پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)
اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم:
طرز استخراج عصاره محتوای سوره را (یعنی «درس» سوره را) در قسمت اول ارائه کرده ایم که مطابق ذیل است:
درس: توصيف و نکوهش کافران و ناهمراهان، و مژده پيروزي بزرگ.
برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:
درب: توصيف و نکوهش ناهمراهان و کافران و ارائه رهنمود به آنان براي اصلاح خويش و يادآوري بعضي از الطاف خاص الهي نسبت به مومنان و پيش آوردن بعضي پيروزيهاي کوچکتر و نزديک تر براي ايجاد آمادگي ذهني براي آن پيروزي بزرگ و وعده صريح و روشن پيروزي بزرگ و گسترده به امت اسلام
2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَأَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِم مَّا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ قُلْ فَمَن يَمْلِكُ لَكُم مِّنَ اللَّهِ شَيْئًا إِنْ أَرَادَ بِكُمْ ضَرًّا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ نَفْعًا بَلْ كَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا ﴿11﴾ بَلْ ظَنَنتُمْ أَن لَّن يَنقَلِبَ الرَّسُولُ وَالْمُؤْمِنُونَ إِلَى أَهْلِيهِمْ أَبَدًا وَزُيِّنَ ذَلِكَ فِي قُلُوبِكُمْ وَظَنَنتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَكُنتُمْ قَوْمًا بُورًا ﴿12﴾ وَمَن لَّمْ يُؤْمِن بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ سَعِيرًا ﴿13﴾ وَلِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يَغْفِرُ لِمَن يَشَاء وَيُعَذِّبُ مَن يَشَاء وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا ﴿14﴾
ریزدرب: نمونه ای از دوروئیِ منافقان
2
سَيَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انطَلَقْتُمْ إِلَى مَغَانِمَ لِتَأْخُذُوهَا ذَرُونَا نَتَّبِعْكُمْ يُرِيدُونَ أَن يُبَدِّلُوا كَلَامَ اللَّهِ قُل لَّن تَتَّبِعُونَا كَذَلِكُمْ قَالَ اللَّهُ مِن قَبْلُ فَسَيَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنَا بَلْ كَانُوا لَا يَفْقَهُونَ إِلَّا قَلِيلًا ﴿15﴾
ریزدرب: نمونه ای دیگر از دوروئیِ منافقان
3
قُل لِّلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ إِلَى قَوْمٍ أُوْلِي بَأْسٍ شَدِيدٍ تُقَاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ فَإِن تُطِيعُوا يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْرًا حَسَنًا وَإِن تَتَوَلَّوْا كَمَا تَوَلَّيْتُم مِّن قَبْلُ يُعَذِّبْكُمْ عَذَابًا أَلِيمًا ﴿16﴾ لَيْسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ وَمَن يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَمَن يَتَوَلَّ يُعَذِّبْهُ عَذَابًا أَلِيمًا ﴿17﴾
ریزدرب: ای پیامبر! منافقان را در مقابل امتحان قرار ده
4
لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِيبًا ﴿18﴾ وَمَغَانِمَ كَثِيرَةً يَأْخُذُونَهَا وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا ﴿19﴾ وَعَدَكُمُ اللَّهُ مَغَانِمَ كَثِيرَةً تَأْخُذُونَهَا فَعَجَّلَ لَكُمْ هَذِهِ وَكَفَّ أَيْدِيَ النَّاسِ عَنكُمْ وَلِتَكُونَ آيَةً لِّلْمُؤْمِنِينَ وَيَهْدِيَكُمْ صِرَاطًا مُّسْتَقِيمًا ﴿20﴾ وَأُخْرَى لَمْ تَقْدِرُوا عَلَيْهَا قَدْ أَحَاطَ اللَّهُ بِهَا وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرًا ﴿21﴾ وَلَوْ قَاتَلَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوَلَّوُا الْأَدْبَارَ ثُمَّ لَا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا ﴿22﴾ سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلُ وَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا ﴿23﴾
