبر! در باره اختلاف این مردم نسبت به تعالیم قرآن به پروردگارت توکل کن.
4
فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَمَن تَابَ مَعَكَ وَلاَ تَطْغَوْاْ إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ ﴿112﴾ وَلاَ تَرْكَنُواْ إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُواْ فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُم مِّن دُونِ اللّهِ مِنْ أَوْلِيَاء ثُمَّ لاَ تُنصَرُونَ ﴿113﴾ وَأَقِمِ الصَّلاَةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِّنَ اللَّيْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ ذَلِكَ ذِكْرَى لِلذَّاكِرِينَ ﴿114﴾ وَاصْبِرْ فَإِنَّ اللّهَ لاَ يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ ﴿115﴾
ریزدرب: ای پیامبر! برای افزایش ظرفیتت این عبادات را پیشه کن و هم خودت صبر پیشه کن و هم پیروانت را به صبر وادار و هیچ به مخالفانتان متمایل مشوید.
5
فَلَوْلاَ كَانَ مِنَ الْقُرُونِ مِن قَبْلِكُمْ أُوْلُواْ بَقِيَّةٍ يَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسَادِ فِي الأَرْضِ إِلاَّ قَلِيلاً مِّمَّنْ أَنجَيْنَا مِنْهُمْ وَاتَّبَعَ الَّذِينَ ظَلَمُواْ مَا أُتْرِفُواْ فِيهِ وَكَانُواْ مُجْرِمِينَ ﴿116﴾ وَمَا كَانَ رَبُّكَ لِيُهْلِكَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا مُصْلِحُونَ ﴿117﴾ وَلَوْ شَاء رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلاَ يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ ﴿118﴾ إِلاَّ مَن رَّحِمَ رَبُّكَ وَلِذَلِكَ خَلَقَهُمْ وَتَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ لأَمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ ﴿119﴾
ریزدرب : علت هلاکت پیشینیان قلّت نهی کنندگان فساد و اختلاف در متن وحی بود، وگرنه خداوند برای همگان لطف و رحمت میخواهد.
6
وَكُلاًّ نَّقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ أَنبَاء الرُّسُلِ مَا نُثَبِّتُ بِهِ فُؤَادَكَ وَجَاءكَ فِي هَذِهِ الْحَقُّ وَمَوْعِظَةٌ وَذِكْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ ﴿120﴾ وَقُل لِّلَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ اعْمَلُواْ عَلَى مَكَانَتِكُمْ إِنَّا عَامِلُونَ ﴿121﴾ وَانتَظِرُوا إِنَّا مُنتَظِرُونَ ﴿122﴾ وَلِلّهِ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَإِلَيْهِ يُرْجَعُ الأَمْرُ كُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَتَوَكَّلْ عَلَيْهِ وَمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ﴿123﴾
ریزدرب : ای پیامبر! ثابت و استوار باش و به رفتار های مخالفانت اهمیت زیاد مده و به خداوند توکل کن.
تقطیع:
در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.
اصلی-فرعی
قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.
لُبّ مطلب:
با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.
3 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 به کافران هشدار میدهد که مبادا مانند مکذبان پيامبران گذشته باشيد (و به آن عاقبت دچار شويد) و اي پيامبر به سخنان کفار گوش نسپار و به رسالتت بپرداز .
در پاراگراف 2 می فرماید ای پیامبر ! مردم درآخرت به دودسته بزرگ دسته بندی می شوند ، کسانی که خودرا بدبخت کرده اند وکسانی برعکس آنها .
در پاراگراف 3 نمونه ای از رفتارکسانی در یکی از اقوام پیشین که خود را هلاک کرده اند را بیان میکند (با این زمینه که مبادا شما ها چنین کنید !)
در پاراگراف 4 همان مطلب فوق را با همان منظور در باره قوم عاد و قوم ثمود می فرماید .
در پاراگراف 5 می فرماید : از میان بندگان ما کسانی هم هستند که زندگی صحیحی میکنند و در نتیجه هم دردنیا و هم درآخرت وضع مطلوبی را دارا میشوند و ضمنا به همان روال داستانی قبل ادامه داده و مانند همان مطالب چند پاراگراف قبل را با همان منظور در باره سه قوم لوط و شعیب و فرعون میفرماید .
