پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

 اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم:

از این جدول ها عصاره محتوای سوره به شرح ذیل استخراج میشود:

 (جدول1)

آيه	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	تعدادکلمه
1	قسم	قرآن	توصیف – با عظمت	2
2	مردم	کافران	تعجب از هشدار دهنده ای از خودشان	11
3	مردم	کافران	تعجب از متن مورد هشدار(راجع به قيامت و زنده شدن مجدد)	7
4	خداوند	صفات	علم و دارا بودن کتاب نگهدارنده	9
5	مردم	کافران	تکذيب حق - آنها در امری مغشوش افتاده اند	9
11-6	خداوند	افعال	آسمان و زمين و باران و روئيدنی ها و رزق	48
11	آخرت	قيامت	مثال: خروج اينطور است	2
14- 12	مردم	گذشتگان	تکذيب  پيغمبران و اينکه مورد هشدار بر سرشان آمد	20
15	آخرت	قيامت	استدلال راجع به امکان آفرينش مجدد	10
16	خداوند	افعال	آفرينش انسان و علم به اينکه چه چيزی او را وسوسه ميکند.	14
23-17	مردم	انسان	مراحلی که هنگام مرگ و در قيامت طی می کند	55
26-24	آخرت	قيامت	بياندازيد در جهنم همه کفار دشمنی پيشه را که جلوگير خير هستند و...	20
29-27	آخرت	قيامت	متهم کردن متقابل کافران يکديگر را و دريافت جواب مستدل محکم	26
31- 30	آخرت	قيامت	بهشت و جهنم حاضر ميشوند	14
32	آخرت	بهشت	برای هر بازگشت کننده نگهدارنده	6
33	مردم	متقيان	توصيف	7
35-34	آخرت	بهشت	احترام مومن و زياد کردن نعمت او	11
36	مردم	گذشتگان	هلاکت کافران و مکذبان قبلی	15
37	حکمت	ساير	در هلاکت گذشتگان حکمتی است	13
38	خداوند	افعال	افرينش آسمانها و زمين (و خسته نشدن)	13
41-39	پيامبر	دستورات عبادی و رفتاری	صبر کن بر انچه ميگويند- عبادت کن- گوش به زنگ باش	24
42	آخرت	قيامت	آن فرياد بلند را بشنوند	7
43	خداوند	افعال	احياء و ميراندن، و بازگشت، بسوی او	6
44	آخرت	قيامت	زمين شکافته شود..	9
45	خداوند	صفات	علم	4
45	پيامبر	دستور رفتاری	کسی که از آن وعده ميترسد او را بوسيله قرآن تذکر بده	9
جمع				371

جدول درج ها

شماره	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	درصد
1/4	مردم	کافران	کافران اعم از گذشته و حال، قيامت و امور مربوط به آن را تکذيب می کنند	4/33
2/4	آخرت	قيامت	کافران در قيامت با يکديگر مخاصمه می کنند و آنگاه به جهنم می افتند	3/28
3/4	خداوند	افعال	آفرينش و مديريت	3/25
4/4	پيامبر	دستورات رفتاری	صبر، عبادت، گوش به زنگ بودن، تذکر دادن بوسيله قرآن	9/8
5/4	حکمت		در هلاکت گذشتگان حکمتی است	5/3
6/4	قسم	به قرآن	قسم به قرآن صاحب پند	6/0

البته دو جدول فوق، اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کردیم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

درس: کافران چیزی را که تکذیب می کنند دچارش می شوند.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: از عناصر مورد تکذیب کافران، این قرآن با عظمت، و علم بی انتهای خداوند، وعظمت شاءن قيامت، است، و اینکه اقوام گذشته نيز که به قيامت بي توجه بودند به فرود آمدن ِ عذاب دچار گشتند، و ارائه نمونه هايي از قدرت هاي خداوندي براي اينکه امکان برقراری قيامت به اذهان نزديک شود.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

