پیش تفسیر

 

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) مطابق ذیل است:

(جدول1)

تعداد کلمه	شرح	عنوان فرعی	عنوان اصلی	آیه
8	اعمالشان تباه است	کافران	مردم	1
18	بدیهایشان پوشش، و وضعشان خوب خواهد شد	مومنان	مردم	2
18	رابطه جزاء با اعمال	جزاء	حکمت	3
21	هنگام گرماگرم جنگ چنین کنید . . .	جهاد	احکام	ق4
9	اگر خدا میخواست...	سایر	حکمت	ق4
15	برای شهداء چنین خواهد شد	بهشت	آخرت	6- 4
10	خطاب -  وعده نصرت در صورت ثبات	مومنان	مردم	7
14	حکمت - رابطه عمل و جزاء	کافران	مردم	9- 8
16	آیا در زمین سیر نکردید	انسان	مردم	10
11	حکمت -  رابطه عمل و جزاء	کافران	مردم	11
12	مومنان	بهشت	آخرت	ق12
10	کافران	جهنم	آخرت	ق12
15	هلاکت قریه های کافرقبلی	قدرت	خداوند	13
14	مقایسه علت رفتار خوب انسانی و رفتار بد	انسان	حکمت	14
34	ذکر گوشه ای از نعمتها	بهشت	آخرت	ق15
10	ذکر گوشه ای از عذابها	جهنم	آخرت	ق15
25	نسبت به تعلیمات پیغمبر بی اعتنا هستند	منافقان	مردم	16
6	آنها که سعی به کسب تقوا کردند ، تقوایشان زیادتر می شود	مومنان	مردم	17
15	آیا انتظار دارند قیامت ناگهان برسد؟	منافقان	مردم	18
14	ارشاد -  بدان که خدائی جزالله نیست - برای خود و مومنان استغفار کن	خطاب	پیامبر	19
28	انتقاد -  انتظار نزول سوره ای دارند، ولی وقتیکه سوره ای مربوط به جهاد نازل میشود ناراحت میشوند	مسلمانان	مردم	20
12	ارشاد -  وقتیکه تصمیم گرفته شد بهتر است صادق باشند	مسلمانان	مردم	21
10	انتقاد -  آیا میخواهید در زمین ریاست پیدا کنید و آنگاه به فساد بپردازید	مسلمانان	مردم	22
7	خداوند لعنتشان کرده و کور و کرشان نموده	کافران	مردم	23
7	آیا در قران تدبر نمی کنند یا دلهاشان قفل شده؟	کافران	مردم	24
16	تمایل به کفر پس از هدایت -   در اثر آرایش دادن شیطان	منافقان	مردم	25
15	رفتارشان -  می گویند ما بزودی در بعضی از امور از شما (کافران) اطاعت می کنیم	منافقان	مردم	26
7	منافقان	عذاب	آخرت	27
10	علت عذاب منافقان	آخرت	حکمت	28
11	فکرشان	منافقان	مردم	29
12	میتوانی آنها را از طریق گفتارشان بشناسی	ارشاد	پیامبر	30
8	تا صابر و مجاهد و منافق جدا شود	امتحان	حکمت	31
21	به خدا ضرری نمیرسانند	کافران	مردم	32
11	اطاعت خدا و رسولش کنید و اعمالتان را باطل نکنید	مسلمانان	مردم	33
15	خدا انها را نخواهد بخشید	کافران	مردم	34
12	شما بالاترید -  تقاضای صلح نکنید	مسلمانان	مردم	35
13	حقیقت -  زندگی دنیا	زندگی	حکمت	36
6	انتقاد – بخل می ورزید	مسلمانان	مردم	37
30	ارشاد -  انفاق کنید...	مسلمانان	مردم	38
546	جمع

جدول درج­ها

درصد	شرح	عنوان فرعی	عنوان اصلی	شماره
3/59	تشریح رفتار و اعمالشان	کافران و منافقان	مردم	1/4
2/13	برای شهداء و مومنان	بهشت	آخرت	2/4
6/6	علت تشریع احکام (جهاد) - آزمودن مومنان و جدا کردن آنان از کافران	امتحان	حکمت	3/4
1/16	آنها را از طریق گفتارشان خواهی شناخت	خطاب و ارشاد	پیامبر	4/4
8/4	هلاک نمودن کافران گذشته	قدرت	خداوند	5/4

