پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) مطابق ذیل است:

(جدول1)

آيه	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	تعداد کلمه
5-1	خداوند	صفات	آفرينش- موت و حيات و آسمان و زمين و....	60
11-6	آخرت	عذاب	توصيف جهنم و توصيف عمل کافران	62
12	آخرت	پاداش	مغفرت و اجر کبير برای مومنان	9
14-13	خداوند	صفات	علم به پنهان ها	16
15	خداوند	نعمات	رام شدن زمين - رزق اهل زمين	14
22-16	مردم	غافلان	صفات- غفلت از امکان از دست رفتن نعمتها یا دريافت عذاب	86
24-23	پيامبر	تقرير	صفات منعميت خداوندی	20
27-25	پيامبر	تقرير	درباره آخرت	29
30-28	پيامبر	تقرير	درباره خداوند- پناه دهندگی- رزاقيت	38
جمع				334

جدول درج­ها

شماره	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	درصد
1/4	خداوند	نعمات	آفرينش- آسمان و زمين و موت و حيات- رام کردن زمين رزق	9/26
2/4	پيامبر	تقرير	صفات منعم بودن خدائی- صفات پناه دهندگی خدائی- رزاقيت	1/26
3/4	مردم	غافلان	غفلت از امکان از دست دادن نعمت و دريافت عذاب	8/25
4/4	آخرت	عذاب	توصيف جهنم و توصيف عمل کافران	2/21

البته دو جدول فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کرده ایم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» (که به عنوان نمونه و الگو است) در سایت:

http://jamal-ganjei.com

با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

درس: جلب توجه به منعم بودن خداوند و نکوهش غافلان آن.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: ذکر وجوهي از منعم بودن خداوند که به آفرينش مربوط مي شود و عاقبت غفلت از اين موضوع، و برعکس نتيجه توجه به آن.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

تَبَارَكَ الَّذِي بِيَدِهِ الْمُلْكُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿1﴾ الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ ﴿2﴾ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا مَّا تَرَى فِي خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِن تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِن فُطُورٍ ﴿3﴾ ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ كَرَّتَيْنِ يَنقَلِبْ إِلَيْكَ الْبَصَرُ خَاسِأً وَهُوَ حَسِيرٌ ﴿4﴾ وَلَقَدْ زَيَّنَّا السَّمَاء الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَجَعَلْنَاهَا رُجُومًا لِّلشَّيَاطِينِ وَأَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابَ السَّعِيرِ ﴿5﴾

ریزدرب: ذکر وجوهي از منعم بودن خداوند که به آفرينش مربوط مي شود.

2

وَلِلَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ ﴿6﴾ إِذَا أُلْقُوا فِيهَا سَمِعُوا لَهَا شَهِيقًا وَهِيَ تَفُورُ ﴿7﴾ تَكَادُ تَمَيَّزُ مِنَ الْغَيْظِ كُلَّمَا أُلْقِيَ فِيهَا فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُهَا أَلَمْ يَأْتِكُمْ نَذِيرٌ ﴿8﴾ قَالُوا بَلَى قَدْ جَاءنَا نَذِيرٌ فَكَذَّبْنَا وَقُلْنَا مَا نَزَّلَ اللَّهُ مِن شَيْءٍ إِنْ أَنتُمْ إِلَّا فِي ضَلَالٍ كَبِيرٍ ﴿9﴾ وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ ﴿10﴾ فَاعْتَرَفُوا بِذَنبِهِمْ فَسُحْقًا لِّأَصْحَابِ السَّعِيرِ ﴿11﴾إِنَّ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُم بِالْغَيْبِ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ كَبِيرٌ ﴿12﴾

ریزدرب: گوشه ای از عاقبت بی توجهان به منعم بودن الهی

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - پیشگوئی های تحقق یافته

در آیه 3 میفرماید : همو که هفت آسمان را طبقه بر طبقه آفريد. در آفرينش خداي رحمان تفاوتي نمي بيني. چشم بگردان و ببين آيا هيچ ضعف و اختلافي ميبيني؟

امروز این موضوع ثابت شده است و از لحاظ متخصصان مربوط واضح است که اجرام آسمانی یعنی ستارگان و سیارات خارج از این مجموعه شمسی نیز از همین عناصری بوجود آمده­اند که ما آنها را می­شناسیم یعنی اینکه همه ستارگان و سیارات و کهکشان­ها از همین عناصر مطرح در جدول مندلیف ساخته شده­اند. و موضوعی که در این آیه مطرح شده اصلاً حتی در حد عالی­ترین جوامع علمی پانزده قرن پیش نبوده و کاملاً «امروزی» است.

در آیه 5 میفرماید : البته آسمان دنيا را با چراغ هائي آراستيم و آنها را مايه رماندن شياطين قرار داديم و نيز برايشان عذاب آتش مهيا کرديم.