ریزدرب: ای پیامبر! منافقان را در مقابل امتحان قرار ده
5
وَهُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ عَنْهُم بِبَطْنِ مَكَّةَ مِن بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا ﴿24﴾ هُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَالْهَدْيَ مَعْكُوفًا أَن يَبْلُغَ مَحِلَّهُ وَلَوْلَا رِجَالٌ مُّؤْمِنُونَ وَنِسَاء مُّؤْمِنَاتٌ لَّمْ تَعْلَمُوهُمْ أَن تَطَؤُوهُمْ فَتُصِيبَكُم مِّنْهُم مَّعَرَّةٌ بِغَيْرِ عِلْمٍ لِيُدْخِلَ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ مَن يَشَاء لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا ﴿25﴾ إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ فَأَنزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوَى وَكَانُوا أَحَقَّ بِهَا وَأَهْلَهَا وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا ﴿26﴾
ریزدرب: ای پیامبر! بزودی پیروزی مهمی خواهید داشت که بدون خون ریزی خواهد بود
6
لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِن شَاء اللَّهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُؤُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِينَ لَا تَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِن دُونِ ذَلِكَ فَتْحًا قَرِيبًا ﴿27﴾ هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا ﴿28﴾
ریزدرب: ای پیامبر! آرزوی تو و پیروانت را بر می آوریم
7
مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاء عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاء بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِم مِّنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا ﴿29﴾
ریزدرب: ای پیامبر! خوبانِ پیروانت چنین اند
تقطیع:
در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.
اصلی-فرعی
قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.
لُبّ مطلب:
با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.
3 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای پیامبر ! پیروزی بزرگی برایت پیش آورده ایم ، که سبب خطاپوشی قبل وبعدت ، و کامل شدن نعمتت ، ومزید هدایتت ، و برترین یاری برایت ، خواهد بود و ای مسلمانان ! این پیروزی ها به لطف وقدرت خداوندتان حاصل میشود ، لذا پیامبرتان را بزرگ بدارید وخداوندتان را صبح و شام تسبیح گوئید وبر بیعت خویش ثابت بمانید .
در این پاراگراف می فرماید : ای پیامبر ! اینک که مشکلات سابق را نداری و مشکلاتی از نوع دیگر پیدا کرده ای ، بر اینها هم صبر کن ، و رضایت خداوند باتو و همراهان وفادارت است و او یاری تان میکند و تهدیدات را ازشمادفع و وضعتان را بهبود می بخشد ، و آرزوی بزرگت رابرمیآوریم ، به مکه بازخواهی گشت و دینت هم بر ادیان دیگر غالب خواهدشد .
4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
بیعتی که در آیه 18 اشاره شده بیعتی است که در صلح حدیبیه واقع شد که در آن واقعه بین اسلام و دشمنانش یک نوع پیمان عدم تعرض نوشته شد که موضوع آن مشهور است و ما در اینجا در مقام شرح آن نیستیم اما خیلی خلاصهاش این است که پیامبر بطور رسمی توانست در نتیجه آن پیمانِ عدمِ تعرض افکار اسلامی را در سطح وسیع و بطور آشکار منتشر کند و مطلب را به گوش همگان برساند.
و مطلب بطور خیلی خلاصه این بود که پیامبر در اثر خوابی که دید (موضوع آیه 27) مصمم شد به حج برود و اعلام کرد و عازم شد و عِدّهای نیز با او عازم شدند، تا اینکه در محلی بنام حدیبیه کفار جلوی آنان را گرفتند.
پیامبر(ص) همراهان خویش را به بیعت دعوت کرد. اما بیعتی خاص، که اگر درگیری پیش آمد تا حد مرگ و قتل پایداری کنند، و عده زیادی از همراهان آنحضرت چنین بیعتی نمودند.
