پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف
درس: اصول اعتقادي تان را مبناي درجه ارتباط خويش با ديگران قرار دهيد.
2 - سوالات
1-« وَقَدْ كَفَرُوا بِمَا جَاءكُم مِّنَ الْحَقِّ يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَإِيَّاكُمْ أَن تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّكُمْ إِن كُنتُمْ خَرَجْتُمْ جِهَادًا فِي سَبِيلِي وَابْتِغَاء مَرْضَاتِي تُسِرُّونَ إِلَيْهِم بِالْمَوَدَّةِ » باکدام کلید تفسیر مطابق است؟
2-درداخل مجموعه فوق چه کلیدهایی قابل تشخیص است؟
3-از مطالب این پاراگراف چه «حدسیاتی ازاوضاع واحوال آن روزها» میتوان زد؟
4-چرا خداوند دراینجا ازحالت«شخص اول» (من) استفاده فرموده؟
5-در وسط آیه1 موضوع کدام کلید تفسیر اتفاق افتاده؟
6-«لَا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوَافِرِ » (آیه10) چه نوعی ازسخن است؟ (استعاره ؟یا......؟)
3 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
این سوره هنگامی نازل شده که بیش از چند روز به فتح مکه نمانده ! با وجود این ، رفتار بسیاری از مسلمانان با دشمن آشکار و جدی و مهم شان اینطور است که در آیه 1 شرح داده شده است .
از آیه 3 معلوم میشود هنوز نزدیکترین افراد خانواده عدهای از مسلمانان ردر اردوگاه شرک بوده و هنوز مهاجرت ننموده بودند ، و بین آنها ارتباطات عاطفی برقرار بوده ، و از دو آیه دیگر فهمیده میشود این نوع ارتباطات در جهت ضرر اردوگاه ایمان (مثلا جاسوسی و غیره) عمل میکرده و لذا بیشترِ ارتباطات مذکور پنهانی انجام میشده است .
از آیه 4 فهمیده میشود هنوز برخی از مسلمانان اسلام و مسلمانان را در حد قوم و قبیله خود جدی نگرفته بودند که آنها را قوم خویش حساب کنند و از قوم و قبیله سابق خویش که هنوز به جریان اسلام نپیوسته بودند اظهار برائت نمیکردند .
از آیه 12 معلوم میشود عیوبی که در زنان (در آن روزها) علاوه بر شرک ، نادر نبوده ، سرقت و قتل اولاد و عدم صداقت در اعلامِ نسبت والدِ واقعیِ نوزاد و نافرمانی نسبت به احکام وجدان پسند بوده است .
همچنین از آیه 10 فهمیده میشود از نظر آنحضرت ازدواج مشرکان با مشرکان محترم بوده ، و حقوق شوهرانه مردان مشرک نسبت به زنان مشرک خویش به رسمیت شناخته میشده است .
همچنین از آیه 12 فهمیده میشود مسلمانان ملزم بودند راهکارهای مورد نیاز خود را برای اجرای اوامر الهی و رسالتی بسازند و نمی باید برای هر چیزی منتظر «آسمان» بمانند .
4 – کلیدهای تفسیری
اصلی-فرعی
آیه های 4 تا 6 پرانتزی است.
