پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)
اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم:
طرز استخراج عصاره محتوای سوره را (یعنی «درس» سوره را) در قسمت اول ارائه کرده ایم که مطابق ذیل است:
درس: تشويق مسلمانان به جهاد، و جديت در راه خدا و جدا کردن مسير خويش از کافران و منافقان.
برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:
درب: نکوهش کافران از طريق مقايسه هايي بين مومن و کافر از جهات مختلف و نکوهش بعضي رفتارهاي منافقانه و تذکر جدي تنبه برانگيز به پيامبر(ص) و مسلمانان.
2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ دَمَّرَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَلِلْكَافِرِينَ أَمْثَالُهَا ﴿10﴾ ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَأَنَّ الْكَافِرِينَ لَا مَوْلَى لَهُمْ ﴿11﴾ إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَالَّذِينَ كَفَرُوا يَتَمَتَّعُونَ وَيَأْكُلُونَ كَمَا تَأْكُلُ الْأَنْعَامُ وَالنَّارُ مَثْوًى لَّهُمْ ﴿12﴾
ریزدرب: ای مسلمانان! کافران از لحاظ ذاتی با شما فرق دارند
2
وَكَأَيِّن مِّن قَرْيَةٍ هِيَ أَشَدُّ قُوَّةً مِّن قَرْيَتِكَ الَّتِي أَخْرَجَتْكَ أَهْلَكْنَاهُمْ فَلَا نَاصِرَ لَهُمْ ﴿13﴾
ریزدرب: ای پیامبر! این کافران از کافران قبلی پرقوت تر نیستند
3
أَفَمَن كَانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ كَمَن زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَاتَّبَعُوا أَهْوَاءهُمْ ﴿14﴾ مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِيهَا أَنْهَارٌ مِّن مَّاء غَيْرِ آسِنٍ وَأَنْهَارٌ مِن لَّبَنٍ لَّمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ وَأَنْهَارٌ مِّنْ خَمْرٍ لَّذَّةٍ لِّلشَّارِبِينَ وَأَنْهَارٌ مِّنْ عَسَلٍ مُّصَفًّى وَلَهُمْ فِيهَا مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَمَغْفِرَةٌ مِّن رَّبِّهِمْ كَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فِي النَّارِ وَسُقُوا مَاء حَمِيمًا فَقَطَّعَ أَمْعَاءهُمْ﴿15﴾
ریزدرب: ای مسلمانان! از لحاظ عاقبت هم که حساب کنید، کافران با شما یکی هستند؟
4
وَمِنْهُم مَّن يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ حَتَّى إِذَا خَرَجُوا مِنْ عِندِكَ قَالُوا لِلَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ مَاذَا قَالَ آنِفًا أُوْلَئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَاتَّبَعُوا أَهْوَاءهُمْ ﴿16﴾ وَالَّذِينَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدًى وَآتَاهُمْ تَقْواهُمْ ﴿17﴾ فَهَلْ يَنظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَن تَأْتِيَهُم بَغْتَةً فَقَدْ جَاء أَشْرَاطُهَا فَأَنَّى لَهُمْ إِذَا جَاءتْهُمْ ذِكْرَاهُمْ ﴿18﴾
ریزدرب: ای مسلمانان! کافران از لحاظ ذاتی با شما فرق دارند
5
فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ ﴿19﴾
ریزدرب: ای پیامبر! تمام توکلت بخداوند باشد
تقطیع:
در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.
اصلی-فرعی
قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.
لُبّ مطلب:
با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.
3 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای مسلمین ! ازکافران نگران نباشید ، بزودی وضعتان بهترخواهدشد و در جنگ جدی باشید تا مورد یاری خدا قرار گیرید و تثبیت شوید .
در این پاراگراف می فرماید : ای مسلمانان! از کافران نگرانی نداشته باشید زیراکاملا ممکن است وضع آنها (حتی درهمین جهان) خراب و وضع شما خوب شود و اینکه آیا کافران به این موضوع فکر نمیکنند که ممکن است به عذاب هلاکت دچار شوند و اینکه وضع مؤمنان از آنها بسیار بهتر خواهد بود؟ و ای پیامبر! از آنها کسانی هستند که دلشان با تو نیست و اگر در این حالتی که هستند قیامت بر آنها درآید چه خواهند کرد؟ و اعمال منافقان را زیرنظر داشته باش و ای پیامبر و ای مسلمانان! خداوند رفتارتان را می بیند و به آنچه در ذهن هاتان میگذرد آکاه است.