ق وَالْقُرْآنِ الْمَجِيدِ ﴿1﴾

ریزدرب: قسم به قرآنِ با عظمت

2

بَلْ عَجِبُوا أَن جَاءهُمْ مُنذِرٌ مِّنْهُمْ فَقَالَ الْكَافِرُونَ هَذَا شَيْءٌ عَجِيبٌ ﴿2﴾ أَئِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا ذَلِكَ رَجْعٌ بَعِيدٌ ﴿3﴾ قَدْ عَلِمْنَا مَا تَنقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ وَعِندَنَا كِتَابٌ حَفِيظٌ ﴿4﴾ بَلْ كَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ فَهُمْ فِي أَمْرٍ مَّرِيجٍ ﴿5﴾

ریزدرب: کافران، هم رسالت آنحضرت و هم قیامت را، به سبب سردرگمیِ فکری، تکذیب میکنند

3

أ َفَلَمْ يَنظُرُوا إِلَى السَّمَاء فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْنَاهَا وَزَيَّنَّاهَا وَمَا لَهَا مِن فُرُوجٍ ﴿6﴾ وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ ﴿7﴾ تَبْصِرَةً وَذِكْرَى لِكُلِّ عَبْدٍ مُّنِيبٍ ﴿8﴾ وَنَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاء مَاء مُّبَارَكًا فَأَنبَتْنَا بِهِ جَنَّاتٍ وَحَبَّ الْحَصِيدِ ﴿9﴾ وَالنَّخْلَ بَاسِقَاتٍ لَّهَا طَلْعٌ نَّضِيدٌ ﴿10﴾ رِزْقًا لِّلْعِبَادِ وَأَحْيَيْنَا بِهِ بَلْدَةً مَّيْتًا كَذَلِكَ الْخُرُوجُ ﴿11﴾

ریزدرب: گوشه ای از نشانه های لطف و علم و قدرت الهی

4

كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَأَصْحَابُ الرَّسِّ وَثَمُودُ ﴿12﴾ وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ وَإِخْوَانُ لُوطٍ ﴿13﴾ وَأَصْحَابُ الْأَيْكَةِ وَقَوْمُ تُبَّعٍ كُلٌّ كَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِيدِ ﴿14﴾

ریزدرب: گوشه ای از نشانه های قدرت الهی در خصوص اقوام تکذیبگرِ قدیم

5

أَفَعَيِينَا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِّنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ ﴿15﴾

ریزدرب: خداوندی که چنین علم و قدرتی دارد میتواند قیامت را برقرار کند

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - سوالات

1 - بهترین مرجع برای درک عظمت قرآن چیست؟

2 - درآیه2، «بل» ، آنجا را به کجا وصل میکند؟

3 – درآیه 5 چطور؟

4 - درآیه3، در کجا «التفات» صورت گرفته؟

5 - درهمان آیه، در کجا «واگذاری به مخاطب» صورت گرفته؟

6 - درآیه2، هذا، اشاره به چه دارد؟

7 - درهمان آیه، موضوعِ «انذار» اشاره به چه دارد؟ (توجه به عظمت قرآن؟ محتوای این سوره؟ موضوعِ قیامت؟ یا...؟)

8 - درآیه4، چرا فرموده «علمنا» و نفرموده «نعلم»؟

9 - «کتاب حفیظ» آیه4، چه میتواند باشد؟

10 – درآیه 5، «امرمریج» را از این لحاظ که درچه موضوعاتی بوده توضیح دهید.

11 - عبارت «کتاب حفیظ» به معنی لغوی آمده یا اصطلاحی؟

12 – برای «سماء» آیه 6، چه سابقه ای سراغ دارید؟

13– آیه 8، متناسب با موضوع کدام کلید تفسیر است؟

14 – عبارت «رزقا للعباد» چه حالتی دارد؟ (پرانتزی؟ فرعی؟ یا....؟)

15 - چه خصوصیات مشترکی سبب نامیدن یک قوم باپیشوند «اصحاب» است؟

16 - سوال فوق را درمورد پیشوند «قوم» جواب دهید.

17 - همین سوال را در مورد «اخا  یا  اخوان» جواب دهید.

