پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای پاراگراف  (راه اول)

(جدول 1)

تعداد کلمه	شرح	عنوان  فرعی	عنوان  اصلی	آيه
65	نمازشب- ترتيل قرآن- ذکر- توکل- صبر- واگذاری به خدا	دستورات عبادی ورفتاری	پيامبر	11-1
9	عذاب	جهنم	آخرت	13-12
8	لرزش زمين وکوهها ونابودی کوه ها	قيامت	آخرت	14
6	فرستادن رسول	شرح نعمت	مردم	ق15
11	فرعون- عصيان رسول	گذشتگان	مردم	16- ق15
14	پير می کند- آسمان شکافته  می شود به سبب آن	قيامت	آخرت	17-18
9	اين مطلب پند است چه کسی  می خواهد پند گيرد	پند	حکمت	19
78	دستورات عبادی و رفتاری ونزديکان	دستورات عبادی	پيامبر	20
200	جمع

 

 (جدول درج ها)

درصد	شرح	عنوان  فرعی	عنوان  اصلی	شماره
5/71	نمازشب- ترتيل قرآن- ذکر- توکل-  صبر-واگذاری به خدا- کناره گيری از تکذيبگران	دستورات عبادی-رفتاری	پيامبر	1/3
5/15	شدت قيامت(نابودی کوه ها- شکافتن آسمان پير شدن بچه	قيامت	آخرت	2/3
5/8	ارسال رسول- نافرمانی- اخذ	گذشتگان	مردم	3/3
5/4	اين پندی است برای کسی که  بخواهد پند گيرد	پند	حکمت	4/3

 

البته دو جدول فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کردیم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» (به عنوان نمونه و الگو است) در سایت:

 http://jamal-ganjei.com

با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

درس: ای پيامبر! براي مواجه شدن با مشکلات رسالت بايد ظرفيت هاي لازم را از طريق عباداتي خاص پيدا کنی

 

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ ﴿1﴾ قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا ﴿2﴾ نِصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِيلًا ﴿3﴾ أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا ﴿4﴾

ریز درب: ای پیامبر! چنین عبادتی کن

2

إِنَّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلًا ثَقِيلًا ﴿5﴾ إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْءًا وَأَقْوَمُ قِيلًا ﴿6﴾ إِنَّ لَكَ فِي اَلنَّهَارِ سَبْحًا طَوِيلًا ﴿7﴾

ریز درب: ای پیامبر! عبادت سنگینت برای یافتن آمادگیِ ماموریت سنگینت است

3

وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا ﴿8﴾ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَكِيلًا ﴿9﴾ وَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِيلًا ﴿10﴾ وَذَرْنِي وَالْمُكَذِّبِينَ أُولِي النَّعْمَةِ وَمَهِّلْهُمْ قَلِيلًا ﴿11﴾

ریز درب: ای پیامبر! نام خدایت را دائما یاد کن و دغدغه مشکلات ماموریتت را نداشته باش

4

إِنَّ لَدَيْنَا أَنكَالًا وَجَحِيمًا ﴿12﴾ وَطَعَامًا ذَا غُصَّةٍ وَعَذَابًا أَلِيمًا ﴿13﴾ يَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَالْجِبَالُ وَكَانَتِ الْجِبَالُ كَثِيبًا مَّهِيلًا ﴿14﴾ إِنَّا أَرْسَلْنَا إِلَيْكُمْ رَسُولًا شَاهِدًا عَلَيْكُمْ كَمَا أَرْسَلْنَا إِلَى فِرْعَوْنَ رَسُولًا ﴿15﴾ فَعَصَى فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ فَأَخَذْنَاهُ أَخْذًا وَبِيلًا ﴿16﴾ فَكَيْفَ تَتَّقُونَ إِن كَفَرْتُمْ يَوْمًا يَجْعَلُ الْوِلْدَانَ شِيبًا ﴿17﴾ السَّمَاء مُنفَطِرٌ بِهِ كَانَ وَعْدُهُ مَفْعُولًا ﴿18﴾ إِنَّ هَذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَن شَاء اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِيلًا ﴿19﴾

ریز درب: ای مردم! به راه این رسول بپیوندید، گرنه، تاب عواقب سرپیچی را نخواهید داشت

5

إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِن ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِّنَ الَّذِينَ مَعَكَ وَاللَّهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ عَلِمَ أَن لَّن تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَيْكُمْ فَاقْرَؤُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَن سَيَكُونُ مِنكُم مَّرْضَى وَآخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِن فَضْلِ اللَّهِ وَآخَرُونَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَاقْرَؤُوا مَا تَيَسَّرَ مِنْهُ وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنفُسِكُم مِّنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللَّهِ هُوَ خَيْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿20﴾

ریز درب: ای پیامبر! اوضاع تان تغییر خواهد کرد، اگر اوضاعتان طوری شد که این رژیم عبادتی برایتان سخت بود، این رژیم آسانتر را در پیش گیرید

 

تقطیع :

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لبّ مطلب :

با توجه به ریزپاراگراف ها و ریزدربها و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درس سوره که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درس مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - سوالات

1 -  منظور از «قم» (آیه 2) چیست؟ (به عبادت برخیز؟ یا....؟)

2 – تنوین روی کلمه «قلیلا» (آیه های 2 و 3) از باب تحقیر است یا تعظیم؟

3 – مطلب آیه های 5 و 6 به چه زبانی است؟ (کنایه؟ استعاره؟ مَثَل؟ یا ....؟)

4 – چرا از میان صفات الهی رب المشرق و المغرب ترجیح یافته؟

5 – چرا در آیه 10 کلمه «جمیل» بکار رفته؟

6 – ظاهرا پیامبر اساسا در موقعیتی نبوده که به کفار (آنهم از نوع کفار برخوردار) مهلتی بدهد یا ندهد، لذا برای بکار گیری آن لحن در آیه 11 توضیح خویش را ارائه دهید.