ریزکردن پاراگراف تا حد امکان
1
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَعَدُوَّكُمْ أَوْلِيَاء تُلْقُونَ إِلَيْهِم بِالْمَوَدَّةِ وَقَدْ كَفَرُوا بِمَا جَاءكُم مِّنَ الْحَقِّ يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَإِيَّاكُمْ أَن تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّكُمْ إِن كُنتُمْ خَرَجْتُمْ جِهَادًا فِي سَبِيلِي وَابْتِغَاء مَرْضَاتِي تُسِرُّونَ إِلَيْهِم بِالْمَوَدَّةِ وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا أَخْفَيْتُمْ وَمَا أَعْلَنتُمْ وَمَن يَفْعَلْهُ مِنكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاء السَّبِيلِ ﴿1﴾ إِن يَثْقَفُوكُمْ يَكُونُوا لَكُمْ أَعْدَاء وَيَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ وَأَلْسِنَتَهُم بِالسُّوءِ وَوَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ ﴿2﴾ لَن تَنفَعَكُمْ أَرْحَامُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَفْصِلُ بَيْنَكُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ ﴿3﴾ قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَاء مِنكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ كَفَرْنَا بِكُمْ وَبَدَا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةُ وَالْبَغْضَاء أَبَدًا حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلَّا قَوْلَ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ وَمَا أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللَّهِ مِن شَيْءٍ رَّبَّنَا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنَا وَإِلَيْكَ أَنَبْنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ ﴿4﴾ رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِّلَّذِينَ كَفَرُوا وَاغْفِرْ لَنَا رَبَّنَا إِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿5﴾ لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِيهِمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَن كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَمَن يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ ﴿6﴾ عَسَى اللَّهُ أَن يَجْعَلَ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَ الَّذِينَ عَادَيْتُم مِّنْهُم مَّوَدَّةً وَاللَّهُ قَدِيرٌ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿7﴾
درس: اصول اعتقادي تان را مبناي درجه ارتباط خويش با ديگران قرار دهيد.
2
لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُم مِّن دِيَارِكُمْ أَن تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ ﴿8﴾ إِنَّمَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ قَاتَلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَأَخْرَجُوكُم مِّن دِيَارِكُمْ وَظَاهَرُوا عَلَى إِخْرَاجِكُمْ أَن تَوَلَّوْهُمْ وَمَن يَتَوَلَّهُمْ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴿9﴾
درس: اصول اعتقادي تان را مبناي درجه ارتباط خويش با ديگران قرار دهيد.
درب: (همان – درسِ بالا)
3
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا جَاءكُمُ الْمُؤْمِنَاتُ مُهَاجِرَاتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمَانِهِنَّ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِنَاتٍ فَلَا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَى الْكُفَّارِ لَا هُنَّ حِلٌّ لَّهُمْ وَلَا هُمْ يَحِلُّونَ لَهُنَّ وَآتُوهُم مَّا أَنفَقُوا وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ أَن تَنكِحُوهُنَّ إِذَا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَلَا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوَافِرِ وَاسْأَلُوا مَا أَنفَقْتُمْ وَلْيَسْأَلُوا مَا أَنفَقُوا ذَلِكُمْ حُكْمُ اللَّهِ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ﴿10﴾ وَإِن فَاتَكُمْ شَيْءٌ مِّنْ أَزْوَاجِكُمْ إِلَى الْكُفَّارِ فَعَاقَبْتُمْ فَآتُوا الَّذِينَ ذَهَبَتْ أَزْوَاجُهُم مِّثْلَ مَا أَنفَقُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي أَنتُم بِهِ مُؤْمِنُونَ ﴿11﴾
درس: اصول اعتقادي تان را مبناي درجه ارتباط خويش با ديگران قرار دهيد.
درب: ای مسلمانان! حقوق انسانی کفار به مانند حقوق انسانی شما محترم است.
4
يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا جَاءكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ عَلَى أَن لَّا يُشْرِكْنَ بِاللَّهِ شَيْئًا وَلَا يَسْرِقْنَ وَلَا يَزْنِينَ وَلَا يَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا يَأْتِينَ بِبُهْتَانٍ يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوفٍ فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿12﴾
درس: اصول اعتقادي تان را مبناي درجه ارتباط خويش با ديگران قرار دهيد.
درب: ای پیامبر! در باره اعضاء تازه وارد آسانگیر باش.