البته دو جدول فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کرده ایم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» (که به عنوان نمونه و الگو است) در سایت:

http://jamal-ganjei.com

با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

درس: تشويق مسلمانان به جهاد، و جديت در راه خدا و جدا کردن مسير خويش از کافران و منافقان.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: تشريح علت رفتارهاي کافرانه ومومنانه و توصيه به مسلمانان به جدي بودن در برخورد با کافران و ذکر حکمت هاي آن.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَن سَبِيلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ ﴿1﴾ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَآمَنُوا بِمَا نُزِّلَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَهُوَ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ كَفَّرَ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَأَصْلَحَ بَالَهُمْ ﴿2﴾ ذَلِكَ بِأَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا الْبَاطِلَ وَأَنَّ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِن رَّبِّهِمْ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ لِلنَّاسِ أَمْثَالَهُمْ ﴿3﴾

ریزدرب: فرق کافر و مومن از لحاظ فکری و رفتاری در همین دنیا

2

فَإِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاء حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذَلِكَ وَلَوْ يَشَاء اللَّهُ لَانتَصَرَ مِنْهُمْ وَلَكِن لِّيَبْلُوَ بَعْضَكُم بِبَعْضٍ وَالَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَن يُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ ﴿4﴾ سَيَهْدِيهِمْ وَيُصْلِحُ بَالَهُمْ ﴿5﴾ وَيُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَهَا لَهُمْ ﴿6﴾

ریزدرب: ای مسلمانان! در هنگام جنگ همّت شما کسب پیروزی باشد

3

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن تَنصُرُوا اللَّهَ يَنصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ ﴿7﴾ وَالَّذِينَ كَفَرُوا فَتَعْسًا لَّهُمْ وَأَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ ﴿8﴾ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا مَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ ﴿9﴾

ریزدرب: ای مسلمانان! اگر شما درست باشید، کمک الهی هم میرسد

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - سوالات

1 – در آیه 2 «و هو الحق من ربهم» مطابق کدام کلید تفسیری است؟

2 – آیه 1 اشاره به چه کسانی دارد؟

3 – چرا در آیه 2 «آمنوا بمانزّل علی محمد» را که زیر مجموعه ایمان و عمل صالح است ، که در همان آیه قبلا ذکر شده، را، بازهم ذکر فرموده؟

4 - پیشگوئی های تحقق یافته

در آیه 2 میفرماید : و آنانکه ايمان و عمل صالح داشته و به آنچه بر محمد نازل شده، که همان حق از جانب پروردگارشان است، باور داشته اند بديهاي آنها را پوشاند و وضعشان را اصلاح کرد .

انتهای آیه فوق به وضوح متضمن یک «پیشگوئی» است که دیدیم پس از جنگ بدر درست در آمد.

در آیات 4 تا 9 یک جنگ کامل و تمام عیار را پیشگوئی میکند که در آن پیروزی کامل و بی تردید از آن مسلمانان خواهد بود که چند روز بعد در جریان جنگ بدر درست در آمد .

 5 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیه 7 از آنجا که مکانیزم اجرایش برای ما هنوز روشن نیست، به طریق اولی بالاتر از ذهنیات مخاطب اولیه نیز بوده است.

6 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما.

7 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

تشريح علت رفتارهاي کافرانه ومومنانه و توصيه به مسلمانان به جدي بودن در برخورد با کافران در جنگ قریب الوقوع بدر و ذکر حکمت هاي آن.

8 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

با توجه به ترتیب نزول سوره ها ، تقریبا تمام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است .

9 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:

1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.

2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.