7 – چرا در آیه 8 نفرموده «واذکر ربک»؟

8- «نزد ما» در آیه12یعنی چه؟

9- آیه14را به دوبخش تقسیم، وسابقه هربخش را درسوره های قبلی نشان دهید.

10 - «لدی»‌ (= نزدِ) (آیه 12) خداوند کجاست؟ و کلمه فوق چه نوع از کلام است؟ (استعاره؟ کنایه؟ یا....؟)

11 - درآیه 17 «تقوا» به چه معنی آمده است؟

12 - چرا در جائی  خداوند را  مفرد و درجاهائی جمع (انا ، ارسلنا ، اخذنا )آورده؟

13 – الف ولام روی کلمه «الرسول» (آیه 16) از چه نوع است؟ (جنس؟ عهد؟ تعریف؟ یا.....؟)

14 – در آیه 19 «من» به چه معنی است؟ (کسی که؟ کسانی که؟ یا...؟)

15 – چرا بجای «ادنی» (آیه 20) نفرموده «اقل»؟

16 - «طائفه» ای که همراه پیامبر بودند چه کسانی اند؟

17 – حدّ اقل «ماتیسر من القرآن» چقدر است؟ (جواب با ذکر دلیل)

18 – خطاب در «فاقراوو ما تیسر من القرآن» به چه کسانی است؟ (جواب با ذکر دلیل)

19 – به نکته هائی اشاره کنید که نشاندهنده اظهار صمیمیت ذات مقدس الهی نسبت به عمل کنندگان مدلول آیه 20 است.

 

4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

از آیه 1 فهمیده میشود پیامبر (ص) که هنوز در آغاز راه رسالت است به این پدیده جدید هنوز عادت نکرده و وحی از او انرژی زیادی میگیرد، بطوریکه نیاز به استراحت فوریِ کامل احساس میکند.

 

شب های تابستان کوتاه و شب های زمستان بلند و شب های بهار و پائیز تقریباً مساوی است، بنابراین آیه های 2 و 3 و 4 ناظر به این مطلب است که  «بطور متوسط» حدود نصفِ طولِ مدتِ شب ها را به عبادت بپرداز.

 

معلوم می شود با نزول سوره مزمل پیامبریِ رسول خدا(ص) وارد مرحله جدیدی می شود و نیز معلوم می شود تا اینجای نزول وحی (سوره مزمل و سوره های قبلی) نسبت به مراحل بعدی سبک تر و آسان تر بوده، و البته کسی که قرآن را به ترتیب  نزول می خواند، این امر برایش واضح است، اما چون اکثریت مسلمانان قرآن را به ترتیب رایج (که تقریباً عکس ترتیب نزول است) قرائت می کنند متوجه این نکته نمی شوند.

 

پیامبر هنوز در اویل وحی است و تا اینجا فعلا حدود 4% از قرآن بر او نازل شده و لذا در آیه 8 خداوند او را به «اسم رب» ارجاع می دهد در حالی که چنانکه  بعداً خواهیم دید در آینده به خود رب ارجاع داده می شود، مثلاً به جای «اذکر اسم ربک» خطاب می شود «واذکر ربک» و این نیز چیزیست که فقط کسانی متوجه می شوند که قرآن را به ترتیب نزول بخوانند و بقیه متوجه نمی شوند حتی مفسران بزرگ، چنانکه غیر از این قلم کسی متعرض این نکته نشده است.

 

در آیه 8 توصیه ای به ترتیلی خواندن قرآن نموده، در حالی که هنوز بیش از حدود 4% کل قرآن نازل نشده، لذا معنی آن جمله این است که «آن مقدار از قرآن را که تا کنون بر تو نازل شده با ترتیل بخوان» و البته تا هر شب ممکن است مقدار دیگری هم نازل شود و این توصیه به پیامبر(ص) ثابت است و لذا «قرآن» مورد بحث، آن قسمتی از قرآن است که تا هرشب که عمر شریف آن حضرت آن را درک کرده، مجموعاً نازل شده باشد.

 

آدمی در حال شنا حالتی دارد که در غیر شنا آن حالت را ندارد. اگر شناگر حرکات خاصی را نکند غرق می شود. یعنی شناگر کارهایی می کند که مجبور به انجام آنهاست و از انجام آن ها چاره ای ندارد.

پیامبر(ص) نیز به عنوان وظایف پیامبری چاره ای جز انجام کارهای خاصی را ندارد. مردم را باید دعوت به حق کند، تعالیم الهی را باید به گوش مردم برساند، کسانی که اقبال نشان می دهند در تربیت آن ها بکوشد، با مخالفان چالش کند، به ضعفای امت خویش رسیدگی کند و غیره و غیره و طبعاً در این حالت (در روز) نمی تواند به عبادتی که صفای روح و قوام شخصیت او را تضمین می کند بپردازد. به همین خاطر است که در آیه 6 فرموده که شب را به عبادت (آن هم چنان عبادت طولانی که به طور متوسط نصف طول زمانی هر شب است) بپردازد.