5
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ قَدْ يَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ كَمَا يَئِسَ الْكُفَّارُ مِنْ أَصْحَابِ الْقُبُورِ ﴿13﴾
درس: اصول اعتقادي تان را مبناي درجه ارتباط خويش با ديگران قرار دهيد.
درب: ای مسلمانان! تحت نفوذ مغضوبان خدا قرار نگیرید.
5 - پیشگوئی های تحقق یافته
در آیه های 1 و 7 پیشگوئیی هست که نشان میدهد برخی از مسلمانان مهاجر برای اینکه ضرری متوجه خانواده هایشان که هنوز موفق به هجرت نشده بودند نشود، روابط صمیمانه ای را با مخالفان آنحضرت حفظ کرده بودند که در این آیه بشدت منع میشوند و در این منع این پیشگوئی هست که بزودی اوضاع در جهت مطلوبتان عوض خواهد شد.
در آیه های 8 و 9 اعتماد به نفس عجیبی به چشم می آید که تلویحا حاوی این پیشگوئی هست که بزودی شما دست غالب را پیدا خواهید کرد.
در آیه 10 یک پیشگوئی دیگری هست که این قلم آن را عینا از کتابِ دیگرِ خویش نقل میکند :
برای شروع بحث آیه 10 سوره ممتحنه را با هم میخوانیم :
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا جَاءكُمُ الْمُؤْمِنَاتُ مُهَاجِرَاتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمَانِهِنَّ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِنَاتٍ فَلَا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَى الْكُفَّارِ لَا هُنَّ حِلٌّ لَّهُمْ وَلَا هُمْ يَحِلُّونَ لَهُنَّ وَآتُوهُم مَّا أَنفَقُوا وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ أَن تَنكِحُوهُنَّ إِذَا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَلَا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوَافِرِ وَاسْأَلُوا مَا أَنفَقْتُمْ وَلْيَسْأَلُوا مَا أَنفَقُوا ذَلِكُمْ حُكْمُ اللَّهِ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ﴿10﴾
اي مسلمانان ! هنگامي که زنان مسلمان مهاجر بسوي شما آمدند امتحانشان کنيد . {البته خداوند به ايمان آنها داناتر است} پس اگر آنها را مومنه يافتيد بسوي کفار برشان نگردانيد . نه اينها براي آنها حلالند ونه آنها براي اينها . وآنچه آنها خرجشان کرده اند بهشان بدهيد و گناهي ندارد پس از اينکه اجر و مهرشان را بدهيد با آنان ازدواج کنيد . وبه دامن زنان کافر چنگ نيندازيد . بايد آنچه را که خرج کرده ايد مطالبه کنيد و آنها هم بايد آنچه خرج کرده اند مطالبه کنند . اين حکم خداست که بين شما حکم مي کند . و خداوند داناي فرزانه است (10)
با ذکر جمله پرانتزی «الله اعلم بایمانهنّ» تلویحا فرموده شما بروید علم مورد نیازتان را خودتان بسازید نه اینکه دنبال این باشید که نظر خداوند در مورد یکی یکیِ هر کدام از خانم های مهاجر چیست .
برای درک بهتر موضوعِ اخیر ، آن قسمت از آیه را مجددا می بینیم :
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا جَاءكُمُ الْمُؤْمِنَاتُ مُهَاجِرَاتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمَانِهِنَّ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِنَاتٍ فَلَا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَى الْكُفَّارِ
جمله الله اعلم بایمانهنّ «پرانتزی» است ، دلیلش هم این است که اگر قبل و بعدش را به هم وصل کنیم روال سخن صاف و یکدست شده و لذا خط اصلی سخن همان است که با حروف پر رنگ دیده میشود .