در آیه ستارگان را «چراغ» نامیده که تعبیری است که امروز بهتر فهمیده می­شود زیرا چنانکه می­دانیم ستارگانی که از زمین دیده می­شوند هر کدامشان شبیه خورشید هستند یعنی از خودشان نور و حرارت تولید می­کنند و مانند ماه نیستند که نور را از جسم دیگری گرفته باشند. و ذکر این تعبیر که از لحاظ علوم امروز صد در صد پذیرفته است، در آن روزها یک پیشگوئیِ علمیِ واضح است.

4 - آیات برجسته این پاراگراف

آیات 1 تا 5 از آنجا که مورد اقبال زیاد هنرمندان خوشنویس و کاشیکار قرار گرفته و تابلوهای خوشنویسی و کاشیکاری های متنوع زیبا بوجود آورده اند که زینت بخش مساجد و زیارتگاه ها شده، از جمله آیات برجسته قرآنی هستند.

آیه 2 بعلاوه آنچه ذکر شد منبع استفاده برخی فلاسفه مسلمان است که در بحث های امر وجودی و امر عدمی مورد استناد واقع میشود، و ما نیز ذیلا اشاره ای به آن نموده ایم.

5 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیه های 2 تا 5 بالاتر از ذهنیات عرب 1400 سال قبل بوده و این واضح است، یکی به علت امر وجودی دانستنِ پدیده موت و یکی به علت سبع سماوات و یکی به علت عدم تفاوت در آفرینش و یکی به علت رجوما للشیاطین و یکی به علت عذاب سعیر که اغلب آنها حتی از ذهنیات بشر قرن حاضر نیز بالاتر است چه رسد به مخاطبان اولیه.

همچنین کل آیات 6 تا 12 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز.

6 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .

یکی ممکن است معترض شود که «یعنی چه که بسیار این تیتر را تکرار میکنی و این جواب ثابت را هم زیرش میدهی؟»

در این خصوص باید خاطر نشان کنیم که یک شبهه ای اخیرا در سطح وسیع القا شده که مطالب قرآن اول باید از این لحاظ چِک شود که معاصران نزول از آن چه می فهمیده اند . ماهم با بیان دلیل فوق در حقیقت داریم پاراگراف به پاراگراف آن شبهه را چک میکنیم .

آنچه تا کنون فهمیده ایم این بوده که معاصران نزول اکثر قریب به اتفاق حجم قرآن را همانطور می فهمیده اند که ما امروز می فهمیم .

7 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

محورسخن این پاراگراف این است که ای مردم ! فایده رسانی خداوند به شما ، درجهان بعدی بیشتر و بهتر آشکارمیشود .(عذاب را به معنی نبود نعمت تلقی کنید)

9 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

غیر از آیه های 5 و 6 و 9 و 12 ، بقیه پاراگراف «برای اولین بار» است.

10 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:

1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.

2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.

شئون الهی

تَبَارَكَ الَّذِي بِيَدِهِ الْمُلْكُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿1﴾ الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ ﴿2﴾

آیات الهی

الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا مَّا تَرَى فِي خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِن تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِن فُطُورٍ ﴿3﴾ ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ كَرَّتَيْنِ يَنقَلِبْ إِلَيْكَ الْبَصَرُ خَاسِأً وَهُوَ حَسِيرٌ ﴿4﴾ وَلَقَدْ زَيَّنَّا السَّمَاء الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَجَعَلْنَاهَا رُجُومًا لِّلشَّيَاطِينِ وَأَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابَ السَّعِيرِ ﴿5﴾

درباره عذاب

وَلِلَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ ﴿6﴾ إِذَا أُلْقُوا فِيهَا سَمِعُوا لَهَا شَهِيقًا وَهِيَ تَفُورُ ﴿7﴾ تَكَادُ تَمَيَّزُ مِنَ الْغَيْظِ كُلَّمَا أُلْقِيَ فِيهَا فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُهَا أَلَمْ يَأْتِكُمْ نَذِيرٌ ﴿8﴾ قَالُوا بَلَى قَدْ جَاءنَا نَذِيرٌ فَكَذَّبْنَا وَقُلْنَا مَا نَزَّلَ اللَّهُ مِن شَيْءٍ إِنْ أَنتُمْ إِلَّا فِي ضَلَالٍ كَبِيرٍ ﴿9﴾ وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ ﴿10﴾ فَاعْتَرَفُوا بِذَنبِهِمْ فَسُحْقًا لِّأَصْحَابِ السَّعِيرِ ﴿11﴾

انسان های مطلوب

إِنَّ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُم بِالْغَيْبِ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ كَبِيرٌ ﴿12﴾

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

بحث متنی

آیه­های 2 و 3 فرع بر آیه 1 است و این واضح است.