4 - سوالات
1- « هِيَ أَشَدُّ قُوَّةً مِّن قَرْيَتِكَ الَّتِي أَخْرَجَتْكَ » (آیه13) موضوع کدام کلیدفهم قرآن است؟
2- « فِيهَا أَنْهَارٌ مِّن مَّاء غَيْرِ آسِنٍ وَأَنْهَارٌ مِن لَّبَنٍ لَّمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ وَأَنْهَارٌ مِّنْ خَمْرٍ لَّذَّةٍ لِّلشَّارِبِينَ وَأَنْهَارٌ مِّنْ عَسَلٍ مُّصَفًّى وَلَهُمْ فِيهَا مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَمَغْفِرَةٌ مِّن رَّبِّهِمْ » (آیه15) چطور؟
3- برای آیه11چه سابقه ای درسوره های سابق (به ترتیب نزول) سراغ دارید؟
4- در آیه14فرق مومن و کافر را در چه دانسته؟ (حق در مقابل خواسته دل؟ یا.....؟)
5- با توجه به آیه10 «سیر در زمین» را جهت یافتن «عبرت» توصیه نموده ، با توجه به اینکه مخاطبان اولیه این سوره در زمانی زندگی میکرده اند که وسائط نقلیه بسیار کندرو بوده اند لاجرم محدوده هائی که میتوانسته اند در آن به سفر بپردازند بسیار کوچک بوده، «سفر»های احتمالی مذکور چگونه میتوانسته مقصود آیه راحاصل کند؟
6 –در آیه 16 از «ماذاقال آنفا» چه میفهمیم؟
7 – فاعل قول فوق کیست؟
8 – در آیه 18 «فقد جاء اشراطها» را چگونه توضیح میدهید؟
9 – منظور از «اوتواالعلم» در آیه 16 چه کسانی است؟
10 – آیا آنحضرت نمیدانست که خدائی غیر از خداوند نیست؟
11 – آنحضرت چه «ذنب»ی داشت که باید بابت آن استغفار میکرد؟
12 - «ذنب» مومنین و مومنات در این باره چه بود؟
5 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
صفت و رفتاری که در آیه 16 نقل میکند ، با توجه به تقابلی که بین صاحب آن صفت و مدلول آیه 17 وجود دارد صفت شخص منافق است ، زیرا هم به مجلس رسول خدا حاضر میشود و هم منظورش هدایت یابی نیست و هم به سخنان آنحضرت توجهی ندارد ، چنین کسی کیست غیر از یک منافق؟
اینکه خداوند از بقره به بعد اینهمه از صفات و رفتار منافقان میگوید بی دلیل نیست ، دلیلش این است که آنها زیاد بوده و رفتارشان نیز در جریانات کلی تاثیر مخرب داشته است .
آنچه در بخش سوالات مطرح کرده ایم جوابش در موضوعی است که در این بخش عرض میکنیم ، و آن این است که این سوره در شرایط «بسیار نزدیک به یک جنگ تمام عیار» نازل شده ، و با این دیدگاه ، هم پاراگراف قبل و هم پاراگراف بعد ، کاملا مفهوم میشود .
به این معنی که منافقان (چنانکه در پاراگراف قبل دیدیم) می پرسیدند «این یارو همین حالا چه گفت؟» و مومنان هم (چنانکه در پاراگراف بعد خواهیم دید) نگران و سرآسیمه شده بودند و خود آنحضرت هم که تجربه چنین شرایطی را نداشت ، با دیدن این اوضاع که منافقان – که مرگ را جلوی چشمشان میدیدند - به تخریب روحیه ها می پرداختند ، و کارشان هم بی تاثیر نبود ، چه بسا آنحضرت را به حالتی از خشم و غضب و افسوس نزدیک کرده بود که او را از حالت ممدوح «انک لعلی خلق عظیم»ی ممکن بود دور کند که سبب نزول چنین عتاب هایی (فاعلم ، استغفر) شد .
6 - پیشگوئی های تحقق یافته
در آیه 13 به روشنی پیشگوئی شکست جبهه مخالف آنحضرت را نموده است که درست در آمدنش را دیدیم .