در این پاراگراف می فرماید ای پیامبر ! مردم در رابطه با موضوع ماموریت تو به دو دسته تقسیم میشوند . دسته دوم که اهل هلاک اند ، کسی جزخودشان مقصرنیست ولذا تو با آرامش به رسالتت بپرداز و برای ادامه شایسته ماموریتت ، هم باید صبر مناسبی ازخویش نشان دهی و هم رژیم عبادتی متناسبی داشته باشی.
4 - سوالات
1 - « لِّمَّا جَاء أَمْرُ رَبِّكَ » (آیه101 ) باکدام کلید تفسیر مطابق است؟ « وَهِيَ ظَالِمَةٌ » (آیه102 ) چطور؟
2 – با توجه به اینکه علی الاصول «خدایان» مطلقا - دردنیا و آخرت - بی خاصیت اند ، چرا این جمله «مازادوهم» را در آیه101 فرموده؟ جمله مذکورچه نوعی از سخن است؟ (کنایه؟ طنز؟ یا...؟)
3- « مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ » (آیه های107و108) باکدام کلید تفسیر مطابق است؟
4 - از « يَوْمَ يَأْتِ لاَ تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلاَّ بِإِذْنِهِ » (آیه105) چه سابقه ای درسوره های قبل دارید؟
5 – چرا سعید را به حالت معلوم آورده در حالیکه شقی را در حالت مجهول ذکر فرموده؟
6 - «ما دامت السموات و الارض» در مورد اهل عذاب مفهوم است ، به این معنی که آنها به مقدار لازم تنبه حاصل کرده اند و شایستگی یک زندگی عادی را در آن شرایط عالی جهان بعدی یافته اند ، اما همین عبارت در باره اهل نعمت به چه معنی است؟ (از دست دادن صلاحیت و لیاقت در اثر رفتار مغایر با شئون آنجا ؟ یا . . . ؟)
7 – منظور از « الَّذِينَ ظَلَمُواْ» (آیه113) چه کسانی است؟
8 - « إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ» (آیه114) با کدام کلید تفسیر مطابق است؟
9 – در آیه 109 ، منظور از «نصیبهم» چیست؟ (دنیائی؟ اخروی؟ یا . . ؟)
10 – آیه 111 دنباله منطقی کدام آیه است؟
11 – از «لاتطغوا» (آیه 112) چه حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها میتوان زد؟ از «ولا ترکنوا . . . » چطور؟
12 – منظور از «أُوْلُواْ بَقِيَّةٍ» (آیه116) چیست؟
13 – منظور از « الَّذِينَ ظَلَمُواْ » (آیه116 ) چه کسانی است؟
14 – در رابطه با « وَلاَ يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ » (آیه118 ) کدام گزینه را انتخاب میکنید؟ (این سرشت بشراست وچاره ای جزاین نیست - متاسفانه اکثرا چنین اند - یا....؟)
15 – آیه 117 با موضوع کدام کلید تفسیر تناسب دارد؟
16 – در آیه 116 – سوال از چه کسی است ؟ (آنحضرت ؟ مردم ؟ هر دو؟)
17 – در همان آیه منظور از ظلم چیست؟
18 – آیه 123 چه حالتی دارد؟ (دلداری؟ یا . . ؟)
5 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیه 109 فهمیده میشود خداوند در موضع آرام کردن آنحضرت است که اینقدر ناراحت نباش بالاخره اینها یک مستمسکی دارند ، و در آیات 112 تا 115 به آنحضرت میفرماید هیچ کوششی نکنید که برای براه آوردن آنها کوچکترین معامله ای با آنها کنید و نیز برای تحمل بیشتر صبر پیشه کنید و خودت هم این رژیم عبادتی را در پیش گیر .
از آیه 118 فهمیده میشود که خداوند در موضع دلداری دادن به آنحضرت است و از آیه 120 فهمیده میشود که این داستانهای پیامبران سابق که در این ایام با حجم زیاد نازل میشود برای تثبیت آنحضرت و مومنان است و به آنحضرت توصیه میکند موضوع بی اعتنایی را در مقابل فعالان کفر در پیش گیرد.
6 - آیات برجسته این پاراگراف
آیه 116 از این لحاظ برجستگی داردکه خداوند میفرماید که ای آدم های خوب! اینقدر شاه سلطان حسین وار هی چشم تان به آسمان نباشد و مسائلی را که باید راجع به آنها عمل کرد به دعا و نذر و نیاز و امثال آن رد نکنید. و معادل واضح آن «لولا دفع الله الناس بعضهم ببعض لهدمت صوامع و بیع و صلوات و مساجد . . » است که چند سال بعد در سوره حج (آیه 40) نازل شده است.