 

در آیه 11 وقتی که می گوید «تکذیبگران صاحب نعمت»، واضح است که منظور، سران اردوگاه کفر و شرک است زیرا نعمت اعم از قدرت و ثروت است و باز هم واضح است که قدرتمندان یا ثروتمندان جزء سران جامعه حساب می شوند و این ها هستند که روی بقیه افراد جامعه تأثیر می گذارند و این قبیل افراد نوعاً با پیامبران و در این مورد با پیامبر اسلام (ص) چالش داشتند.

اینکه در آیه مذکور فرموده سران کفر و شرک را به من واگذار، به این معنی نیست که دستی از آسمان می آید و گوش آن ها را می پیچاند بلکه معنی آن این است که ما نظامات و قوانینی قرار داده ایم که آن افراد در هزارتوی آنها گیر خواهند افتاد و حسابشان رسیدگی خواهد شد و مغلوب خواهند شد اما چون این طرز بیان صمیمی تر و دلگرم کننده تر است، این نوع کلام به کار رفته است.

 

از آیه 15 فهمیده میشود که سران مخالفان آنحضرت روانشناسی فرعونی داشتند (یعنی هیچ طوری مایل به پذیرش سخن حق نبودند) اما در عین حال از آیه 19 فهمیده میشود غیر از «سران» مذکور در بدنه جامعه، استعدادی برای پند پذیری وجود داشت.

از آیه 20 فهمیده میشود آنحضرت و برخی از نزدیکانش چه رژیم عبادی فوق سنگینی داشته اند!  

همچنین از همین آیه فهمیده میشود خداوند وعده موفقیت این نهضت را به آنحضرت داده (یضربون فی الارض ، یقاتلون ، زکوة ، . . ) و روحیه او را پر از امید و اطمینان نموده است.

مخاطب های اولیه، به غلط، از این آیه چنین برداشت میکردند که آنحضرت (از قول خداوند) مکذبان و مخالفان فعال را به جهانِ بعدی حواله میکند، نه اینکه آنها را از بلایایی بترساند که در همین زندگی فعلی بگیردشان.

 

اهالیِ مکه روزهای نزول این سوره ، که حدودا  سال دوم بعثت باشد ، از طریق داد و ستد و معاشرت با یهودیان، اجمالا، چیز هایی راجع به داستانهای بنی اسرائیل و ظهور پیامبر بزرگشان حضرت موسی علیه السلام و فرعون و آزاد شدن بنی اسرائیل و خروجشان از مصر و . . . مطالبی شنیده بودند.

از میان همان اهالی مکه، پیروان آنحضرت هم بودند که واضح است در این آیات پیام امید و پیروزی استشمام میکردند، اما ، خارج از اردوگاه پیروان، عده کثیری بودند که علیرغم اینکه از این آیات تکانی نمیخوردند، ولی توجهشان جلب میشد و کنجکاو میشدند که «این محمد دیگه چی میگه» و عده قلیلی هم بودند (که «اولی النعمه» قلمداد شده اند، و طبعا می باید روسای قبایل و نیز از متمکنان و ثروتمندان بوده باشند) از این آیات بوی مشکلاتی قریب الوقوع برای خویش استنباط مینمودند و بدشان می آمد و کم کم بطرف گفتمان «این محمد هم دیگه شورش رو در آورده، و بهتره ساکتش کنیم» رانده میشدند.

اگر مخاطب های اولیه را به دو بخش مومن (که اقلیت مطلق جامعه بودند) و غیر مومن در نظر بگیریم، این پاراگراف در بخش اول ایجاد نشاط و امید میکرد، و اگر بخش دوم مخاطبان را به مخالفان فعال و بقیه تقسیم کنیم، در بخش مخالفان فعال تولید عصبانیت مینمود و بقیه هم که اکثریت کل جامعه مخاطب در آن روزها بود، اصلا این حرفها برایشان اهمیتی نداشت، زیرا جریانِ اسلام در روزهای نزول این سوره به علت کمیِ عده و عُدّه ، توجهی را بر نمی انگیخت .

 

5 - زاویه با تفاسیر رایج

در باره ثلث اول آیه 20، مفسرانی سخنانی مختلف و متخالف گفته اند، و در گفتار شان از روایاتی و فلسفه و کلام متبوعشان شاهد آورده اند، که همه آنها در نرم افزار جامع التفاسیر هست، و چون ما به رعایت اختصار ملتزمیم، و ضمنا آن گفتارها را سست و ضعیف میدانیم، ذکر نمیکنیم.

 

6 - آیات برجسته این پاراگراف

کل آیات این سوره به دلایلی که قبلا مکررا عرض کرده ایم از آیات برجسته قرآنی است.

7 - آیات مشکل این پاراگراف

مشکل بودن برخی از این آیات، بخصوص ثلث اول آیه 20، از آنجا فهمیده میشود که مفسران مختلف در طول قرن ها، حتی تا امروز، در تفسیر آنها سخنان مختلف و حتی متباین و بلکه متنافر گفته اند.

 

8 - پیشگوئی های تحقق یافته

آیه 16 از این لحاظ که دارد به آنحضرت نویدی میدهد که مخالفانش موفق نخواهند شد و تازه اگر بخواهند از حدودی تجاوز کنند، بسختی مورد مواخذه قرار خواهند گرفت، یک پیشگوئی تحقق یافته تلویحی است.

 

در آیه 20 وعده های خیلی دلگرم کننده ای به آنحضرت میدهد، مثلا اینکه:

1 – وحی قرآن برتو تکمیل خواهد شد،

2 – وضع مادی پیروانت خوب خواهد شد،

3 – موقعیت پیروانت از ضعف به قوت ارتقاء خواهد یافت،

و چنانکه میدانیم همه این پیشگوئی ها به تحقق پیوست.