از عبارت «چه در قلبهاشان میگذرد» فهمیده میشود که عدهای از بیعتکنندگان بطور ظاهری چنین بیعتی کرده بودند و در دلشان چیز دیگری میگذشت. در ابتدای آیه هم فرموده، خداوند از «مؤمنان ...» راضی شده.
خلاصه اینکه منافقان همه جا بودند اما در جاهای حساس، بطور ظاهری خود را با مؤمنان واقعی همراه مینمودند اما در آیه آمده که «خدا میداند» چه در دلشان چه میگذشت، و چنانکه بعداً در تاریخ اسلام و در قرآن کریم در موضوعاتی مانند «مسجد ضرار» و توطئه «عقبه» خواهیم دید بعید نبود که در همان قضیه حدیبیه، اگر کار کمی جدیتر از آنچه منافقان میاندیشیدند میشد، پیامبر(ص) را دست بسته تسلیم دشمنانش بنمایند.
در این سوره خبر از اتفاقی است که خداوند آخرش را اول تعریف کرده و اولش را آخر ، و لذا ما تشریح موضوع را ، بطور یکجا ، و در حالت داستانیِ عادی (از اولش) در اینجا که پاراگراف آخر است عرض میکنیم :1 – آنحضرت خوابی دید که در امنیت به حج خواهند رفت و اعمال حج را انجام خواهند داد (آیه 27)
2 – آنحضرت و مومنان نزدیکش پر از آرامش روحیه شدند [و قاعدتا لباس و ساز وبرگ جنگی برداشتند و مطمئن به پیروزی بودند] (آیه 4)
3 – آنحضرت بیعت مخصوصی (مثلا مقاومت تا پای جان) از همراهان گرفت (آیه 10)
4 – در میان بیعت کنندگان کسانی هم بودند که بیعت شان ظاهری بود و قلبی نبود (آیه 10)
5 – آنحضرت فراخوان داد و طبعا منافقانِ شناخته شده عذر خواستند و از همراهی با آنحضرت سر باز زدند .
6 – و آنها چنین می اندیشیدند که آنحضرت دچار خطای محاسبه شده و حتما درگیری مهمی رخ خواهد داد و آنها کشته خواهد شد (آیه 12)
7 – آنحضرت پس از اینکه مقداری از راه را طی کردند در جائی و زیر درختی مجددا از همراهان خویش بیعت گرفت (آیه 18)
8 – در این بیعت آرامشی که در قلوب مومنین واقعی بود به سایرین هم سرایت کرد ، یعنی مومنین واقعی که بیعت شان واقعی بود ، اما ، سایرین که آن حالت مصمم را در آنحضرت دیده بودند مانند قمار بازها ریسک کردند و فکر کردند که بردشان محتمل تر است (آیه 18)
9 – آنحضرت در این قضیه برد کرد و مقابله منجر به درگیری جنگی رخ نداد ، زیرا روحیه آنحضرت و همراهان مومنش خیلی بالا بود و اگر درگیریی هم رخ میداد دشمنان پا به فرار میگذاشتند (آیه های 20 و 22)
10 – پس از این موضوع ، خداوند یک پیروزی خیلی بزرگی برای آن حضرت پیش آورد (آیه 1)
11 - آن پیروزی بزرگ که در آیه 1 مطرح شده ، نیز ، بدون درگیری بود (آیه های 24 و 25 و 27)
5 – زاویه با تفاسیر رایج
به عکس نظر مشهور ،آیههای 24 و 25 درباره حدیبیه نیست
در رابطه با آیههای 25-24 مرحوم علامه در المیزان این دو آیه را مربوط به قضیه حدیبیه دانسته که نمیتواند صحیح باشد زیرا «اظفرکم علیهم» (شما را بر آنان پیروز کرد) به آن واقعه نمیخورد زیرا در آن واقعه پیروزیی نبوده بلکه فقط «عدم برخورد» بوده و نیز «ببطن مکه» (= در شکم مکه) به خود مکهِ بهتر میخورد تا حدیبیه. همچنین «لولا رجال مومنون و نساء مومنات لم تعلموهم ان تطووهم ...» نیز به حدیبیه نمیخورد زیرا در آنجا فقط مردان جنگی گرد آمده بودند که عبارت بودند از مسلمانان که میخواستند داخل مکه شوند و مشرکان که میخواستند مانع شوند و در حدیبیه زنان و مردانی که ممکن بود زیر دست و پا له شوند وجود نداشت.