عقاید و رفتار کفار معاصر نزول

الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَن سَبِيلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ ﴿1﴾

مومنان

وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَآمَنُوا بِمَا نُزِّلَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَهُوَ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ كَفَّرَ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَأَصْلَحَ بَالَهُمْ ﴿2﴾

مَثَل ها

ذَلِكَ بِأَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا الْبَاطِلَ وَأَنَّ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِن رَّبِّهِمْ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ لِلنَّاسِ أَمْثَالَهُمْ ﴿3﴾

احکام

فَإِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاء حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذَلِكَ وَلَوْ يَشَاء اللَّهُ لَانتَصَرَ مِنْهُمْ وَلَكِن لِّيَبْلُوَ بَعْضَكُم بِبَعْضٍ وَالَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَن يُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ ﴿4﴾ سَيَهْدِيهِمْ وَيُصْلِحُ بَالَهُمْ ﴿5﴾ وَيُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَهَا لَهُمْ ﴿6﴾

سنن الهی

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن تَنصُرُوا اللَّهَ يَنصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ ﴿7﴾ وَالَّذِينَ كَفَرُوا فَتَعْسًا لَّهُمْ وَأَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ ﴿8﴾ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا مَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ ﴿9﴾

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

بحث متنی

آیه 3 فرع بر مجموع آیه­های 1 و 2 است زیرا دارد آنها را تعلیل می­کند.

آیه 9 فرع بر آیه 8 است و این واضح است.

آیه­های 5 و 6 فرع بر انتهای آیه 4 است.

اگر خوب دقت کنید متوجه خواهید شد که آیه 8 نیز فرع بر آیه 7 است زیرا وجه مخالف آن را بیان می­کند.

اما، کل آیه های 4 تا 9 پرانتزی است، زیرا اگر چشم خویش را برکل آن ببندیم و انتهای آیه 3 را به ابتدای آیه 10 وصل کنیم می بینیم روال سخن صاف و یکدست و بی اعوجاج خواهد بود.

این سوره درست نزدیک جنگ بدر نازل شده

لحن سوره در جای جایِ متن، گویای تیتر فوق است، که به فهم کل متن کمک میکند.

«کار شما علیه آنان محکم شود» (در آیه 4) یعنی در ابتدای جنگ همت خویش را بیشتر برای پیروزی بذل کنید نه اسیر گرفتن و غنائم احتمالی.

اما وقتیکه احساس کردید کار محکم شده و پیروزی شما تقریباً حتمی است، آنوقت دیگر چندان دنبال کشتن دشمن نباشید و اسیر گرفتن و «بستن» آنها و «بی­اثر کردن»شان بهتر است و پس از پیروزی نیز یا به آنها منت بگذارید (و آزادشان کنید) یا «فدیه» (عوض، خونبها) بگیرید.

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

آنانکه کفر ورزيدند و از راه خدا جلوگيري کردند خداوند اعمالشان را نابود خواهدکرد (1) و آنانکه ايمان و عمل صالح داشته و به آنچه بر محمد(ص) نازل شده، که همان حق از جانب پروردگارشان است، باور داشته اند بديهاي آنها را خواهدپوشاند و وضعشان را اصلاح خواهدکرد (2) اين به آن علت است که کافران باطل را و مومنان آن حق را که از جانب پروردگارشان است پيروي کردند. خداوند براي مردم اینگونه مثل ها را مي زند (3) ای مسلمانان! هنگامي که در جنگِ قریب الوقوعِ بدر کافران را ديديد گردنهاي آنها را بزنيد تا کار شما عليه آنها محکم شود، آنگاه آنها را به اسير گرفتن ببنديد، و بعدا يا منت نهيد و آزاد کنيد و يا فديه بگيريد تا اينکه جنگ بارهای خويش را بنهد. چنين است. و اگر خداوند مي خواست شما را پيروز مي کرد وليکن بعضي از شما را بوسيله بعضي ديگر ميازمايد و کساني که در راه خدا کشته مي شوند اعمالشان را هرگز نابود نمي كند (4)  بزودي هدايتشان مي کند و احوالشان را اصلاح مي نمايد (5) و آنها را به آن بهشت كه به آنان شناسانده در مي آورد (6) اي مومنان! اگر راه خدا را ياري کنيد ياريتان مي کند و قدمهايتان را تثبيت مي فرمايد (7) و کافران، سزاوار سرنگونی اند و اعمالشان نابود باد (8) اين به آن علت است که آنچه را خدا فرستاده ناخوشايندشان بود، لذا اعمالشان را نابود کرد (9)