چرا جمله - به قول ما - پرانتزیِ مذکور را در اینجا فرموده ؟
چنین به نظر می آید که علتش این باشد که قضاوت در باره ایمان یا عدم ایمان مردم برای مسلمانانِ آن روزهایِ صدر اسلام مشکل بوده ، و آنها فکر میکرده اند ایمان یک امر قلبی است و فقط خداوند است که میتواند به ایمان هرکس علم داشته باشد ، ولذا اگر تشخیص آنها با تشخیص خداوند مغایر باشد در آخرت چه جوابی خواهند داشت؟
برای راحت کردن خیال آنها این جمله در متن حکم قرار داده شده و تلویحا به آنها فهمانده شده که نگران مطلب مذکور نباشند و کار خویش را کنند .
یعنی در هر موردی نزد رسول خدا (ص) نروند و نگویند «یا رسول الله ایمان فلان زن مهاجر مورد تایید خداوند هست یا نه؟»
آیه فرموده «فان علتموهن مومنات» (اگر آنها را مومنه تشخیص دادید) ، . .
یعنی اینکه تکلیف آنها بطور واضح روشن شده بوده بود که می باید ایمان آنان را احراز کنند .
آنها چگونه باید به این تشخیص میرسیدند؟
معقول و واضح است که از کسانی که دربین مهاجران بوده و قاعدتا آنها را می شناختند ( و جمعیت مهاجران هم کوچک بود) راجع به صداقتشان و سابقه ایمانیشان و بستگی احتمالی شان با سران کفار پرس و جوئی مقدماتی میکردند و زود به تشخیص میرسیدند و تازه اگر هم تشخیص شان غلط میبود اتفاق مهمی نمی افتاد زیرا فقط می باید او را به خانواده اش بر می گرداندند و اگر او مومن واقعی هم نبود چیز مهمی نبود زیرا بعنوان یک تازه وارد بطور طبیعی مدتها زیر نظر بود و اگر خلاف تشخیص شان ظاهر میشد میتوانستند اخراجش کنند.
کم کم موضوع مهاجرت ابعاد بزرگتری به خود گرفت و موضوعِ این حکم جدی تر شد و ما دقیقا نمیدانیم در مورد اجرای این حکمِ چه اتفاقی افتاد اما معقول است که فکر کنیم تدریجا برای این موضوع ضوابطی برقرار شد و کسی هم مسئول این قضیه گشت.
اما ، آین آیه ، ارزش فکریی بیش از آن حکم خاص دارد ، و خطی بین موضوعاتی که ما آنها را «زمینی» و «آسمانی» می نامیم کشیده و صراحتا فرموده برای امور زمینی چشمتان را به آسمان ندوزید و خودتان مشکلات زمینی تان را حل کنید .
(پایان نقل قول)
در آیه های 10 و 11 پیشگوئیی هست که نشان میدهد زنانی بدون رضایت شوهرانشان به عنوان مهاجر به مدینه خواهند آمد و طی آن احکامی ذکر شده که از لحاظ حقوق بشری خیلی قابل توجه است .مطلب از این قرار است که پس از صلح حدیبیه اینطور بود که اگر از مشرکان کسانی به مدینه مهاجرت کنند آنحضرت موظف بود آنان را برگرداند ولی اگر از مسلمانان کسانی خواستند به مشرکان بپیوندند انها موظف نبودند برشان گردانند .
البته حالت دوم که اتفاق نمی افتاد ، اما ، چند مورد از حالت اول اتفاق افتاد و آنحضرت آنها را برگرداند ، اما ، مرجوع ها به حالت سابق بر نمی گشتند بلکه در سر راه کاروان های تجاری مشرکان به جنگ و گریز می پرداختند و مایه درد سر مشرکان میشدند و پس از مدتی این جریان چنان قوی و موثر شد که مشرکان به آنحضرت مراجعه کردند و در قبالِ اعمالِ نفوذ آنحضرت که گروه مذکور را از ایجاد زحمت برای کاروانهای تجاری بازدارد ، از درخواست ادامه اجرای ماده مربوط به حالت اول کوتاه آمدند .