 

9 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیه های 5 و 6 و 7 سخن از گوشه هایی از مکانیزم وحی دارد، و از آنجا که آن چیزی است که هیچ بنی بشری به آن دسترسی ندارد، بالاتر از ذهنیات بشری، و طبعا معاصران نزول نیز، میباشد.

آیه 14 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز همچنین.

همچنین است آیه های 17 و 18.

 

10 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

از آنجا که کلماتی که در این متن قرآنی بکار رفته، در این چهارده قرن، تغییرِ معنائی نیافته، معاصران نزول نیز، همان تلقی را میداشته اند که ما.

البته سخن فوق فقط در مورد معنی تحت اللفظی درست میباشد.

 

11 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

عبادت سنگین-توکل- صبر – در ابتدای ماموریت برای رفع همه موانع، انرژی گذاری مکن (چون باب نبوت بسته شده، این تیتر بلاموضوع است، اما چون مصلحان شباهتی به انبیاء دارند میتوانند به این عناصر توجه کنند)

کسانی که حق را تکذیب و یا با آن مخالفتِ فعالانه کنند، نتیجه کارشان را در آخرت خواهند دید، و لزوما لازم نیست حتما در همین جهان نیز فورا جواب تنبیهیِ الهی را دریافت کنند.

البته ممکن است برخی ایراد کنند که کلمه «انکالا» خالی از نوعی از عذاب هایِ اینجهانی نیست، ضمن تصدیق امکان این احتمال، قرینه «و جحیما» که پس از آن آمده، عرض ما را موجه تر میکند.

مخالفت فعال با گفتمان حق، هم در این جهان و هم در آخرت شدیدا دامنگیر مرتکبان چنین رفتارهایی خواهد بود.

این آن عنصر فرازمانی-فرامکانی است که از این پاراگراف استنباط میشود.

 

 

 

12 - کدام عنصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

با توجه به ترتیب نزول : 1- متزمل 2 – عبادت طولانی شبانه 3 – تبتل بسوی خداوند 4 – صبر و کناره گیریِ جمیل از فاعلانِ کلمه «یقولون» (که مطالبی علیه آنحضرت میگفتند) 5 – صاحب نعمت بودنِ مکذبین (برای اولین بار است)

نیز آیه های 17 و 18، مطالبی دارد که تا کنون ندیده ایم: 1 - قیامت طوری است که نوزادان را پیر میکند، 2 – آسمان به واسطه آن شکافته میشود (برای اولین بار است)

که البته این موارد را در سوره های بعدی با تفصیل و شرح زیاد، درست در اولین سورهء بعد از این سوره، و پس از آن بارها به بیان های مختلف خواهیم دید.

 

13 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

ارتقاء روحیه آنحضرت

سوره ضحی

مَا وَدَّعَكَ رَبُّكَ وَمَا قَلَى ﴿3﴾ وَلَلْآخِرَةُ خَيْرٌ لَّكَ مِنَ الْأُولَى ﴿4﴾ وَلَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضَى ﴿5﴾ أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيمًا فَآوَى ﴿6﴾ وَوَجَدَكَ ضَالًّا فَهَدَى ﴿7﴾ وَوَجَدَكَ عَائِلًا فَأَغْنَى ﴿8﴾

سوره اعلی

سَنُقْرِؤُكَ فَلَا تَنسَى ﴿6﴾ إِلَّا مَا شَاء اللَّهُ إِنَّهُ يَعْلَمُ الْجَهْرَ وَمَا يَخْفَى ﴿7﴾ وَنُيَسِّرُكَ لِلْيُسْرَى ﴿8﴾  

سوره مزّمّل

يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ ﴿1﴾ قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا ﴿2﴾ نِصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِيلًا ﴿3﴾ أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا ﴿4﴾ إِنَّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلًا ثَقِيلًا ﴿5﴾ إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْءًا وَأَقْوَمُ قِيلًا ﴿6﴾ إِنَّ لَكَ فِي اَلنَّهَارِ سَبْحًا طَوِيلًا ﴿7﴾

توصیه های رفتاری به آنحضرت

سوره ضحی

فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ ﴿9﴾ وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ ﴿10﴾ وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ ﴿11﴾

سوره قارعه

إِنَّهُمْ يَكِيدُونَ كَيْدًا ﴿15﴾ وَأَكِيدُ كَيْدًا ﴿16﴾ فَمَهِّلِ الْكَافِرِينَ أَمْهِلْهُمْ رُوَيْدًا ﴿17﴾

سوره علق

كَلَّا لَا تُطِعْهُ وَاسْجُدْ وَاقْتَرِبْ ﴿19﴾

سوره نجم

فَأَعْرِضْ عَن مَّن تَوَلَّى عَن ذِكْرِنَا وَلَمْ يُرِدْ إِلَّا الْحَيَاةَ الدُّنْيَا ﴿29﴾ ذَلِكَ مَبْلَغُهُم مِّنَ الْعِلْمِ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اهْتَدَى ﴿30﴾

سوره اعلی

سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى ﴿1﴾  

فَذَكِّرْ إِن نَّفَعَتِ الذِّكْرَى ﴿9﴾ سَيَذَّكَّرُ مَن يَخْشَى ﴿10﴾ وَيَتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَى ﴿11﴾  

سوره مزّمّل

وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا ﴿8﴾ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَكِيلًا ﴿9﴾ وَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِيلًا ﴿10﴾ وَذَرْنِي وَالْمُكَذِّبِينَ أُولِي النَّعْمَةِ وَمَهِّلْهُمْ قَلِيلًا ﴿11﴾

إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِن ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِّنَ الَّذِينَ مَعَكَ وَاللَّهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ عَلِمَ أَن لَّن تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَيْكُمْ فَاقْرَؤُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَن سَيَكُونُ مِنكُم مَّرْضَى وَآخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِن فَضْلِ اللَّهِ وَآخَرُونَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَاقْرَؤُوا مَا تَيَسَّرَ مِنْهُ وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنفُسِكُم مِّنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللَّهِ هُوَ خَيْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿20﴾

 

عذاب

سوره هُمزه

وَيْلٌ لِّكُلِّ هُمَزَةٍ لُّمَزَةٍ ﴿1﴾ كَلَّا لَيُنبَذَنَّ فِي الْحُطَمَةِ ﴿4﴾ وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْحُطَمَةُ ﴿5﴾ نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ ﴿6﴾ الَّتِي تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَةِ ﴿7﴾ إِنَّهَا عَلَيْهِم مُّؤْصَدَةٌ ﴿8﴾ فِي عَمَدٍ مُّمَدَّدَةٍ ﴿9﴾

سوره فجر

فَيَوْمَئِذٍ لَّا يُعَذِّبُ عَذَابَهُ أَحَدٌ ﴿25﴾ وَلَا يُوثِقُ وَثَاقَهُ أَحَدٌ ﴿26﴾  

سوره اعلی

الَّذِي يَصْلَى النَّارَ الْكُبْرَى ﴿12﴾ ثُمَّ لَا يَمُوتُ فِيهَا وَلَا يَحْيَى ﴿13﴾

سوره مزّمّل

إِنَّ لَدَيْنَا أَنكَالًا وَجَحِيمًا ﴿12﴾ وَطَعَامًا ذَا غُصَّةٍ وَعَذَابًا أَلِيمًا ﴿13﴾

حوادث پیشا قیامت

سوره زلزال

اِذا زُلزِلتِ الارضُ زِلزالَها ﴿1﴾ وَ اَخرَجتِ الارضُ اَثقالَها ﴿2﴾ وَ قالَ الاِنسانُ ما لَها ﴿3﴾

سوره قارعه

يَوْمَ يَكُونُ النَّاسُ كَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ ﴿4﴾ وَتَكُونُ الْجِبَالُ كَالْعِهْنِ الْمَنفُوشِ ﴿5﴾ 

سوره فجر

كَلَّا إِذَا دُكَّتِ الْأَرْضُ دَكًّا دَكًّا ﴿21﴾

سوره عبس

فَإِذَا جَاءتِ الصَّاخَّةُ ﴿33﴾ يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ ﴿34﴾ وَأُمِّهِ وَأَبِيهِ ﴿35﴾ وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِيهِ ﴿36﴾ لِكُلِّ امْرِئٍ مِّنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيهِ ﴿37﴾  

سوره مزّمّل

يَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَالْجِبَالُ وَكَانَتِ الْجِبَالُ كَثِيبًا مَّهِيلًا ﴿14﴾

فَكَيْفَ تَتَّقُونَ إِن كَفَرْتُمْ يَوْمًا يَجْعَلُ الْوِلْدَانَ شِيبًا ﴿17﴾ السَّمَاء مُنفَطِرٌ بِهِ كَانَ وَعْدُهُ مَفْعُولًا ﴿18﴾

توصیه های اخلاقی به انسان

سوره طارق

فَلْيَنْظُرِ الْإِنسَانُ مِمَّ خُلِقَ ﴿5﴾ خُلِقَ مِن مَّاء دَافِقٍ ﴿6﴾ يَخْرُجُ مِن بَيْنِ الصُّلْبِ وَالتَّرَائِبِ ﴿7﴾ إِنَّهُ عَلَى رَجْعِهِ لَقَادِرٌ ﴿8﴾

سوره تکاثر

أَلْهَاكُمُ التَّكَاثُرُ ﴿1﴾ حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ ﴿2﴾ كَلَّا سَوْفَ تَعْلَمُونَ ﴿3﴾ ثُمَّ كَلَّا سَوْفَ تَعْلَمُونَ ﴿4﴾  

سوره نجم

 فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكَ تَتَمَارَى ﴿55﴾ هَذَا نَذِيرٌ مِّنَ النُّذُرِ الْأُولَى ﴿56﴾

فَاسْجُدُوا* لِلَّهِ وَاعْبُدُوا ﴿62﴾ (سجده واجبه)

سوره عبس

فَلْيَنظُرِ الْإِنسَانُ إِلَى طَعَامِهِ ﴿24﴾ أَنَّا صَبَبْنَا الْمَاء صَبًّا ﴿25﴾ ثُمَّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقًّا ﴿26﴾ فَأَنبَتْنَا فِيهَا حَبًّا ﴿27﴾ وَعِنَبًا وَقَضْبًا ﴿28﴾ وَزَيْتُونًا وَنَخْلًا ﴿29﴾ وَحَدَائِقَ غُلْبًا ﴿30﴾ وَفَاكِهَةً وَأَبًّا ﴿31﴾ مَّتَاعًا لَّكُمْ وَلِأَنْعَامِكُمْ ﴿32﴾  

سوره اعلی

بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا ﴿16﴾ وَالْآخِرَةُ خَيْرٌ وَأَبْقَى ﴿17﴾

سوره مزّمّل

إِنَّا أَرْسَلْنَا إِلَيْكُمْ رَسُولًا شَاهِدًا عَلَيْكُمْ كَمَا أَرْسَلْنَا إِلَى فِرْعَوْنَ رَسُولًا ﴿15﴾ فَعَصَى فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ فَأَخَذْنَاهُ أَخْذًا وَبِيلًا ﴿16﴾

إِنَّ هَذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَن شَاء اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِيلًا ﴿19﴾

بدیهی است اگر در سوره های آتی هرجا به همین موارد برخوردیم، ضمن یادآوری همین محور ها، آنها را نیز اضافه خواهیم نمود.