آیه 4 فرع بر آیه 3 است و این نیز واضح است.

آیه 7 فرع بر آیه 6 است و این واضح است.

آیه 8 نیز فرع بر آیه 7 است و این نیز واضح است.

سه آیه 9 و 10 و 11 فرع بر آیه 8 است و این هم واضح است.

خداوندِ پُر فایده

اینکه فرموده پربرکت است، (یعنی بسیار نفع­رسان و خیررسان است) یعنی چه؟

ما و همه موجودات این جهانِ پرعظمت در هر لحظه از وجود خویش، اولا، اصل وجود خویش را ، و ثانیا، احتیاجات و وسائل رشد و ادامه وجود خویش را از او دریافت می­کنیم.

آیا کسی که راجع به هر یک از ما چنین نقشی دارد، بسیار خیررسان و بسیار نفع­رسان و بطور کلی پربرکت نیست؟

حالا این خیررسانی را ضرب کنید در تعداد انسانها، حیوانات، ملائکه و جن و روح و چیزهائی که بفکرمان هم نمی­رسد و عظمت موضوع را درک کنید.

امرِ وجودی، امرِ عدمی

خداوند در آیه 2 ، اولاً موت را جزء آفریده­های خود ذکر کرده، ثانیاً آن را مقدم بر حیات آورده. لذا از اینجا معلوم می­شود «موت» با مفهومی که ما از «مرگ» می­فهمیم فرق دارد زیرا مرگ یک امر عدمی است و برای اینکه مفهوم آنرا تصور کنیم باید «نَه حیات» را تصور کنیم و باین ترتیب حیات آفریدنی است و معلوم و مفهوم است و مرگ ، وقتی است که حیات نباشد لذا خود مرگ آفریدنی نیست.

اما در آیه، «موت» را بعنوان «آفریدنی» ذکر نموده لذا منظوری که در آیه از موت بدست می­آید با مفهوم «نه حیات» یکی نیست.

اما اینکه «آفرینش» را راجع به آن مطرح نموده، شاید به این علت باشد که این موت، تمهیدات و ساماندهی­ها و مکانیزم­ها و شرایط و عوالم و برنامه­هائی دارد که بسیار پیچیده و وسیع و عمیق است ، از قبیل طرز جدا شدن روح، و چگونگی بقاء آن، و عالم برزخ، و حفاظت از اعمال، و آماده ماندن آنها برای قیامت.

مفهوم «نه حیات» با این همه عناوین تطابقی ندارد و لذا به این علت است که کلمه «آفرینش» را راجع به «موت» بکار برده است.

در آفرینش «تفاوت» نمی­بینی

در آفرینش تفاوتی نمی­بینی یعنی چه؟ آیا تفاوت هست و تو نمی­بینی؟ یا اینکه تفاوت نیست؟ و اساساً چه تفاوتی را باید جستجو کنیم که ببینیم یا نبینیم؟

در اینجا نکاتی هست که بهتر است آنها را یک به یک مورد دقت قرار دهیم:

1- اول آسمان را ذکر کرده است بعداً فرموده تفاوتی نمی­بینی و چشمت را بگردان.

البته هرچه که خارج از زمین باشد آسمان است و با اینهمه آلات و ادوات
کیهان­شناسی که اختراع شده قدرت دید بشر خیلی افزایش یافته و لذا معنی سخن این می­شود که در کل جهان آفرینش، هر قدر که قدرت نظارت تو اجازه می­دهد، اگر نظاره کنی، تفاوت و فطوری و خللی و سستیی نمی­بینی.

و این سخن امروز، مفهوم و مقبول است.

زیرا دانشمندان کیهان­شناسی معتقدند موادی که در کل جهان آفرینش وجود دارد همین موادی است که ما می­شناسیم یعنی همین عناصر جدول مندلیف.

2-در صورتیکه شکاف و اختلالی در جائی پیدا بشود فوراً دیده
می ­شود و احساس می­گردد.

مثلاً همین لایه  اوزون که اخیراً سوراخ شده چه مشکلاتی را برای بشر و حیوانات و بعضی از گونه­های گیاهی درست کرده و چه کوشش عظیم بین­المللی شکل گرفت که نتیجه آن این شد که تا دوازده سال دیگر (یعنی حدود سال 2020) این لایه  به حال قبل از سوراخ­شدگی­اش برگردد.

از همینجا قیاس بفرمایید اگر چیزی سر جایش نبوده و مختل شود، (مانند همان سوراخ شدن لایه  اوزون) زندگی را چقدر دچار اخلال می­کند و ما می­فهمیم و همینکه عیب و علت دیگری نفهمیدیم و بیش از 1400 سال است که این ادعا در قرآن بوده و خوانده شده و هنوز علیرغم اینکه اسلام اینهمه دشمن دارد کسی نتوانسته آنرا رد کند، دو نکته از آن فهمیده می­شود:

1- اصل ادعا درست است،

2- این آیه جزء معجزات علمی قرآن است.

