پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) مطابق ذیل است:

(جدول1)

جدول درج­ها

البته دو جدول فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کرده ایم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» (که به عنوان نمونه و الگو است) در سایت:

http://jamal-ganjei.com/

با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

درس: احکامي فردي و اجتماعي با زمينه "اي مسلمانان کفار ويهود و نصاري چنين اند شما آنطور نباشيد."

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: احکام مربوط به بعضي از عذاهاي گوشتي حلال وغیره و نمونه­ای از احکام عبادتی فردی و اینکه ای مسلمانان! به عدالت و تقوا اهمیت دهید و نعمت های الهی را پاس دارید.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَكُم بَهِيمَةُ الأَنْعَامِ إِلاَّ مَا يُتْلَى عَلَيْكُمْ غَيْرَ مُحِلِّي الصَّيْدِ وَأَنتُمْ حُرُمٌ إِنَّ اللّهَ يَحْكُمُ مَا يُرِيدُ ﴿1﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تُحِلُّواْ شَعَآئِرَ اللّهِ وَلاَ الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلاَ الْهَدْيَ وَلاَ الْقَلآئِدَ وَلا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِّن رَّبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُواْ وَلاَ يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَن صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَن تَعْتَدُواْ وَتَعَاوَنُواْ عَلَى الْبرِّ وَالتَّقْوَى وَلاَ تَعَاوَنُواْ عَلَى الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ ﴿2﴾ حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالْدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلاَّ مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَن تَسْتَقْسِمُواْ بِالأَزْلاَمِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن دِينِكُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِّإِثْمٍ فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿3﴾

ریزدرب: ای مسلمانان! به این احکام عمل کنید

2

يَسْأَلُونَكَ مَاذَا أُحِلَّ لَهُمْ قُلْ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَمَا عَلَّمْتُم مِّنَ الْجَوَارِحِ مُكَلِّبِينَ تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمَّا عَلَّمَكُمُ اللّهُ فَكُلُواْ مِمَّا أَمْسَكْنَ عَلَيْكُمْ وَاذْكُرُواْ اسْمَ اللّهِ عَلَيْهِ وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ ﴿4﴾ الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَطَعَامُ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ حِلٌّ لَّكُمْ وَطَعَامُكُمْ حِلُّ لَّهُمْ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ مِن قَبْلِكُمْ إِذَا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ وَلاَ مُتَّخِذِي أَخْدَانٍ وَمَن يَكْفُرْ بِالإِيمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَهُوَ فِي الآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ ﴿5﴾

ریزدرب: ای مسلمانان! به این احکام عمل کنید

3

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فاغْسِلُواْ وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُواْ بِرُؤُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَينِ وَإِن كُنتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُواْ وَإِن كُنتُم مَّرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاء أَحَدٌ مَّنكُم مِّنَ الْغَائِطِ أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّسَاء فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَيَمَّمُواْ صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُواْ بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُم مِّنْهُ مَا يُرِيدُ اللّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُم مِّنْ حَرَجٍ وَلَكِن يُرِيدُ لِيُطَهَّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿6﴾ وَاذْكُرُواْ نِعْمَةَ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَمِيثَاقَهُ الَّذِي وَاثَقَكُم بِهِ إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ ﴿7﴾

ریزدرب: ای مسلمانان! به احکام طهارت عمل کنید

4

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُونُواْ قَوَّامِينَ لِلّهِ شُهَدَاء بِالْقِسْطِ وَلاَ يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلاَّ تَعْدِلُواْ اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ ﴿8﴾ وَعَدَ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِيمٌ ﴿9﴾ وَالَّذِينَ كَفَرُواْ وَكَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ ﴿10﴾

ریزدرب: ای مسلمانان! به این احکام اجتماعی-اخلاقی اهمیت دهید

5

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اذْكُرُواْ نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَن يَبْسُطُواْ إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ فَكَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنكُمْ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَعَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ ﴿11﴾

ریزدرب: ای مسلمانان! قدردان نعمت های الهی باشید

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

از آیات 1 تا 5 فهمیده میشود مقارن نزول این آیات ، در میان مسلمانان ، اهمیت دادن به قول و قرار ضعیف بوده و در این رابطه خیلی از مسلمانان بیخیال بوده اند ، راجع به سایر احکام نیز همچنین بوده ، و نیز فهمیده میشود مسلمانان به نظر کفار اعم از یهود و نصارا یا دیگران خیلی اهمیت میداده اند که خداوند در این آیات آنان را از این اخلاقشان نهی فرموده ، و همچنین فهمیده میشود بسیاری از زنان اهل کتاب به شوهران خویش خیانت جنسی میکرده اند و یا «رفیق باز» بوده اند .

از آیه 6 فهمیده میشود در آن روزها دسترسی به آب آسان نبوده ، و از آیه 7 درک میشود عده زیادی از مسلمانان از لحاظ توجه به نعمت ها ، و بخصوص بزرگترین نعمت (یعنی نعمتِ دینی که آنحضرت مامور به ابلاغش بود) ، و میثاقِ اطاعت از خدا و رسول ، و تقوا ، دارای مشکل بودند.