 

شرح مختصر

کلید های تفسیری

ترتیب نزول

اگر «تعداد کلمه در هر آیه» را یک شاخص قرار دهیم، معلوم است که آیه 20 بسیار بعدتر از سایر آیات این سوره نازل شده است، و محتوای آن نیز همین را نشان می دهد. در قرآن بسیار اتفاق افتاده است که بعضی از آیات یک سوره پیش تر یا بعدتر از اکثریت متن سوره نازل شده اند (مانند سوره علق که 5 آیه اولِ آن ابتدا نازل شده و 14 آیه بقیه پس از مدتها نازل شده اند و از این مثال ها در قرآن زیاد است)

 سلیقه اکثریِ علماء علوم قرآنی بر این است که ترتیب آیات داخل هر سوره به تقریر پیامبر(ص) به کاتبان وحی ابلاغ می شده، و اگر در سوره هائی، مطالب پیوستگی نداشته، بعداً که نازل می شده، پیامبر(ص) به کاتبان می فرموده که این قسمت را در فلان سوره و در فلان جای آن سوره قرار دهید.

 از آن جمله، همین آیه 20 است که محتوایِ کلیِ آن نشان می دهد جای آن در این سوره است، اما تحلیل محتوای آن نشان می دهد باید بسیار دیرتر نازل شده باشد زیرا در آن نماز و زکات و جهاد و انفاقات مستحب تشریع شده و پیشگوئی هائی در آن هست که نشان می دهد وضع مسلمانان بسیار بهبود خواهد یافت، و این مطالب با سایر آیات همین سوره که مسلمانان را کم، و پیامبر را بی یاور (یا کم یاور) و مخالفان را قوی قلمداد می کند، تفاوت، اما از لحاظ عبادات پیامبر(ص) با آیات ابتدای سوره مشابهت دارد.

مطلب، تفسیر، اشاره : آیه 14 «اشاره» است به «مطالب»ی که در سوره های زلزال و قارعه دیدیم.

فعل خداوند قانونمند است

اینکه در آیه فرموده سران کفر و شرک را به من واگذار، (یعنی خودم حساب آن ها را می رسم) با توجه به تیتر فوق، و مطالبی که قبلاً تحت همین تیتر دیدیم، به این معنی نیست که دستی از آسمان می آید و گوش آن ها را می پیچاند بلکه معنی آن این است که ما نظامات و قوانینی قرار داده ایم که آن افراد در هزارتوی آن ها گیر خواهند افتاد و حسابشان رسیدگی خواهد شد و مغلوب خواهند شد اما چون این طرز بیان صمیمی تر و دلگرم کننده تر است، این نوع کلام به کار رفته است.

خیلی آنلاین : نه پیامبر(ص) همیشه به خودش پتو می پیچید و نه مورخی این را گفته و نه روایتی در این خصوص هست.

 بر حسب روایات یکبار پیامبر(ص) گفت «زملونی، زملونی» یعنی مرا در پتو بپیچید، و این تنها واقعه ایست که روایت شده و نزول آیه ای که پیامبر(ص) را «جامه به خودش پیچیده» بخواند بسیار آنلاین است.

 کلاّ سوره های مرحله دوم شروع به آنلاین شدن دارند اما این حالت در آنها رقیق است و بتدریج که به طرف سالهای آخر عمر شریف پیامبر(ص) نزدیک می شویم حالت آنلاینی سوره ها غلیظ تر می شود.

معنی برخی لغات :

1- مزمّل: ملافه و چادر شب و پتو و امثال آن به خویش پیچیده.

2 - ترتیل: نوعی قرائت که حروف بطور متمایز و کامل بگوش شنونده برسد.

3- قول ثقیل: ادامه نزول قرآن ( که از لحاظ اجتماعی از این پس کار پیامبری سنگین تر از گذشته خواهد بود)

4- ناشئۀ: حادثه (به کنایه عبادت)

5- وطء: قدم نهادن

6 - اشد وطئاً: ثابت قدم تر

7- اقوم قیلا: سخنی که استوارتر است  

8 - سَبح: شنا

9 - تبتل: بطور زبانی با خداوند صحبت کن (نه اینکه فقط ذهنی باشد)

 

نکوهش های خداوند مربوط به «سران» است

این موضوع را از این پس زیاد خواهیم دید و تقریباً یکی از پایه های اصلی ادبیات قرانی است.

 در آیه 11 وقتی که می گوید «تکذیبگران صاحب نعمت» ، واضح است که منظور، سران اردوگاه کفر و شرک است زیرا نعمت اعم از قدرت و ثروت است و باز هم واضح است که قدرتمندان یا ثروتمندان جزء سران جامعه حساب می شوند و این ها هستند که روی بقیه افراد جامعه تأثیر می گذارند و این قبیل افراد نوعاً با پیامبران و در این مورد با پیامبر اسلام (ص) چالش داشتند.

 

جریمه ها و جهنم

طبیعی است که انکالاً و جحیماً ناظر به دو جور عذاب باشد و باز هم واضح است که انکالاً (جریمه هائی) سبک تر از جحیماً (جهنم) باشد.

 چیزی که ذهن به سرعت به آن منتقل می شود این است که «انکالاً» در این جهان و جحیماً در آخرت باشد.

در این صورت «انکالاً» باید به شکست و هلاکت تطبیق شود.