با این تفاصیل، فقط آیه 18 (غیر از سه کلمه آخر آن) به قضیه حدیبیه مربوط میشود و سه کلمه آخر آن آیه اشاره به جنگ خیبر دارد که نسبت به آن «قریب» (= نزدیک) بوده زیرا قرینه آیه 19 که صحبت از غنائم جنگی دارد و قریب هم هست به جنگ خیبر میخورد و همچنین آیه 20 و آیه 21 به فتح قریبالوقوع مکه میخورد که در آن لحظه (= واقعه حدیبیه) در توانِ دست یافتنِ مسلمانان نبود. و آیه 26 نیز، هم به واقعه حدیبیه میخورد و هم به فتح مکه.
6 - پیشگوئی های تحقق یافته
در آیه 7 پیشگوئیی بطور مطلق در باره آنحضرت میفرماید که تحقق آن دیده شد.
آیه 16 پیشگوئی یک جنگ شده ، که با توجه به تاریخ نزول این سوره ، می باید همان جنگ دفاعی باشد که در سوره توبه مطرح است.
در آیه های 18 و 19 میفرماید : البته خداوند از مومنيني که زير آن درخت با تو بيعت کردند راضي شده، و دانست چه در دلشان ميگذرد و آرامش را بر آنها فرو فرستاد و پيروزيي نزديک عطايشان کرد (18) و غنيمت هاي زيادي که خواهند گرفت و خداوند پيروزمند فرزانه است (19)
موضوع «پیروزی نزدیک» آیه 18 اشاره به فتح خیبر است و غنیمتهای آیه 19 که بسیار زود، و درست پس از صلح حدیبیه، محقق شد از پیشگوئی های عجیب قرآنی است. زیرا به یکماه هم نرسید که تحقق یافت.
در آیه های 24 و 25 پیشگوئیی وجود دارد که مفسران آن را به صلح حدیبیه تطبیق کرده اند که به نظر این قلم نمیتواند درست باشد و اینجا جای بحث در آن نیست و خواننده کنجکاو به تفسیرمان مراجعه فرماید .
اما موضوع آن مربوط است به برخوردی که مطابق پیشگوئی قرار بود بین مسلمین و مشرکین در بگیرد و در آن میان چون ممکن است مردان و زنانی در بین دست و پای طرفین باشند و در اثر درگیری لطمه ببینند خداوند از آن درگیری جلوگیری خواهد کرد ، که هیچ واقعه ای جز فتح مکه با این مشخصات تطبیق ندارد و لذا در این دو آیه پیشگوئیِ فتح مکه شده است .
در آیه 27 میفرماید : البته خداوند خواب رسولش را راست آورد که اگر خدا بخواهد با ايمني وارد مسجد الحرام خواهيد شد بدون اينکه ترسي داشته باشيد، سرتان را خواهيد تراشيد و موهايتان را کوتاه خواهيد كرد ...
مسلمانان در سالهای طولانی از سوی مشرکان مکه ممنوعالحج بودند و در حالیکه کفار و مشرکین از همه جای نقاط دور و نزدیک از شام و یمن گرفته تا عراق و طائف و کجا و کجا به عادتی که داشتند به زیارت کعبه و مسجدالحرام میرفتند، مسلمانان که پیغمبر خدا نیز در میانشان بود به علت منع مشرکان مکه نمیتوانستند حج کنند.