پخته و عرضه می­شود.

4 - آیات برجسته این پاراگراف

آیه 3 به علت «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِينًا» در آن.

آیه 5 به علت «الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَطَعَامُ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ حِلٌّ لَّكُمْ وَطَعَامُكُمْ حِلُّ لَّهُمْ»

آیه 8 به علت «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُونُواْ قَوَّامِينَ لِلّهِ شُهَدَاء بِالْقِسْطِ»

5 - در این پاراگراف، کدام فقرات، فوق ذهنیات معاصران نزول است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیه های 5 و 9 و 10 «قیامتی» است، و هیچ بنی بشری تجربه اش را ندارد، و قبل از قیامت نخواهد داشت، لذا، چه در آن روزهای نزول وحی و چه الی یوم القیامه بالاتر از ذهنیات بشر خواهد بود.

6 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

در این خصوص باید خاطر نشان کنیم که یک شبهه ای اخیرا در سطح وسیع القا شده که مطالب قرآن اول باید از این لحاظ چِک شود که معاصران نزول از آن چه می فهمیده اند . ماهم با بیان دلیل فوق در حقیقت داریم پاراگراف به پاراگراف آن شبهه را چک میکنیم .

آنچه تا کنون فهمیده ایم این بوده که معاصران نزول اکثر قریب به اتفاق حجم قرآن را همانطور می فهمیده اند که ما امروز می فهمیم .

البته مطلب فوق تکراری به نظر میرسد . اما در حقیقت ، ما داریم با ذکر شواهد، آن شبهه ای را که میگوید فهم امروز خیلی با فهم معاصرانِ نزول آیات تفاوت دارد، را رد میکنیم.

7 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

احکام فردي و اجتماعي ، با تاکید بر جذب تعالیم پیامبر (ص) و دوری از کفار.

8 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

غیر از آیه های 7 و 9 تا 11، بقیه آیه های این پاراگراف «برای اولین بار» است.

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

دریافت­های کوتاه مستقیم

آیه 1: «فضلی و رضایتی را می­جویند» یعنی (آن پرندگان یا حیوانات) برای دانه و غذا در محدوده آن خانه (کعبه) اینطرف و آنطرف پرسه می­زنند.

آیه 2: عنوان، «مبادا دشمنی قومی که ...» در آیه 1 یعنی اینکه مبادا دشمنیِ سابقِ مردمِ ساکنِ مکه را نسبت به خویش بیاد آورده و به آنها تعدی کنید.

آیه 3: «امروز کافران از دین شما نومید شدند» یعنی اینکه امروز کافران از اینکه شما را به حالت سابق برگردانند نومیدند.

آیه 3: چنانکه به دلایل زیاد و از طرق گوناگون می­دانیم سوره مائده آخرین سوره قرآن است و پس از تکمیل نزول آن، چیزی نگذشت که روح مقدس رسول گرامی(ص) از این جهان که بقول قرآن «دنیا» (= پست­تر) نامیده شده به جهان «اعلی» رحلت نمود و باب وحی بسته شد.

آیه 4: مطلبِ راجع به حیوانات شکاری، به این معنی است که از بین شکارهای حیوانات شکاری، شما فقط مجازید از شکارهائی که سگ­هایِ شکاریِ تعلیم یافته شکار می­کنند و پس از شکار برایتان نگه می­دارند بخورید.

آیه 4: یعنی هنگامی که سگ را برای گرفتن شکار ول می­کنید بسم الله الرحمن الرحیم بگوئید.

آیه 5 که فرموده «طعام اهل کتاب برایتان حلال است» در ظاهر چنین بنظر می­رسد که مثلاً اگر ما همین الان به لندن و پاریس برویم و هنگام نهار و شام در رستوران­های آنها چیزی بخوریم بر ما حلال است اما علماء ما چنین نمی­گویند و دلایل مفصلی در این خصوص دارند و این موضوع را محدودتر از آن می­دانند و «طعام» را محدود به غلات و حبوبات و فرآورده­های آن می­گیرند یعنی اینکه مثلاً نان و برنج و بیسکویت و امثال آنها و فرآورده­هایِ لبنیِ حاصل از حیوانات حلال گوشتِ آنها بر ما حلال است و نه گوشتها و فرآورده­های آن که توسط آنها ذبح و

امروز دین شما را برایتان کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم

منظور از نعمت دین حنیف اسلام است چنانچه در همین آیه 3 ذکر شده است و اینکه در ابتدای سوره چنین مطلبی را ذکر فرموده به این معنی است که با نزول این سوره احکام دینِ شما کامل شد و اگر به آنها که در این سوره و سوره های قبلی آمده عمل کنید نعمت بر شما تمام خواهد گردید.