همین «خط» در آیه 13 هم تعقیب شده، و «طعام گلوگیر» به شکست، و عذاب الیم به عذاب آخرت معنی می شود.

 

هول و هراس یا وضوح و شفافیت؟

اینکه در آیه 17 فرموده «کودکان در آن روز پیروز می شوند» به چه معنی است؟

دو برداشت متفاوت از این موضوع ممکن است:

1 - آن روز همه چیز آن قدر واضح و شفاف هست که حتی کودکان هم بدون اشکال می فهمند که امروز روز قیامت است و جدی ترین روز است و... و غیره.

2- آن روز آن قدر هراسناک است که لطافت و شادابی و ظرافت را از همگان می رباید.

گر چه هر دو این برداشت ها درست است اما در اینجا، با توجه به درس، و نیز با توجه به  این نوع آیات در سابق (مثلاً در سوره های زلزال و قارعه و غیره) معنی دوم ترجیح دارد.

گواه بر شما

چون موضوعِ «عاقبت» مطرح است (با توجه به درب) لذا آن مفهوم «شاهد» که در دادگاه ها معمول است در اینجا مطرح می باشد، لذا معنی آن این است که فردای قیامت که رسیدگی به اعمال و رفتارها مورد ارزیابی قرار می گیرد، این رسول در آنجا راجع به رفتار شما و اینکه چگونه با موضوع رسالت او برخورد کرده اید، اطلاعات خود را بیان خواهد کرد.

 

تقوا

«تتقون» موجود در آیه 17 از ریشه (و ق ی) است که با کلمه معروف تقوا  از  همان ریشه آشنا هستیم و در اینجا به معنی لغوی بکار رفته که به معنی «محافظت میکنید» است.

 

استخراج عصاره محتوای آیه 20 از راه دوم (به عنوان نمونهء آموزشی)

 تقطیع :

با وجود اینکه این پاراگراف یک آیه بیشتر نیست، اما چون حاوی مطالب نسبتاً متنوعی می باشد برای فهم بهتر آن چاره ای جز تقطیع نداریم لذا تقطیع را همانطور که ذیلا می بینید انجام می دهیم:

1- ان ربک یعلم انک تقوم ادنی من ثلثی اللیل و نصفه و ثلثه ،

2- و طائفه من الذین معک ،

 3- والله یقدر اللیل و النهار،

4 - علم ان لن تحصوه فتاب علیکم ،

5- فاقروا ما تیسر من القرآن ،

 6- علم ان سیکون منکم مرضی ،

 7 - و آخرون یضربون فی الارض یبتغون من فضل الله ،

8- و آخرون یقاتلون فی سبیل الله ،

9- فاقرؤا ما تیسر منه ،

10- و اقیموا الصلوه و آتوالزکوه و اقرضوالله قرضاً حسناً ،

11- و ماتقدموا لانفسکم من خیر تجدوه عندالله ،

 12 – هو خیرا و اعظم اجرا ،

13- و استغفروا الله ،

14- ان الله غفور رحیم .

ما در اینجا متن آیه را به عناصر تشکیل دهنده اش تجزیه کرده ایم اما چنانکه می دانید تا کنون روش ما این بود که آیه  های«همگن» را در یک دسته قرار می دادیم، لذا در اینجا هم جملات همگن را با یکدیگر ادغام می کنیم که اینطور خواهد شد:

1- ان ربک یعلم انک تقوم ادنی من ثلثی اللیل و نصفه و ثلثه + و طائفه من الذین معک.

2- و الله یقدر اللیل و النهار + علم ان لن تحصوه فتاب علیکم.

3- فاقروا ما تیسر من القرآن.

4- علم ان سیکون منکم مرضی + و آخرون یضربون فی الارض  یتبغون من فضل الله + و آخرون یقاتلون فی سبیل الله.

5- فاقروا ما تیسر منه.

6- و اقیموا الصلوه و آتو الزکاه و اقرضوا الله قرضاً حسناً.

7- و ماتقدموا لانفسکم من خیر تجدوه  عند الله.

8- هو خیراً و اعظم اجرا.

9- و استغفروا الله.

10- ان الله غفور رحیم.

پرانتزها :  

اگر در معنی قطعات فوق دقت کنیم معلوم می شود:

 قسمت 2 توجیهِ علت «نتوانستن  خود را همیشه در وضعیت عالی نگه داشتن افراد» است و لذا فرع بر قسمت 1 است که بیانگر «وضعیت عالی» است.

قسمت 3 ادامه قسمت 1 است که می گوید شما در شب ها برمی خیزید (خوب، در این قسمتِ بر خواستن) نماز می خوانید، با ذات اقدس الهی راز و نیاز دارید و غیره، در این حالت هر چه می توانید از قرآن بخوانید.

قسمت 4 معاذیری را نشان می دهد که برای هر کس ممکن است پیش بیاید و لذا نسبت به مجموع قسمت های 1 و 2 و 3 پرانتزی است.

قسمت 5 واضح است که در ادامه قسمت 3 است.

 همچنین قسمت 6 همعرض قسمت 5 است.

 قسمت 7 تعلیل و توجیه است و لذا راجع به مجموع قسمت های 5 و 6 پرانتزی است.

قسمت 8 نسبت به قسمت 7 پرانتزی است.

 قسمت 9 ادامه قسمت 6 است.

 قسمت 10 فرع بر قسمت 9 است.

قسمت 5 را که ادامه قسمت 3 می باشد می توانیم کنار بگذاریم، زیرا برای اینکه قسمت 4 طولانی بوده، برای وصل کردن سخن ، مطلب را تکرار کرده است.