18 – منظوراز «خلق الاول» چیست؟ (آفرینش آسمانهاوزمین؟ آفرینش اقوام پیشین؟ یا...)

19- مطلب آیه 15  به چه زبانی است؟ (کنایه؟ استعاره؟ مَثَل؟ یا ....؟)

4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

از آیه 2 فهمیده میشود (علاوه بر قیامت و معجزه خواهی) ایراد دیگری که بر آنحضرت میگرفتند این بود که چرا وحی بر شخصی مانند خودشان (انسان) فرود آمده است.

از انتهای آیه 5 فهمیده میشود آنها یک جمع بندی و سخن سر راست نداشتند و قاطی پاطی گوئی میکرده اند.

5 - پیشگوئی های تحقق یافته

در آیه 4 می فرماید «می دانیم زمین چه چیز از آنها کم می کند» و اشاره ای به «فنا»ی آنها نکرده، ولی در تصور کافران، (در آیه 3) مفهوم «فنا» و از بین رفتن و «هیچ و پوچ» شدن وجود دارد.

امروزه می دانیم که در فرآیند «شبیه سازی» از جزء کوچکی از بدنِ موجود زنده  (مانند یک تار مو یا یک ذره ناخن) استفاده می کنند و در حقیقت به DNA آن موجود زنده (یا سابقاً زنده) دسترسی پیدا میکنند.

 اینکه در آیه 4 فرموده  «نزد ما کتاب نگهدارنده  ای هست»، درتایید چیزی شبیه به این موضوع به نظر میرسد.

این موضوع یک پیشگویی علمی و جزء معجزات علمی قرآنی است.

در آیه 2 میفرماید «قسم به قرآن با عظمت» با توجه به اینکه این سوره هنوز تقریبا در اوایل نزول وحی (مثلاً سال سوم پیامبری آنحضرت) نازل شده، از آنجا که قرآن را یک «کلّیت» و یک «وحدت» محسوب داشته (در حالیکه هنوز قسمت اعظم آن نازل نشده بود) یک پیشگوئی است که بعداً تحقق یافته، ولذا در زمره معجزات قرآنی است.

6 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

در آیه 1 «ق» از حروف مقطعه است، و تاکنون معنیِ مقنعی برای آنها ارائه نشده است، و طبعا معاصران نزول این آیات نیز در نفهمیدنِ معنی آنها با ما شریک بوده اند.

در آیه 4 «کتاب حفیظ» تاکنون مفهوم نشده، و از این لحاظ معاصران نزول نیز با ما در این ندانستن مساوی بوده اند.

آیه های 6 تا 10 از این لحاظ که به آفرینش اشاره دارد، از آنجا جزئیات مکانیزمش برای ما روشن نیست، بالاتر از ذهنیات ما است، چه رسد به مردم 1400 سال قبل.

آیه 11 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز همچنین.

آیه های 12 تا 14 از این لحاظ که به اقوامِ درگذشته اشاره دارد، از آنجا که علم باستان شناسی هنوز در مراحل ابتدائی است، و جزئیاتی از زندگی آنان در دست نیست، بالاتر از ذهنیات ما میباشد، چه رسد به عرب 1400 سال قبل.

7 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

در مورد خود حرف «ق» که از حروف مقطعه است، مخاطبان اولیه با ما مساویند که نمیتوانیم به ضرس قاطع بگوئیم منظور از آن چیست، اما در بقیه مطالب پاراگراف، میتوانیم بگوئیم کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته، در طول این مدت طولانی، از نزول این سوره تا به امروز، تغییر معناییِ چندانی نیافته، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقیِ تحت اللفظی را میداشته اند که ما.

8 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

قرآن با عظمت است، و بي توجهي به آن و به علم خدا وعظمت شاءن قيامت از عناصر گمراهی است.

برقراری قیامت ممکن است، زیرا خداوندی که میتواند این آسمان و زمین را بیافریند و این نعمتها را به وجود بیاورد، میتواند قیامت را هم برقرار کند.

خداوند کار مورد نظر خویش را در هرحال پیش می برد، و این موضوع در مطالعه نتیجه رفتار های مکذبانه اقوام سابق نیز مشهود است .