اینطور بود که مهاجرت از مکه به مدینه هم سرعت بیشتر و هم حجم زیاد تر یافت ، و موضوع زنان مهاجر در آیه مذکور در این چهارچوب مفهوم است که در آیه پیشگوئی شده است ، اما ، مطلب جالبتر وجهِ حقوق بشریِ موضوع است.
در آیه گفته شده که خرجی را که شوهرانشان برای ازدواج با آنها کردند بدهید و نگفته آنها چون مشرک اند دیگر آدم نیستند و خرجی هم که کرده اند باد و هوا است و چشم شان کور ، بلکه گفته خرجی که شوهرانشان کردند بدهید و اگر از زنان مسلمان هم کسی بسوی مشرکان برگشت (که البته مورخین میگویند یک مورد هم برنگشت) شوهر مسلمانِ آن زنِ برگشته باید خرجی را که کرده مطالبه کند .
ملاحظه کردید؟ آیه نازل شده که طی آن هزینه ای را برعهده طرفین گذاشته که در عمل فقط به نفع مشرکان شد ، چرا؟ فقط برای محترم داشتن امر ازدواج و انسان دانستن مشرکان و برابر دانستن آنها با مسلمانان در شانی از شئون انسانی ، آنهم کی؟ بیش از 1400 سال قبل!
آیه «حقوق بشر»ی
از آیه 11 و از سایر قرائن بر میآید که مهاجرت زنان بسوی جامعه مسلمانی بیشتر بوده است از ترک جامعه اسلامی بسوی جامعه کفر.
در آیه قبل چهار بار صحبت از این شده که آنچه را که خرجشان کردهاند بدهید و یکبار صحبت از این شده که آنچه را که خرج کردهاید پیگیری کنید.
از روی این قرینه و نیز نقلهای تاریخی میتوان فهمید که زنان زیادی بسوی مسلمانان میآمدند اما تک وتوک بودند زنانی که از مسلمانان بسوی کافران میرفتند.
این خودش یک غنیمت بود. بعبارت دیگر عمل به این دستور، از لحاظ مالی و اقتصادی ظاهراً بنفع مسلمانان نبود. اما از لحاظ آنچه امروز حقوق بشر مینامیم، این آیه خیلی «حقوق بشری» است.
این آیه نمیگوید «او چون مسلمان است و شوهرش کافر است، شوهرش حقی ندارد» بلکه میگوید «شوهرش آدم است. مطابق ضوابط خودشان خرجش کرده و ضوابط خودشان برای آنها محترم است. پس خرجی که کرده باید محترم شمرده شده و به او برگردانده شود»
در آیه 13 پیشگوئیی کرده که شبیه به این است : ای مسلمانان شما از حالا جریان شرک و اردوگاه شرک را مرده حساب کنید !
6 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
یکی ممکن است معترض شود که «یعنی چه که بسیار این تیتر را تکرار میکنی و این جواب ثابت را هم زیرش میدهی؟»
در این خصوص باید خاطر نشان کنیم که یک شبهه ای اخیرا در سطح وسیع القا شده که مطالب قرآن اول باید از این لحاظ چِک شود که معاصران نزول از آن چه می فهمیده اند . ماهم با بیان دلیل فوق در حقیقت داریم پاراگراف به پاراگراف آن شبهه را چک میکنیم .
آنچه تا کنون فهمیده ایم این بوده که معاصران نزول اکثر قریب به اتفاق حجم قرآن را همانطور می فهمیده اند که ما امروز می فهمیم .
7 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
اصول اعتقادي تان را مبناي درجه ارتباط خويش با ديگران قرار دهيد.
8 - آیات برجسته این پاراگراف
آیه های 8 و 9 صرفنظر از اینکه در مقدمه قانون اساسی هم آمده، از این لحاظ که بطور دقیق و ضمنا روشن راجع به روابط جوامع مسلمانی با جوامع غیر مسلمانی رهنمود روشنگرانه میدهد، از برجستگی خاصی برخوردار است.