 لذا عناصر اصلی آیه فوق اینها ست:

قسمتهای1و3و6و9یعنی آنچه ذیلامی بینید:

1- ان ربک یعلم انک تقوم ادنی من ثلثی اللیل و نصفه و ثلثه و طائفه من الذین معک.

3- فاقروا ما تیسر من القرآن .

6- و اقیموا الصلوه و آتو الزکوه و اقرضوا الله قرضا حسناً .

9- و استغفروالله .

لبّ مطلب :

با توجه به نتیجه تقطیع و پرانتزِ این آیه طولانی، لبّ مطلب این است که برای پیامبر(ص) و نزدیکان او، و اصحاب خیلی با کیفیت او، یک «برنامه زندگی-عبادتی» تدوین می کند، برنامه ای که اهمّ سر فصلهای آن اینهاست :

1- مطالعه قرآن به قدر مقدور و میسور.

2- اقامه نماز.

3-استغفار.

4- ایتاء زکاه و ادای مستحبات مالی.

جالب است که معمولا سه ردیف اول در شب ها  انجام میشود، اما ردیف چهارم در روز و  در رابطه با دیگران انجام می شود.

 اما با توجه به مقارنه مطلب می توان گفت که علتِ «به شب موکول کردن» قسمت حساب و کتاب مالی زکات و نیز حساب و کتاب و تصمیم گیری مستحبات مالی، آنقدر ارزش دارد که درردیف سایر موارد (که جنبه (به اصطلاح) عبادتی آنها  واضح است) قرارگیرد.

لذا بهترین عبادات که در شبها صورت می گیرد چهار قسمت است که سه قسمت آن مطالعه قرآن و اقامه نماز و استغفار است، و یک قسمت آن برنامه ریزی عبادات مالی ای است که می باید در روز به آن پرداخته شود، که آن هم دو بخش مجزای واجب و مستحب دارد، و کسی که خیلی بلند پرواز است و می خواهد در ردیف یاران خاص پیامبر قرار گیرد، بهتر است که بطور متوسط نصف مدت  شبها را به اعمال عبادتی فوق الذکر بپردازد.

با توجه به لبّ مطلب میتوانیم داشته باشیم :

خلاصه تفسیر آیه 20 :

نمونه ای از تکالیف عبادتی برای پیامبر ویاران نزدیک او که اهمّ عناصر آن بیداری ِبطور متوسطِ نیمی از شبها و پرداختن به عبادات (عمدتا قرائت قرآن ونماز و استغفار و پرداختن به امور مرتبط به انفاقات مالی اعم از واجب و مستحب) میباشد.

 

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

اي پیامبر! که در اثر سنگینیِ وحی که هنوز به آن عادت نکرده ای، جامه به خویش پيچيده ای! (1) شب را - جز اندکي از آن را - به عبادت بپاخيز (2)  نصف آن يا کمي کمتر از نصف را (3) يا کمي بيشتر از آن را، و قرآن را شمرده و شيوا بخوان (4) بزودي قولي سنگين برتو القا خواهيم کرد (5) البته اثر عبادتِ شب، ثابت تر و از لحاظ درک سخن استوارتر است (6) و البته در روز کارهاي زيادي خواهي داشت (7) و نام پروردگارت را ياد کن و از همه ببُر و به او بپيوند (8)  همان پروردگار مشرق و مغرب که خدائي جز او نيست، و او را كارساز خويش بنما (9) و بر آنچه مخالفانت ميگويند صبر کن و بخوبي از آنان کناره گير (10)  و مرا با تکذيبگرانِ صاحب نعمت واگذار و اندكي به آنان مهلت ده (11) زيرا که نزد ما جريمه هايي و جهنمي (12) و غذاهائي گلوگير و عذاب هائي سخت هست (13) و در روزي که زمين و کوهها بلرزند و کوهها چون تپه اي از ماسه گردند رفتارهایشان رسیدگی خواهد شد (14) ای مردم! البته رسولي بسوي شما فرستاديم که بر شما گواه باشد، همانطور که بسوي فرعون رسولي فرستاده بوديم (15)  اما فرعون نافرماني آن رسول کرد و او را به گرفتني سخت بگرفتيم (16) پس اگر کفر بورزيد چگونه خود را از روزي حفظ خواهيد کرد که کودکان را پير ميكند؟ (17) آسمان از آن پاره ميشود كه وعده اي تحقق يافتنی است (18) البته اين پندي است. پس هر که خواهد، بسوي پروردگارش راهي بجويد (19) ای پیامبر! البته پروردگارت ميداند که نزديک به دو ثلث شب يا نصف آن يا ثلث آن را به پا ميخيزي و همچنین عدّه اي از كساني كه با تو هستند نیز چنین میکنند. خداوند است که شب و روز را تقديرميکند و ميداندکه هرگز نخواهيد توانست آنرا فراگيريد لذا از شما گذشت میکند، پس هرچه توانستيد قرآن بخوانيد، خداوند ميداند که بزودي عده اي از شما مريض خواهند بود، و عده اي براي جستجوي فضل خدا به سفر خواهند پرداخت، و عده اي در راه خدا به جنگ مشغول خواهند شد، و نمیتوانند به این عبادات طولانی ادامه دهند، پس هر چه توانستيد از قرآن بخوانيد و نماز بپا داريد و زکوة داده و به خداوند قرض الحسنه دهيد،  و البته هر مالی که براي خويش پيشاپيش بفرستيد، آنرا نزد خداوند خواهيد يافت که برایتان بهتر و پاداشش بزرگتر است، و از خداوند آمرزش بخواهيد که خداوند آمرزشگر مهربان است (20)