9 – کدام عنصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

آیه های 1و 2 و 4 و 5 «برای اولین بار» است و سابقه ای صریح در سوره های پیشین ندارد.

همچنین است جمله «کذلک الخروج» در انتهای آیه 11، که «برای اولین بار» است،

نیز «اصحاب الرسّ» (آیه 12) و «قوم تبّع» (آیه 14) برای اولین بار است و بقیه مطالب پاراگراف مسبوق به سابقه سور قبلی است.

البته آیه 15، (به این حالت واضح) نیز جدید است، و در سوره های قبلی بطور اجمال مطرح شده است.

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

حروف مقطعه

در جلد اولِ این تفسیر مطالبی در باب حروف مقطعه عرض کردیم.

مجد و عظمت قرآن

در سوره های نجم و تکویر و عبس و حاقه ،درباره عظمت وحی و نتیجتاً قرآن کریم وعظمت آن (البته آن مقدارکه ماتوانستیم بفهمیم) عرایضی شده، لطفاً مراجعه فرمائید.

«عجیب» و «بعید»

کافران پیدایش رسولی از بین خودشان را «عجیب» و پیدایش قیامت را «بعید» می دانستند و دلیل دیگری نمی آوردند (و خداوند نیز در آیه های 4 و 5 به آنان جواب داده است)

اما در عوض خداوند بارها دلیل برای برقراری قیامت ذکر کرده و برهان آورده که این کار «حکیمانه» است و خداوندی که آسمان زمین و انسان و چه و چه را آفریــــــده « قدرت »لازم را برای برپائی قیامت دارد.

«خروج چنین است» یعنی چه؟

با جمله پرانتزی که در آیه 8 می بینیم، از آیه 9 تا آخر پاراگراف یک مجموعه مستقل است ، و لذا کلمه «کذلک» به هر چه که اشاره کند باید در مجموع آیه های 9 تا 11 باشد.

 آنچه در  مجموعه مذکور وجود دارد عبارت است از ریزش باران، رویش نباتات، و پیدایش باغات، و خلاصه : سبز و خرمی و حیات.

 لذا «خروج چنین است» یعنی خروج از این جهان به معنی فنا و نابودی و مرگ نیست، بلکه به معنی چیزی است که در مقابل این زندگی به معنی «زندگی بهتر»، «سبز و خرمی بیشتر» ، و «سطح زندگی بالاتر» ، می باشد.

غیر از دو کلمه «کذلک الخروج» در آیه 11، و نیز مطلب آیه 8، تمام مطالب این قسمت ذکرنعمت است.

«رسّ» و «روس»

نژاد اسلاو (و به قول جهانگردان قرون پیشِ مسلمان، «صقلاب») در زمان نزول قرآن وجود داشته اند، اما آیه 12 به قوم نوح و قوم ثمود و «اصحاب الرس» اشاره دارد و در آیه بعدی نیز اسم قوم عاد و قوم فرعون و قوم لوط را آورده است، و در آیه بعدی تر قوم «ایکه» و قوم «تبع» را ذکر کرده و همه این اقوام (غیر از قوم فوعون) در «ما قبل تاریخ» هستند وخود قوم فرعون هم حدود5000 سال بامافاصله دارد، و خیلی عیب است که سخنگو چند چیز به شدت ناهمگن و ناهمجنس را در ردیف یکدیگر بیاورد.

لذا الرس نمی تواند به «روس ها» اشاره داشته باشد که در هنگام نزول قرآن تازه داشتند بالای دریای خزر مستقر می شدند و یا از استقرارشان مدت کمی گذشته بود و البته و هزار البته منقرض که نشده بودند، بماند، بلکه هنوز تشکیل تمدن خاص خویش را هم نداده بودند.

لذا قول آن مفسر محترمی که «قوم الرس» را به «روس»ها تطبیق کرده پذیرفتنی نیست.