9 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه 5 ، بقیه آیه های این پاراگراف «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
توصیه آیه های 8 و 9 مربوط به چه گروههایی است؟
آیا آنچه که در این پاراگراف دیده میشود میتواند دستورالعمل برقراری ارتباط با سایرین در دنیای امروز باشد؟
جواب این است که در سطح بزرگ کشورداری و ارتباط با سایر کشورها و ملتها، دستورالعمل نحوه برقراری ارتباطات، همان است که در آیه های مذکور آمده، و شیوه «قهر تا قیامت» توصیه نشده. اما آنچه در آیات 4 تا 6 آمده، مربوط است به کسانیکه به حقانیت خویش اطمینان دارند اما در مقابلِ دیگران ضعیف و در اقلیت هستند. الگوئی که از حضرت ابراهیم(ع) در این پاراگراف بدست داده میشود، مناسب اقلیتهای دارای حقانیت در مقابل اکثریتهای فاقد حقانیت است.
زیرا با این روش و با قطع امید از دوستان و فامیل و نزدیکان، نوعی انسجام درونی و استحکام سازمانی در گروهِ اقلیتِ دارایِ حقانیت بوجود میآید که به شهادت تاریخ بشری همواره مایه پیشرفت و مقاومت مؤثر و در نهایت پیروزی بوده است.
ضوابط روشن برای تدوین نحوه روابط خارجی
آنچه در این پاراگراف آمده، امروز در سطح حکومتی و کشور دارای کاملاً قابل توصیه به کلیه کشورهای مسلمان است تا اساس روابط خویش را با کشورهای دیگر بر آن اساس قرار دهند.
امروز اسرائیل مصداق آیه 9 است.
اما بوجود آورنده اسرائیل اروپای قرن نوزده بوده. ولی امروز حامی اصلی اسرائیل دولت آمریکاست و مردم اروپا (توجه کنید به کلمه «مردم») چندان از روشهای اسرائیلی حمایت نمیکنند بلکه گاهی تقبیح و مخالفت هم میکنند.
در حالیکه در آن روزهائی که اروپا داشت اسرائیل را بوجود میآورد، اثری از کمک و حمایت امریکا نبود.
لذا، مصادیق موردنظر آیه، در طول زمان ثابت نیست بلکه میتواند دائمالتغییر باشد، اما اصول و ضوابط، کاملاً روشن و گویاست و دائماً میتوان براساس آن لیستهائی مقطعی تهیه کرد و کشورهای مختلف را براساس آن طبقهبندی نموده و روابط با آنان را تنظیم مجدد نمود.
علاوه بر آن، میزان رابطه مسلمانان با کشورهای غیرمسلمان، اساساً هرگز نه بر مبنای «کامله الوداد» است و نه بر مبنای «کامله الشقاق».
با کشورهایِ موضوعِ آیه 8، میتوان نیکی نمود (نه اینکه دوستشان داشت و تحت نفوذشان بود) و نیز میتوان با آنان عدالت نمود. و با کشورهای موضوع آیه 9، روابط تجاری، علمی، و فرهنگی و غیره منع نشده است. فقط دوستی منع شده است.
واقعاً در 1400 سال پیش چنین سخن خردمندانهای که امروز هم بالاتر از آن را کسی ندارد معجزه نیست؟
علوم و ضوابط مورد نیازتان را خودتان به دست آورید
آیه 10 که میفرماید «امتحان کنید» و به اینکه خدا عالم است اکتفا نکنید، در حقیقت مسلمانان را به پایهگذاری اولین پایههای چیزی تشویق میکند که بدون آن مملکتداریِ موفقانه امکان ندارد.
بعنوان توضیح عرض میکنیم که ایمان یک امر قلبی است. چگونه میتوان به حقیقت یک امر قلبی دست یافت؟
چنانکه میدانیم هر وجودی علائمی دارد. ایمان یک امر وجودی است. میتوان به دروغ ادعایش را کرد اما اگر وجود نداشته باشد، پس از مدتی دروغ بودن آن معلوم میشود.