تصور بفرمائید که نزول این آیات چه شور و شوقی در میان آنان افکند! همچنین تصور بفرمائید چه صبر و انتظاری در میان دشمنان اسلام ایجاد کرد. منافقان که در صفوف مسلمانان بودند و یهودیان نیز که همسایه آنها بودند چگونه مترصد بودند که آیا واقعاً این ادعا به حقیقت خواهد پیوست؟
البته آنچه بعداً اتفاق افتاد معلوم است. و ما باید این مورد را هم به پیشگوئیهای تحققیافته قرآن اضافه کنیم.
7 - آیات برجسته این پاراگراف
آیه های 18 تا 20 به همان دلایل پیشگفته از آیات برجسته قرآنی است.
همچنین است آیه های 24 تا 26.
نیز آیه های 27 تا 29.
8 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه 28 و چگونگی آن، واضح است که در هنگام نزولش هنوز وقوع نیافته بود، و چگونگی اش بالاتر از ذهنیات مخاطبان اولیه بود.
آیه های 13 و 16 و 17 «قیامتی» است، و هیچ بنی بشری تجربه اش را ندارد، و قبل از قیامت نخواهد داشت، لذا، چه در آن روزهای نزول وحی و چه الی یوم القیامه بالاتر از ذهنیات بشر خواهد بود.
9 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
10 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - توصيف و نکوهش ناهمراهان و کافران و ارائه رهنمود به آنان براي اصلاح خويش
2 - يادآوري بعضي از الطاف خاص الهي نسبت به مومنان و پيش آوردن بعضي پيروزيهاي کوچکتر و نزديک تر براي ايجاد آمادگي ذهني براي آن پيروزي بزرگ 3 - وعده صريح و روشن پيروزي بزرگ و گسترده امت اسلام .
11 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه های 13 و 14 و 17 و 23 و 28 و ، بقیه آیه های این پاراگراف «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
کلیدهای تفسیری
بحث متنی
آیه 17 فرع بر آیه 16 است و این واضح است.
آیه 14 بدون اینکه فرع بر آیهای باشد پرانتزی است.
آیه 23 فرع بر آیه 22 است و این واضح است.
آیههای24 و 25 بدون اینکه فرع بر آیهای باشند پرانتزی هستند و دلیلش هم اینکه اگر انتهای آیه 22 را به ابتدای آیه 26 وصل کنیم میبینیم روال سخن صاف و یکدست میشود.
اعراب
«اعرابِ» مورد اشاره در آیه 11 با معنائی که ما امروز از این کلمه میفهمیم تفاوت دارد.
در آن روزها، چنین بود که درصد زیادی از مردمی که در محدوده جغرافیائی «عربستانِ» فعلی زندگی میکردند قبایل متفرقی بودند که زندگیشان در بیابانها و زیر چادرها بود و از لحاظ معیشتی در پائینترین سطح و چادر نشین و بیابانگرد، و از لحاظ فرهنگی بدفرهنگترین ،و از لحاظ دینی جزء مشرکان صریح ، و از لحاظ اخلاقی خشنترین افراد بودند. خلاصه اینکه کلمه «عرب» معنی نژادی نداشت، بلکه معنی سطح زندگی و کلاس فرهنگی و اجتماعی داشت.
نزول بعدترِ آیههای 24و25چیز عجیبی نیست
قاطبه مفسران محترم معتقدند آیه آخر سوره مزمل بسیار بعدتر از19 آیه دیگر آن سوره نازل شده است.
این موضوع ، هم از روی محتوای آن آیه و هم از روی «تعداد کلمه در آیه»آن سوره فهمیده میشود و ما در همان محل خویش عرضی در این خصوص کردهایم.