در آیه های 16 تا 18 تلویحا پیشگوئی نموده که منافقان چه نوع رفتارهایی خواهند داشت و چه عاقبتی در انتظارشان خواهد بود .
7 - آیات برجسته این پاراگراف
آیه 15 بخصوص «انهار من عسل مصفی» و «انهار من خمر لذه للشاربین» از آیات برجسته است، در باره آن خیلی در اینجا و آنجا بحث و حتی شوخی میشودکه چنین طعنه میزنند که خدا در اینجا خمر را حرام میکند ولی جایزه اش در آنجا همین است (که البته این کج فهمی است که جواب را در کتاب خویش «حیات اخروی» [ر.ک. سایت ما] توضیح داده ایم و در اینجا به آن نمی پردازیم)
8 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه 10 از این لحاظ که به اقوامِ درگذشته اشاره دارد، از آنجا که علم باستان شناسی هنوز در مراحل ابتدائی است، و جزئیاتی از زندگی آنان در دست نیست، بالاتر از ذهنیات ما میباشد، چه رسد به عرب 1400 سال قبل.
آیه 12 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز همچنین.
همچنین است آیه 15.نیز آیه 18.
9 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
10 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - نکوهش کافران از طريق مقايسه هايي بين مومن و کافر از جهات مختلف
2 - نکوهش بعضي رفتارهاي منافقانه و تذکر جديِ تنبه برانگيز به پيامبر(ص) و مسلمانان.
11 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
با توجه به ترتیب نزول سوره ها ، تقریبا تمام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است .
12 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟
ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:
1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.
2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.
سنن الهی
أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ دَمَّرَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَلِلْكَافِرِينَ أَمْثَالُهَا ﴿10﴾ ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَأَنَّ الْكَافِرِينَ لَا مَوْلَى لَهُمْ ﴿11﴾ إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَالَّذِينَ كَفَرُوا يَتَمَتَّعُونَ وَيَأْكُلُونَ كَمَا تَأْكُلُ الْأَنْعَامُ وَالنَّارُ مَثْوًى لَّهُمْ ﴿12﴾ وَكَأَيِّن مِّن قَرْيَةٍ هِيَ أَشَدُّ قُوَّةً مِّن قَرْيَتِكَ الَّتِي أَخْرَجَتْكَ أَهْلَكْنَاهُمْ فَلَا نَاصِرَ لَهُمْ ﴿13﴾ أَفَمَن كَانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ كَمَن زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَاتَّبَعُوا أَهْوَاءهُمْ ﴿14﴾
مثل ها
مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِيهَا أَنْهَارٌ مِّن مَّاء غَيْرِ آسِنٍ وَأَنْهَارٌ مِن لَّبَنٍ لَّمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ وَأَنْهَارٌ مِّنْ خَمْرٍ لَّذَّةٍ لِّلشَّارِبِينَ وَأَنْهَارٌ مِّنْ عَسَلٍ مُّصَفًّى وَلَهُمْ فِيهَا مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَمَغْفِرَةٌ مِّن رَّبِّهِمْ كَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فِي النَّارِ وَسُقُوا مَاء حَمِيمًا فَقَطَّعَ أَمْعَاءهُمْ﴿15﴾
منافقان
وَمِنْهُم مَّن يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ حَتَّى إِذَا خَرَجُوا مِنْ عِندِكَ قَالُوا لِلَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ مَاذَا قَالَ آنِفًا أُوْلَئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَاتَّبَعُوا أَهْوَاءهُمْ ﴿16﴾ وَالَّذِينَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدًى وَآتَاهُمْ تَقْواهُمْ ﴿17﴾ فَهَلْ يَنظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَن تَأْتِيَهُم بَغْتَةً فَقَدْ جَاء أَشْرَاطُهَا فَأَنَّى لَهُمْ إِذَا جَاءتْهُمْ ذِكْرَاهُمْ ﴿18﴾
تقریرات و آموزش الهی
فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ ﴿19﴾
شرح مختصر
کلیدهای تفسیری
بحث متنی
آیه 11 فرع بر آیه 10 است.
آیه 12 فرع بر آیه 11 است.
آیه 14 به دلیل «ف» در کلمه اول آیه، فرع بر آیه 13 است.