اما چطور میتوان در کوتاه مدت صحت و سقم ادعا را معلوم کرد؟ خود همین توصیه به مسلمانان که «آنها را امتحان کنید»، تشویق آنهاست به تعیین ضوابطی که در کوتاه مدت بتوانند قضاوت کنند که آیا باید او را نگهدارند یا باید او را برگردانند.
بخصوص در همین آیه تصریح نموده که به علوم ماورائی دست نیاندازند و کاری نداشته باشند که «در علم خدا» او مؤمن است یا کافر.
یعنی ای مسلمانان! شما برای زندگی کردن در این دنیا، احتیاج به علومی دارید. آن علوم را خودتان پایهگذاری کنید.
سادهترین راه برای تعیین ایمان یکنفر این بود که بروند سراغ وجود مقدس پیغمبر و از او بخواهند که آنحصرت ایمان یا بیایمانی فردی را تعیین کند.
خداوند در این آیه صریحاً به روشی غیر از این روش توصیه میکند. و میفرماید خودتان راههای حل مسائل خویش را پیدا کنید و برای هر چیزی به سراغ پیغمبر(ص) نروید.
این آیه بهترین و روشنترین نشانه تشویق اسلام به پایهگذاری علومی است که مورد احتیاج بشر میباشد و به چیزی که تشویق نمیکند فراگیری علوم خفیه و ماورائی است.
پیامبر(ص) تکلیف خودش را دارد، و مسلمانان هم تکلیف خودشان را
در آیه 12 چنانکه ملاحظه میشود شرایط ورود به جامعه اسلامی، بسیار آسان است و اقراری است «زبانی»، و آنهم درباره مواردی که «ظاهری» است و پیغمبر مأمور نشده که در زوایای قلب اشخاص جستجو کرده و صحت و سقم ادعایشان را کشف کند بلکه میفرماید وقتی که اینها این شرایط را قبول کردند شما هم مسلمانی آنها را قبول کن.
و این منافات ندارد با آیههای قبل که به مسلمانان توصیه میفرماید تازه واردها را «امتحان» کنید.
زیرا پیغمبر بعنوان رئیس جامعه، یک تکلیفی دارد و مسلمانان هم بعنوان بدنه این جامعه، تکلیف خاص خودشان را دارند.
تکلیف پیغمبر در این سوره این است که ضوابط را بصورتی ساده و روشن ابلاغ کند و اگر کسی اعلام قبولی کرد (ولو اینکه در قلبش عدم قبول باشد) پیغمبر از او هم قبول کند. اما مسلمانان از لحاظ اینکه جامعهشان را سالم نگهدارند باید حساس باشند و ضوابط و مقرراتی مستقر کنند و سره را از ناسره جدا نگهدارند و نباید انتظار داشته باشند همه کارها را پیغمبر (ص) انجام دهد.