7 - پیشگوئی های تحقق یافته
در آیات 109 تا 115 باز هم پیشگوئی هایی از نوع «کوچکترین تردیدی نداشته باش» و «محکم و استوار باش» و « این رژیم عبادی را در پیش گیر» دارد که تحقق نتیجه همه آنها دیده شده است.
اگر آیات قبل از آیه 122 را ملاحظه فرمائید چنین فهمیده میشود که آیه 122 متضمن وعده شکست مخالفان و تکذیبگران و کافران است و چنانکه واقعیات تاریخی نشان داد این وعده نیز تحقق یافته است.
8 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
از نمونه های موضوع تیتر فوق یکی آیه 100 است که حتی ما بشر قرن بیست و یکم هم، حتی تصور ضعیفی هم از آن نداریم، چه رسد عرب های 1400 سال پیش.
همچنین است محتوای آیه 104که حتی ما بشر امروزی نیز از زمان وقوع قیامت کوچکترین تصوری نداریم.
نیز آیه های 106 تا 108که هیچکس (حتی انبیاء و اولیاء به نص صریح آیات قرآن کریم) و بشر امروزی (چه رسد عرب های 1400 سال قبل) کوچکترین ذهنیتی راجع به مدلول آنها ندارد.
9 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته، در طول این مدت طولانی، از نزول این سوره تا به امروز، از لحاظ تحت اللفظی، تغییر معناییِ چندانی نیافته، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما.
10 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - هشدار و مژده به دو نوع مخاطب پيامبر راجع به دو نوع نتيجه آخرتي شان.
2 - ارشاد پيامبر راجع به علتِ عدم تعجیل در عذاب مکذب ها. و امر ایشان به صبر
و اینکه چنين بگويد و محکم و مطمئن به رسالتش بپردازد.
11 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه های 100 تا 102 و 122، بقیه آیات پاراگراف «برای اولین بار» است.
12 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟
ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:
1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.
2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.
آیات الهی
ذَلِكَ مِنْ أَنبَاء الْقُرَى نَقُصُّهُ عَلَيْكَ مِنْهَا قَآئِمٌ وَحَصِيدٌ ﴿100﴾ وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَكِن ظَلَمُواْ أَنفُسَهُمْ فَمَا أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ الَّتِي يَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ مِن شَيْءٍ لِّمَّا جَاء أَمْرُ رَبِّكَ وَمَا زَادُوهُمْ غَيْرَ تَتْبِيبٍ ﴿101﴾ وَكَذَلِكَ أَخْذُ رَبِّكَ إِذَا أَخَذَ الْقُرَى وَهِيَ ظَالِمَةٌ إِنَّ أَخْذَهُ أَلِيمٌ شَدِيدٌ ﴿102﴾ گردشِ کار در روز قیامت
إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّمَنْ خَافَ عَذَابَ الآخِرَةِ ذَلِكَ يَوْمٌ مَّجْمُوعٌ لَّهُ النَّاسُ وَذَلِكَ يَوْمٌ مَّشْهُودٌ ﴿103﴾ وَمَا نُؤَخِّرُهُ إِلاَّ لِأَجَلٍ مَّعْدُودٍ ﴿104﴾ يَوْمَ يَأْتِ لاَ تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلاَّ بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَسَعِيدٌ ﴿105﴾
درباره عذاب
فَأَمَّا الَّذِينَ شَقُواْ فَفِي النَّارِ لَهُمْ فِيهَا زَفِيرٌ وَشَهِيقٌ ﴿106﴾ خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ إِلاَّ مَا شَاء رَبُّكَ إِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِّمَا يُرِيدُ ﴿107﴾
درباره نعیم
وَأَمَّا الَّذِينَ سُعِدُواْ فَفِي الْجَنَّةِ خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ إِلاَّ مَا شَاء رَبُّكَ عَطَاء غَيْرَ مَجْذُوذٍ ﴿108﴾
تقریرات و آموزش الهی