اگرچشم خویش را برآیه 19 ببندیم و قبل و بعدآن رابه هم وصل کنیم خواهیم دید روال سخن صاف و یکدست ترمیشود لذا این آیه «پرانتزی» است.
علامات قیامت
در آیه 18 با ذکر «فقد جاء اشراطها»، میفرماید علامات قیامت آمده ، ممکن است یکی بگوید این چه علاماتی است که چارده قرن پس از نزول این آیات هنوز ظاهر نشده؟
یک جوابش «انهم یرونه بعیدا و نریه قریبا» (سوره معارج) است.
جواب دیگرش این است که یکی از کارهای مهم قرآن هشداردهی است، و این هم هشدار است، زیرا کسی زمان وقوع قیامت را نمیداند.
اما اینها از لحاظ جواب به سوال مذکور (فارغ از قصد پرسشگرش) مقنع و راضی کننده نیست.
جواب مقنع و راضی کننده این است که در سوره های مرحله سوم (که تمرکز محتوای سوره ها راجع به مسائل قیامتی و آخرتی است، و با سوره انفطار شروع و با سوره ق پایان می یابد) حوادثی به عنوان حوادث ایام نزدیک به وقوع قیامت ذکر شده که در این حدود چهارده قرن هر از گاهی وقوع یکی از آنها را شاهدیم، و در همان روزهای نزول آن سوره ها نیز برخی «قریب الوقوع» به نظر می آمد و امروز (نسبت به آن روزها) تعداد بیشتری از آن حوادث وقوع یافته است.
لذا، «فقد جاء اشراطها»، در آن روزها، اشاره به آن وقایعی دارد که تا آن روز واقع شده بودند (مثلا ظهور آخرین پیامبر، و غلبه دین اسلام بر ادیان – اعم از شرک و اهل الکتابی رقیب در جغرافیای نزول خویش، و امثال آن)
ترجمه تفسیریِ آزاد
آيا این کافران در زمين گردش نکردند تا ببينند عاقبت پيشينيان چگونه بود؟ که خداوند خانه خرابشان کرد؟ و براي کافران از اين مثالها زياد است (10) اين به آن سبب است که خداوند ياور مومنان است و کافران ياوري ندارند (11) خداوند مومنان صاحب عمل صالح را داخل بهشتهائي مي کند که از کف آنها نهرها جاري است و کافران در اين جهان برخوردار ميشوند و مانند چارپايان مي خورند اما در آخرت جايگاهشان آتش است (12) و چه بسا شهرهائي که از شهري که تو را بيرون کرد قوي تر بودند و هلاکشان کرديم و یاريي نداشتند (13) آيا کسي که داراي دليل روشني از جانب پروردگارش هست مانند کسي است که عمل زشتش برايش تزيين شده و از اميالش پيروي ميکند؟ (14) آيا مَثَل بهشتي که به تقوا داران وعده داده شده که در آن نهرهائي از آبي که بو نمي گيرد، و نهرهائي از شيري که طعمش تغيير نمي کند، و نهر هائي از نوشابه اي که براي نوشندگان لذت دارد، و نهرهائي از عسل تصفيه شده هست، و از هر نوع ميوه جات دارد، و آمرزشي از جانب پروردگارشان هم هست، مانند جهنم است؟ که کافران در آن جاودانند و آبي جوشان مينوشند که اندرونشان را پاره ميکند؟ (15) ای پیامبر! از آنها کساني هستند که به تو گوش ميدهند و وقتي که از نزدت خارج ميشوند از کساني که به آنان علم داده شده ميپرسند این پیامبر همين چندي پيش چه ميگفت؟ آنها کساني هستند که خداوند بر قلبهاشان مهر زده و اميالشان را پيروي کرده اند (16) و آنانکه در جستجوي هدايتند خداوند هدايتشان را زياد ميکند و نتيجهء تقوايشان را به آنها ميدهد (17) آيا اینها منتظر قيامت هستند که ناگهان بر آنها در آيد؟ البته علامت هاي آن آمده. اما اگر قيامت بيايد ديگر پند و تذکر چه فايده اي برايشان خواهد داشت؟ (18) پس بدان که خدائي جز خداوند نيست و براي گناهان خويش و مومنان آمرزش بخواه و خداوند به حرکت و سکون شما آگاه است (19)