جمع بندی و تفسیر
بسم الله الرحمن الرحيم
اي مسلمانان! دشمنم و دشمنتان را دوست نگيريد {که با حالت دوستانه ملاقاتشان کنيد، در حاليکه به آنچه از حق که بسويتان آمده کفر ميورزند، و رسول و شما را بعلت اينکه به خداوند پروردگارتان ايمان آورده ايد اخراج مي کنند } اگر بخاطر من و کسب رضايتم براي جهاد (از وطن تان) خارج ميشويد نبايد پنهاني با آنان دوستي کنيد و من به آنچه پنهان ميداريد و آشکار مي کنيد داناترم و هر کدام از شما که اين کار را بکند بطور قطع از راه مستقيم منحرف شده است (1) اگر بر شما دست يابند دشمنانتان خواهند بود و دست و زبان خويش را عليه شما به بدي باز خواهند کرد و دوست دارند کافر شويد (2) روز قيامت اولاد و ارحام شما فايده اي برايتان نخواهند داشت . (در آن روز) بين شما فاصله مي افتد. و خداوند به اعمال شما بيناست (3) براي شما الگوي خوبي در ابراهيم و همراهان اوست هنگامي که به قوم خويش گفتند: مااز شما وآنچه که بجز خدا ميپرستيد بيزاريم. به شما کفر ميورزيم واز حالا تا قيامت ميان ماوشما دشمني و نفرت خواهد بود مگر اينکه به خداي واحد ايمان بياوريد. غيراز گفتار ابراهيم که به پدرش گفت: براي تو استغفار خواهم کرد و البته هيچ کار ديگري در مقابل خدا از من ساخته نيست. پروردگارا برتو توکل مي کنيم وبسوي تو باز ميگرديم و سرانجام بسوي توست (4) {خدايا ما را آماج فتنه کافران قرار مده، و ببخشمان، زيرا که تو پيروزمند فرزانه اي }(5) البته براي آندسته از شما که اميد به خدا و آخرت دارند در آنان الگوي پسنديده ايست و هر کس هم که پشت کند، خداوند بي نياز پسنديده است (6) چه بسا که خداوند (بعدا) بين (شما و) همانها که با آنان (بخاطر خدا) دشمني کرده ايد دوستي بر قرار کند. و خداوند تواناست ، و خداوند بخشنده مهربان است (7) در مورد آنانکه در امر دين با شما مبارزه نکردند و شما را از ديارتان اخراج نکردند ، خداوند نهي تان نمي کند که به آنان نيکي کنيد و درباره آنان رفتار عادلانه داشته باشيد . زيرا که خداوند عدالت پيشگان را دوست ميدارد (8) خداوند فقط شما را نهي مي کند که کساني را که در امر دين با شما مبارزه کردند و شما را از ديارتان بيرون کردند و يا در اين کار پشتيباني کردند ، دوست بداريد . و هر کس که دوستشان بدارد از ظالمان است (9) اي مسلمانان ! هنگامي که زنان مسلمان مهاجر بسوي شما آمدند امتحانشان کنيد . {البته خداوند به ايمان آنها داناتر است} پس اگر آنها را مومنه يافتيد بسوي کفار برشان نگردانيد . نه اينها براي آنها حلالند ونه آنها براي اينها . وآنچه آنها خرجشان کرده اند بهشان بدهيد و گناهي ندارد پس از اينکه اجر و مهرشان را بدهيد با آنان ازدواج کنيد . وبه دامن زنان کافر چنگ نيندازيد . بايد آنچه را که خرج کرده ايد مطالبه کنيد و آنها هم بايد آنچه خرج کرده اند مطالبه کنند . اين حکم خداست که بين شما حکم مي کند . و خداوند داناي فرزانه است (10) و اگر از زنان شما بعضي ها بسوي کفار رفتند و شما موضوع را (وخرج و هزينه اي راکه کرده ايد) تعقيب نموديد ، پس به كساني هم که زنانشان (ازپيش آنها) رفته اند همانند آنچه را که خرج کرده اند بدهيد . واز خدائي که به او ايمان پيدا کرده ايد پروا کنيد (11) اي پيامبر! هنگامي که زنان مسلماني بسوي تو آمدند که با تو بيعت کنند که چيزي را با خدا وند شريک قرار ندهند ، و سرقت نکنند ، و زنا نکنند ، و اولادشان را نکشند ، و برآنچه بين دست وپايشان است به کسي بهتان نزنند ، و درباره هيچ کار پسنديده اي با تو مخالفت نکنند ، تو نيز بيعت آنان را بپذير و براي آنان از خداوند آمرزش بخواه زيرا که خداوند بخشنده مهربان است (12) اي مسلمانان ! با قومي که خدا غضبشان کرده دوستي نکنيد . که آنها اميدي به آخرت ندارند همانطور که کفار از مردگان نا اميد ند (13)