فَلاَ تَكُ فِي مِرْيَةٍ مِّمَّا يَعْبُدُ هَؤُلاء مَا يَعْبُدُونَ إِلاَّ كَمَا يَعْبُدُ آبَاؤُهُم مِّن قَبْلُ وَإِنَّا لَمُوَفُّوهُمْ نَصِيبَهُمْ غَيْرَ مَنقُوصٍ ﴿109﴾ وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ فَاخْتُلِفَ فِيهِ وَلَوْلاَ كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّكَ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَفِي شَكٍّ مِّنْهُ مُرِيبٍ ﴿110﴾ وَإِنَّ كُلاًّ لَّمَّا لَيُوَفِّيَنَّهُمْ رَبُّكَ أَعْمَالَهُمْ إِنَّهُ بِمَا يَعْمَلُونَ خَبِيرٌ ﴿111﴾ فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَمَن تَابَ مَعَكَ وَلاَ تَطْغَوْاْ إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ ﴿112﴾ وَلاَ تَرْكَنُواْ إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُواْ فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُم مِّن دُونِ اللّهِ مِنْ أَوْلِيَاء ثُمَّ لاَ تُنصَرُونَ ﴿113﴾ وَأَقِمِ الصَّلاَةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِّنَ اللَّيْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ ذَلِكَ ذِكْرَى لِلذَّاكِرِينَ ﴿114﴾ وَاصْبِرْ فَإِنَّ اللّهَ لاَ يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ ﴿115﴾
سنن الهی
فَلَوْلاَ كَانَ مِنَ الْقُرُونِ مِن قَبْلِكُمْ أُوْلُواْ بَقِيَّةٍ يَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسَادِ فِي الأَرْضِ إِلاَّ قَلِيلاً مِّمَّنْ أَنجَيْنَا مِنْهُمْ وَاتَّبَعَ الَّذِينَ ظَلَمُواْ مَا أُتْرِفُواْ فِيهِ وَكَانُواْ مُجْرِمِينَ ﴿116﴾ وَمَا كَانَ رَبُّكَ لِيُهْلِكَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا مُصْلِحُونَ ﴿117﴾ وَلَوْ شَاء رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلاَ يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ ﴿118﴾ إِلاَّ مَن رَّحِمَ رَبُّكَ وَلِذَلِكَ خَلَقَهُمْ وَتَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ لأَمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ ﴿119﴾
ارتقاء روحیه آنحضرت
وَكُلاًّ نَّقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ أَنبَاء الرُّسُلِ مَا نُثَبِّتُ بِهِ فُؤَادَكَ وَجَاءكَ فِي هَذِهِ الْحَقُّ وَمَوْعِظَةٌ وَذِكْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ ﴿120﴾
تقریرات و آموزش الهی
وَقُل لِّلَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ اعْمَلُواْ عَلَى مَكَانَتِكُمْ إِنَّا عَامِلُونَ ﴿121﴾ وَانتَظِرُوا إِنَّا مُنتَظِرُونَ ﴿122﴾
شئون الهی
وَلِلّهِ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَإِلَيْهِ يُرْجَعُ الأَمْرُ كُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَتَوَكَّلْ عَلَيْهِ وَمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ﴿123﴾
شرح مختصر
کلید های تفسیری
بحث متنی
آیه 104 فرع بر آیه 103 و خود آیه 103 فرع بر آیه 102 است.
آیه 102 نیز که جمعبندی دو آیه 100 و 101 است فرع بر آنهاست.
آیه 107 فرع بر آیه 106 است.
آیههای 106 و 108 نیز دارند عاقبت مدلولهای دو کلمه آخر آیه 105 را بیان میکنند لذا آنها نیز فرع بر آیه 105 میباشند.
آیه 113 بدون این که فرع بر آیهای باشد پرانتزی است زیرا اگر چشم خویش را بر آن ببندیم خواهیم دید روال سخن صاف و یکدست است.
همچنین است وضع آیه 110.
آیه 117 بدون این که فرع بر آیهای باشد پرانتزی است، دلیلش هم این که اگر چشم خویش را بر آن ببندیم و قبل و بعد آن را به یکدیگر وصل کنیم خواهیم دید روال سخن صاف و یکدست است.
آیه 119 فرع بر آیه 118 است و این واضح است.
همچنین است راجع به آیه 122 که آن نیز فرع بر آیه 121 است و این نیز واضح است.
قائم و حصید (آیه 100)
یعنی این اقوام پیشین که هلاک شده اند، شهرهای بعضی از آنها هنوز هم – یعنی در زمان نزول این آیات - برقرار است (مانند آثار موجود در مصر) و بعضی دیگر ویران و یا ناپیدا است (مانند آثار شهر-مسکن قوم لوط)
به تاخیر می اندازد
«ه» در «نوخره» (آیه 104) اشاره به عذابی است که مخالفان پیامبر تا اینجا مستحقش شده اند، ولی خداوند بنا به مصالحی آن را به تاخیر می اندازد.