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

اي مسلمانان! به قرارداد ها وفا کنيد ، گوشت چارپايان برايتان حلال شد . مگر آنچه حكم آنها برايتان خوانده ميشود ، غير از صيدي که شما در حال احرام از حيوانات شکار شدني محلي کنيد كه آن هم حرام است که خداوند هر چه بخواهد حکم ميکند (1) اي مسلمانان! شعائر خدائي را حلال نشماريد، و نيز ماه حرام را، و نيز حيوان قرباني را ، و نه قرباني قلاده دار را ، و نه پناه آورندگانِ به آن خانه را، که فضلي و رضايتي از جانب پروردگارشان را ميجويند . و هنگامي که از احرام بدر آمديد عيبي ندارد که شکار کنيد ، و مبادا که دشمني قومي که شما را از مسجدالحرام بازداشتند به گناه بياندازدتان که به آنان تعدي کنيد ، و بر نيکي و تقوا همکاري کنيد ، و برگناه وتعدي همکاري مکنيد ، و از خداوند پروا کنيد که او در پيگيري شديد است (2) مردار و خون و گوشت خوک و آنچه هنگام ذبح براي غير خدا نامبرده شده ، و خفه شده ، و با ضربت کشته شده ، و پرتاب شده ، و يا شاخ خورده و کشته شده و آنچه حيوان درنده قسمتی را خورده ، مگر آنکه تذکيه و ذبح کرده باشيد ، و آنچه براي بتها ذبح شده ، و آنچه با تيرها ي قرعه کشي قسمت شده ، همه اینها بر شما حرام شد . و خوردن آنها گناه است . امروز کافران از دين شما نوميد شدند ، از آنها نترسيد و از من بترسيد . امروز دينتان را برايتان کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام نمودم و اسلام را برايتان بعنوان دين پسنديدم . پس اگر کسي به مخمصه مردن از گرسنگي افتاد و ناچار شد از آنها بخورد، به قدر ضرورت، و  نه آنقدر که به گناه دچار شود، میتواند بخورد، و البته خداوند آمرزگار مهربان است (3) از تو مي پرسند چه چيزي برآنها حلال است ، بگو چيزهاي پسنديده برايتان حلال شده است ، و از شکار های حيوانات شکاري تعليم يافته ، و نیز از شکاریکه سگان ، که از آنچه خداوند به شما ياد داده به آنان تعليم ميدهيد شکار میکنند ، چيزي را که برايتان نگه ميدارند میتوانید بخوريد ، و نام خدا را بر آن ياد کنيد ، و از خداوند پروا کنيد که او تند حساب است (4) امروز چيزهاي دلپسند برايتان حلال شد ، و طعام اهل کتاب نيز برايتان حلال است ، و طعام شما هم براي آنها حلال است ، و ازدواج با زنان پاکدامن مسلمان و زنان پاکدامن از کساني که قبل از شما کتابشان داده شده ، هنگامي که اجرتشان را بدهيد ، و به منظور پاکدامني باشد ، نه اينکه بدکاري و رفيق بازي باشد ، برايتان حلال است ، و کسي که به ايمان کفر ورزد عملش از بين رفته و همو در آخرت از زيانکاران است (5) اي مسلمانان! هنگامي که براي نماز بپا خواستيد رويتان و دستها را تا آرنج ها بشوئيد ، و قسمتي از سرتان و پاهايتان را تا برآمدگي روي پا مسح کنيد ، و اگر جنب بوديد طهارت کنيد ، و اگر مريض يا در سفر بوديد و يا از مدفوع آمديد يا اينکه با زنان تماس داشته ايد و آب نمي يابيد با خاک خوبِ پسنديده تيمم کنيد ، و از آن بخشي از صورت و دستهاتان را مسح کنيد . خداوند نميخواهد براي شما سختي اي پيش بياورد وليکن ميخواهد پاکتان کند و نعمتش رابر شما تمام نمايد شايد شکر بگزاريد (6) و نعمت خداوند را بر خويش بياد آوريد و نیز پيماني که از شما بگرفت ، همان پیمانی که طی آن گفتيد شنيديم و اطاعت کرديم را بیاد آورید، و از خدا پروا كنيد که خداوند به آنچه در سينه هاست آگاه است (7) اي مسلمانان! براي خدا بپا خيزيد و با عدالت گواهي دهيد . و مبادا دشمني قومي شما را وادارد که عدالت نکنيد . عدالت کنيد که به تقوا نزديکتر است . و از خدا پروا کنيد که خداوند به آنچه ميکنيد آگاه است (8) خداوند به کساني که ايمان آورده و عمل شايسته کرده اند وعده داده که آمرزشي و پاداشي عظيم خواهند داشت (9) و کساني که کافر شده و آياتمان را تکذيب کردند از ياران جهنم خواهند بود (10) اي مسلمانان! نعمت خدا را بر خويش بياد آوريد آن هنگام که عده اي سعي کردند دستشان را عليه شما بگشايند و او دستشان را از شما كوتاه كرد ، و از خدا پروا کنيد و مومنان بايد برخدا توکل کنند (11)