آن آیه در سوره مزمل تنها مورد نیست و در حدود 28 مورد دیگر هم چنین اتفاقی افتاده که قابل تشخیص است و چه بسا بعضاً تمام آن موارد را به مناسبتی عرض بکنیم.
غرض اینکه نزولِ بعدترِ آیههای 24و25چیز عجیبی نیست و غیر از مورد مشابه در سوره مزمل، حدود 27 سوره دیگر هم هست که چنین اتفاقی در آنها افتاده است.
خوابی که تعبیر شد
آیه 27 مشروح خوابی را که پیامبر دیده بود باز میگوید.
این خواب محرک پیامبر برای حرکت بسوی مکه بود که جریان حدیبیه پیش آمد و آن صلح معروف اتفاق افتاد اما فتح مکه فتح نشد و آن خواب هنوز تعبیر نشده بود تا اینکه پس از نزدیک به دو سال بعد مکه فتح شد و خواب هم تعبیر گشت.
اصحاب پیامبر(ص) با «الذین معه» فرق دارد
آیه 29 به «همه اصحاب» پیامبر(ص) اشاره ندارد.
مطابق اصطلاح، «اصحاب» به کسانی گفته میشد که «مصاحبت» آنحضرت را درک کرده بودند یعنی با چشم خودشان آنحضرت را دیده بودند و با گوش خودشان صدای آنحضرت را شنیده بودند. به اینها اصحاب گفته میشود. اشخاصی که در این آیه مورد اشاره واقع شده، مطابق تعریف همه اصحاب را در بر نمیگیرد. بلکه کسانی را در بر میگیرد که با آنحضرت شباهتی داشتند از لحاظ صداقت و عبادت و ایمان و تقوا. یعنی مانند آنحضرت بودند اما در سطحی پائینتر و اینها شبیه همان کسانی هستند که در انتهای سوره مزمل تعریف شدهاند که مطالعه مجدد آن قسمت را توصیه میکنیم.
ترجمه تفسیریِ آزاد
ای پیامبر! بزودي تخلف کنندگاني از اعراب بتو خواهند گفت اموالمان و خانواده مان مشغولمان کرد ، پس برايمان استغفار کن . با زبانشان چيزي ميگويند که در دلهاشان نيست . بگو چه کسي از شما در برابر خداوند حمايت ميکند اگر براي شما ضرري يا نفعي خواسته باشد؟ بلکه خداوند از آنچه مي کنيد آگاه است (11) بلکه گمان کرده ايد که پيامبر و مومنان هرگز بسوي خانواده هايشان بر نميگردند ، واين در دلتان جلوه داده شد ، و گمانهاي بد برديد ، واينک قومي پاکباخته هستيد (12) و کسي که به خدا و رسولش ايمان نياورده باشد ، البته براي کافران آتش سوزان آماده نموده ايم (13) و فرمانروائي آسمانها و زمين از آن خداست . هر كه را بخواهد مي بخشد و هر كه را بخواهد عذاب ميکند ، و خداوند بخشنده مهربان است (14) هنگاميکه بسوي غنيمت ها ميرويد که تصرف کنيد بزودي تخلف کنندگان خواهند گفت بگذاريد دنبالتان بيائيم . ميخواهند کلام خدا را عوض کنند، بگو هرگز همراهمان نخواهيد آمد . خداوند از قبل چنين گفته است . پس خواهند گفت بلکه بر ما حسد ميورزيد ، نه! بلکه آنها جز چيز کمي نمي فهمند (15) به تخلف کنندگان اعراب بگو بزودي دعوت مي شويد با قومي پر صلابت برخورد کنيد، تا با آنان کارزار کنيد يا تسليم شوند . پس اگر اطاعت کنيد خداوند اجري نيکو به شما ميدهد و اگر پشت کنيد ، همچنانکه قبلا پشت کرديد ، شما را به عذابي دردناک معذب ميکند (16)نه بر نابينا گناهي است و نه بر لنگ و نه بر مريض که در جنگ شرکت نکنند ، و کسي که خدا و رسولش را اطاعت کند او را به بهشتهائي