امر وجودی و امر عدمی
در آیههای 106 و 108 بدبخت شدن هر کس به خودش، اما خوشبخت شدن هر کس به خداوند نسبت داده شده است.
زیرا خوشبخت شدن یک امر «وجودی» است ، ومستند به خداوند است .
یعنی اینکه شخص خوشبخت از امکانات خدائی استفاده کرده که خوشبخت شده ، (قوت جسم ، قوت ذهن ، هدایت های عمومی ، اوضاع و احوال مساعد ، وغیره وغیره) همه اینها امکانات خدائی است وکسیکه از اینها استفاده کند و خوشبخت شود خدا او را خوشبخت کرده است .
اما شخص بدبخت می توانست از آنها استفاده کند اما نکرده ، پس ، خودش خود را بدبخت کرده است.
قیامت نزدیک است
در آیه 104 فرموده قیامت تا «سرآمدی معدود» (یعنی کم) عقب انداخته شده است. برای اینکه تصوری از «کوتاه»ی فاصله قیامت داشته باشید، نگاهی به سن خودتان کنید.
تا اینجای زندگی تان چگونه به شما گذشته است؟
اگر نگاهی به همه گذشته خویش کنید این احساس را پیدا نمی کنید که «چه زود گذشت»؟!
بقیه اش هم همینطور است!
وقتیکه به اواخر عمر خویش رسیدید اگر باز هم همان نگاه به گذشته را کنید باز هم همان احساس را پیدا خواهید کرد.
پس از آن نیز برزخ است که یک فضای «خواب مانند» است و پس از آن هم فورا قیامت است.
یعنی فاصله ما تا قیامت، بقیه عمر ما است و سپس یک خواب است و پس از آن نیز قیامت است! این نزدیک نیست؟
به ظالمان متمایل نشوید
از جمله و«ولا ترکنوا . . » (آیه 113) میتوان حدس زد که مسلمانان – علاوه بر اینکه اقلیت و نیز ضعیف بودند - در بین مخالفان خویش محصور هم بودند و دائما در معرض این بودند که بنا بر مصالح فامیلی و همسایگی و شغلی و زیستی و سایر انواع الزامات محیطی، به نوعی، حتی اندک ، تحت تاثیر آنان قرار گیرند و آیه فوق به آنان – ضمن هویت بخشی – هشدار میدهد که مبادا موقعیت معنوی والای خویش را دستکم بگیرند و خود را از آنان کمتر و کوچکتر بپندارند و لذا تحت تاثیر آنان قرار گیرند.
نکته تاریخی
آیه 116 حاوی یک نوع اظهار تاسف الهی است که چرا در زمان های سابق عده ای
(غیر از قلیلی) نبوده اند که در مقابل مفسدان قد علم کنند.
حقیقت این است که هرچه در تاریخ بشر به عقب میرویم این نکته بیشتر دیده میشود که اکثر آدم ها خود را در مقابل طبقات مسلط «چیزی نمیدیده اند» و اساسا از مخیله شان این نمیگذشته است که مثلا ایرادی از چیزی که آن را غلط و ناصحیح می پنداشته اند بگیرند.
لذا، طبقات مسلط بدون اینکه نگرانیی از چیزی داشته باشند هرکاری که دلشان میخواست میکرده اند.
آن عده قلیل هم که در آیه استثناء شده، پیروان پیامبران بوده اند، یعنی اینکه بار اعتراضات به مفاسد بر دوش پیامبران بوده که پیروانِ جدیِ قلیلی داشته اند، و انسانها (یِ غیر پیامبر و غیر پیرو پیامبران) نقشی در آن مقابله ها نداشته اند.
کمک مستقیمی که این روش تفسیری نمود
در آیه 120 فرموده که ذکر داستانهای پیامبران گذشته برای ایجاد ثبات در قلبت میباشد.
اگر «درس» سوره را مورد توجه قرار دهید هماهنگی معنیداری را با آن موضوع میبینید که نوعی «تأییدیه»ای است که این روش مستقیماً از آن آیه الهی دریافت کرده است، در حالی که میدانید استخراج درس و درب یک مکانیزم نظامدارِ بسیار روشنی دارد.