 اما به نظر این قلم جریان برعکس بوده است، یعنی رود ارس وجود داشته، و شاخه ای از نژاد اسلاو که بالای آن اسکان یافتند کم کم «اوروس» نامیده شدند و بعداً که قوی تر شده و بر شاخه های دیگر نژاد اسلاو که در همسایگی آنها بودند مسلط شدند، اسم خود را بر آنها گذاشتند و مجموعاً «روس» نامیده شدند.

خلاصه اینکه می بایدقومی بوده باشندکه قدمت خیلی زیادی داشته باشند (بطوریکـه مانند عاد و ثمود و امثال آنها بتوان آنها را «ماقبل تاریخی» نامید) و آنها اسم خودرا بــه رود ارس داده باشند.

 

طرز نامیدن اقوام پیشین در قرآن

طرز نامیدن آنان در این پاراگراف که معلوم، و بصورت ذیل است :

1 - بعضی را با پیشوند «قوم» نامیده (قوم نوح  قوم تبّع)

2 - بعضی را با پیشوند «اصحاب» ذکرکرده (اصحاب الرسّ  اصحاب الایکه)

3 - بعضی را بدون پیشوندآورده (عاد  ثمود  فرعون)

4 - فقط یک قوم را به این صورت ذکرکرده (اخوان لوط)

 اما، بطورکلی، درسایرسوره ها، اقوام پیشین را به این صورت ها ذکر فرموده:

1 - قوم فرعون: هم بصورت1، و هم بصورت3

2 - قوم لوط: هم بصورت1، وهم بصورت4

3 - قوم نوح وقوم تبع فقط بصورت1

4 - قوم رسّ وقوم ایکه فقط بصورت2

5 - قوم عاد وقوم ثمود فقط بصورت3

6 - قوم عاد «اخاعاد» و «قوم هود» هم ذکرشده.

7 - قوم ثمود «قوم صالح» هم ذکرشده.

8 - قوم نوح «اصحاب السفینه» هم ذکرشده است.

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحیم

قاف و قسم به قرآن با عظمت (1) بلکه کافران تعجب کردند که هشدار دهنده اي از جنس خودشان بسويشان آمد، و میگویند اين چیزی که این پیامبر میگوید چيز عجيبي است (2) آيا وقتيکه مرديم و خاک شديم بازميگرديم؟ اين خیلی بعيد است (3) ای پیامبر! البته ما حتی ميدانيم زمين چه چيز از آنها کم ميکند و نزد ما کتاب-مانندی هست که اطلاعات کامل همه چیز در آن است (4)  اما این کافران در موضوعی سردرگم اند، و به این سبب حق را وقتيکه بسويشان آمد تکذيب میکنند (5) آيا به آسمانِ بالايِ سرِ خود نمي نگرند که چگونه بنايش کرديم و چگونه زينتش داديم و رخنه اي ندارد؟ (6) و آیا به زمين نمی نگرند که چگونه گسترشش داديم و لنگرهائی در آن قرار داديم و در آن از هر نوع گياه مسرت بخشي رويانديم؟ (7)  تا این نعمتها مايه بصيرت و تذکري براي هر بنده ای باشد که خواهد به مسیر صحیح بازگشت کند (8) و همچنین از آسمان آبي پربرکت فرستاديم و بوسيله آن باغها و دانه ها رويانديم (9) و نیز نخل هاي بلند که ميوه هاي روي هم دارد (10) تا روزيي براي بندگان باشد و همچنین بوسيله آن آب سرزمين مرده اي را زنده کرديم، ای مردم! بدانید که خروج شما از اين جهان نيز شبیه به همین زنده کردن زمین مرده است (11) ای پیامبر! پيش از مکذبان قوم تو، قوم نوح و قوم رسّ و قوم ثمود نيز تکذيب کرده بودند (12) و قوم عاد و فرعون و قوم لوط نیز (13) و قوم اَيکه و قوم تبع نیز همچنین. همگي شان پيامبرانشان را تکذيب کردند لذا آن تهديد بر آنان فرود آمد (14) آيا در اثر آفرينش اول خسته شده ايم؟ نه، بلکه تکذیب قوم تو درباره آفرينش  جديد در قیامت و پس از آن است که در موردش به شك افتاده  اند (15)