که در کف آن نهر ها جاري است داخل ميکند ، و کسي که در جنگ به دشمن پشت کند به عذابي دردناک عذابش مي کند (17)البته خداوند از مومنيني که زير آن درخت با تو بيعت کردند راضي شده ، و دانست چه در دلشان ميگذرد و آرامش را بر آنها فروفرستاد و پيروزيي نزديک عطايشان کرد (18) و غنيمت هاي زيادي که خواهند گرفت و خداوند پيروزمند فرزانه است (19) خداوند غنيمت هاي زيادي به شما وعده داد که بدست مي آوريد و اين يکي را برايتان جلو انداخت ، و دست مردم را از شما كوتاه كرد ، تا نشانه اي براي مومنان باشيد ، و شما را به جاده اي مستقيم هدايت کند (20) و چيز ديگري که قدرتش را نداشتيد و همو به آن احاطه دارد و خداوند بر هر چيزي تواناست (21) و اگر کافران با شما کارزار كرده بودند حتما به جنگ پشت ميكردند و آنگاه نه ياوري و نه دوستي مي يافتند (22) اين سنت خداست که قبلا هم جاري شده و تو در سنت خدا تغييري نخواهي يافت (23) و هموست که در دل مکه، پس از اينکه شما را پيروز كرد دست آنها را از شما و دست شما را از آنها كوتاه كرد. و خداوند به آنچه ميکنيد بيناست (24) آنها همانها بودند که کفر ورزيده بودند و از ورودتان به مسجد الحرام جلوگيري نموده و مانع رسيدن قربانيهاي شما به قربانگاه شده بودند. و اگر نبود مردان و زنان مومني که آنها را نمي شناسيد، و ممکن بود زير دست و پاي شما بيفتند، و بدون اينکه بدانيد به آثار سوء آن گرفتار شويد، خداوند اينگونه رفتار نمي کرد بلکه اگر آنها از کفار جدا شده بودند، البته کافران را به عذابي دردناک عذاب مي کرد. و خداوند هر کس را بخواهد در رحمت خويش داخل خواهد نمود (25) ای پیامبر! به ياد آر هنگامي را که کافران در دلشان حميت جاهليت قرار داده بودند و خداوند آرامش خويش را به رسولش و بر مومنان فرو ريخت ، و آنها را ملزم به کلمه تقوا کرد که نسبت به آن سزاوارتر هم بودند زيرا اهل آن بودند ، و خداوند به هر چيزي داناست (26) البته خداوند خواب رسولش را راست درآورد که اگر خدا بخواهد با ايمني وارد مسجد الحرام خواهيد شد ، بدون اينکه ترسي داشته باشيد، سرتان را خواهيد تراشيد و موهايتان را کوتاه خواهيد كرد، و چيزي ميداند که شما نميدانيد و قبل از آن پيروزيي نزديک قرار داد (27) هموست که رسولش را با هدايت و دين حق فرستاد تا آنرا بر همه اديان غالب کند و خداوند براي شاهد بودن کافي است (28) محمد رسول خداست. و آنانکه با او هستند بر كافران سخت گير و ميان خويش مهربانند. آنها را مي بيني که بسيار در رکوع و سجودند و فضل خدا و رضايتش را جستجو مي کنند ، و علامتشان در صورتشان از اثر سجود نمايان است. اين وصف آنان است در تورات و در انجيل که مانند زراعتي هستند که از شدت برکت جوانه هائي ميزنند و آن جوانه ها ضخيم ميشوند و مستقيم بر پاي خود مي ايستند بطوري که کشاورزان را به شگفت مي آورند تا خداوند کفار را بواسطه آنها به خشم آورد. خداوند از بين آنها به مومنان ودارندگان اعمال شايسته وعده مغفرت و پاداش عظيم داده است (29)