ترجمه تفسیریِ آزاد
ای پیامبر! اين مطالب از خبرهاي اقوام قدیمی بود که برايت گفتیم، آثار بعضي از آنها هنوز پا برجا و بعضي برچيده شده است (100) و ما ظلمي به آنان نکرديم بلکه آنان بر خويش ظلم کردند و آن معبودهائي که غير از خداوند به عبادتشان ميپرداختند، وقتيكه امر خدا آمد فايده اي برايشان نداشت و غير از تباهي چيزي برآنها نيفزود (101) و گرفتن پروردگارت چنين است. هنگاميکه شهرهائي را که به ظلم ميپردازند ميگيرد، گرفتنش شديد و دردناک است (102) البته در اين براي کسي که از عذاب آخرت بترسد آيه عبرتی است. آن روز، روزي است که مردم در آن جمع ميگردند و روزي است که در آن شهادت ها داده ميشود (103) و ما آنرا جز تا مدتي شماره شده و کم، به تأخير نيانداخته ايم (104) آن روز روزي است که هيچکس جز به فرمان خداوند سخن نميگويد و بعضي از مردم سعادتمند و بعضي بي بهره خواهند بود (105) آنانکه بي بهره شدند در آتش خواهند بود که صداي بدهنجار خواهد داشت (106) و در آن جاودان خواهند بود، آنقدر که آسمانها و زمين برقرار باشد، مگر اينکه پروردگارت بخواهد زودتر رهایشان کند که پروردگار تو البته آنچه حکیمانه بداند ميکند (107) اما آنانکه لیاقت خوشبختی داشتند در بهشت جاودان خواهند بود آنقدر که آسمانها و زمين باشد مگر آنکه خدا بخواهد و اين عطائي است که قطع نخواهد شد (108) پس، ای پیامبر! درباره آنچه اينها عبادتش ميکنند در شکّي مباش. عبادت اينها مانند عبادت پدرانشان است و ما البته نصيب آنها را بطور کامل ميدهيم (109) و البته ما آن کتاب را به موسي داديم و در آن اختلاف شد و اگر اينطور نبود که کلمه اي از جانب پروردگارت قبلا صادر شده بود، حتمأ فرمان نابودي شان ميرسيد. و آنها البته درباره آن در شکي بزرگ هستند (110) و البته پروردگارت سزاي اعمال همه آنها را بطور کامل ميدهد زیرا که از اعمالشان با خبر است (111) پس چنانکه مأمورهستي استقامت کن و کساني که با تو بسوي خدا بازگشته اند را نيز به استقامت وادار و ای مردم! شما نیز سركشي مکنيد که او به اعمال شما بيناست (112) و بسوي ظالمان حتی اندکی نیز متمايل مشويد که آتش به شما ميرسد و جز خدا دوستاني نخواهيد داشت و در آنصورت از جانب خدا ياري هم نميشويد (113) ای پیامبر! نماز را در دو طرف روز و پاسي از شب بپا دار. البته نيکي ها بدي ها را نابود مي کند. اين پندي است براي کساني که اهل تذکرند (114) و پايداري کن و خداوند پاداش نيکوکاران را ضايع نمي کند (115) پس چرا از قرون قبل از شما خير انديشاني نبودند که از فساد در زمين نهي کنند؟ مگر عده کمي که نجاتشان داديم؟ و مردم ظالمان را در خوشگذرانيهای آنها پيروي کردند و گناهکار شدند (116) و پروردگارت اينطور نيست که شهرها را به ظلم هلاک کند در حاليکه آنها اصلاحگرند (117) و اگر پروردگارت ميخواست، همه مردم را يکجور قرار ميداد ولي پيوسته در اختلاف خواهند بود (118) مگر کسي که پروردگارت رحمش کند و براي همين هم خلقشان کرده و کلمه پروردگارت تماميت يافت به اينکه جهنم را از همگیِ گناهکارانِ جن و انس پر خواهم کرد (119) و کلّا از اخبار پيامبران برايت نقل ميکنيم تا دلت بوسيله آن آرام شود و در اين سوره حق و موعظه و پندي براي مومنان است (120) ای پیامبر! به بي ايمان ها بگو هر چه ميتوانيد انجام دهيد که ما نيز کار خویش ميکنيم (121) و منتظر باشيد که ما نيز منتظريم (122) و علمِ نهاني هاي آسمان ها و زمين از آن خداست و همه امور به سوي او بازميگردد. پس ای پیامبر و ای مومنان بر او توکل و او را عبادت کنید و پروردگارتان از آنچه انجام ميدهيد غافل نيست (123)