زینت «آسمان­ دنیا» با «چراغ»ها

آنچه بعنوان «آسمان دنیا» نامیده و فرموده آنرا «با چراغها» زینت کردیم، معلوم
می­شود منظور از این «چراغها» همان ستارگان است.

زیرا از آسمانِ ما، ستاره­ها دیده می­شوند و همین ستاره­ها هستند که آسمان ما را زیبا کرده­اند. اما اینکه ستاره­ها را «چراغ» نامیده، یک اعجاز علمی دیگر است.

زیرا امروز ثابت شده است که ستارگان، موجوداتی مانند خورشید هستند و خورشید مکرراً در قرآن، چراغ نامیده شده و این نکته علمی، آنهم در بیش از 1400 سال قبل، در حالیکه مقدار علم آن زمان­ها و درجه صحت آن را می­دانیم واقعاً تعجب دارد و چیزی جز یکی از نکات اعجازی نیست.

اما اینکه فرموده ستاره­ها مایه رجم شیاطین هستند، در سوره­های قبل با این مفهوم اندکی آشنا شده­ایم.

«امتحان» برای درک خودمان است

بدیهی است که منظور از امتحان در آیه 2 این نیست که خداوند بداند که کدامیک خوش عمل­تر هستیم زیرا او همه چیز را می­داند و نیاز به امتحان ندارد بلکه امتحان می­کند تا ما خودمان بفهمیم که کدامیک خوش عمل­تر هستیم.

هر چه باشد، مرگ و آخرت، دو عاملی است که از لحاظ طرز برخورد با آنها، آدمیان با یکدیگر متفاوت می­شوند و بهمین خاطر است که آن دو را مایه امتحان اعلام نموده است.

عذاب «هوشمند»

عذاب جهنم آنطور که در آیه 7 ذکر شده، رفتارهائی مانند موجود زنده دارد و ما قبلاً با این مفهوم در سوره­های سابق آشنا شده­ایم.

«خشیت» و «ترس»

در رابطه با آیه 12 «خشیت» را «ترس» معنی کرده­اند که بنظر نمی­آید درست باشد. مثلاً ما از مار و آتش و زلزله و تصادف می­ترسیم. اگر به همین طریق بگوییم از خدا می­ترسیم آیا صحیح است؟ قطعاً نه.

زیرا از خداوند ضرری بما نمی­رسد بلکه چیزی که از او بما می­رسد خیر دائمی است آنهم زیاد و ووسیع و عمیق و فزاینده.

لذا بهتر است در مقابل کلمه «خشیت»، کلماتی مانند: حرمت گذاشتن، احترام کردن، «تواضع در مقابل عظمت او نمودن» و «نگرانی از اُفت موقعیت در نظر او» و از این قبیل معانی بکار ببریم.

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

پر برکت است کسي که فرماندهي همه چيز بدست اوست و همو برهر چيزي تواناست (1) همو است که موت و حيات را آفريد تا بيازمايد که کدامتان خوش عمل تريد و او پيروزمند بخشنده است (2) همو که هفت آسمان را طبقه بر طبقه آفريد. در آفرينش خداي رحمان تفاوتي نمي بيني. چشم بگردان و ببين آيا هيچ ضعف و اختلالي ميبيني؟ (3) آنگاه باز هم چشم بگردان. چشمت بسوي تو خسته و پر حسرت برميگردد، که نتوانسته فطور و اختلال بيابد (4) البته آسمان دنيا را با چراغ هائي آراستيم و آنها را مايه رماندن شياطين قرار داديم و نيز برايشان عذاب آتش مهيا کرديم (5) و براي آنانکه به پروردگارشان کفر ورزيدند نيز عذاب جهنم آماده کرديم، که بد بازگشتگاهي است (6) هنگامي که در آن مي افتند از آن فريادي مي شنوند و مي جوشد (7) نزديک است از شدت خشم پاره شود. هر گاه که عده اي در آن مي افتند نگهبانانش از آنان مي پرسند: هشدار دهنده اي بسويتان نيامده بود؟(8)  ميگويند چرا البته که هشدار دهنده بسويمان آمد، اما تکذيب کرديم و گفتيم خدا اصلا هيچ چيزي نفرستاده و شما هم جز در گمراهيي بزرگ نيستيد (9) و ميگويند: اگر گوش فراميداديم يا تعقل ميکرديم، حالا در زمره دوزخيان نبوديم (10) پس به گناهشان اعتراف ميكنند و نابودي بر دوزخيان باد (11) البته كساني که در پنهاني ها از پروردگارشان بيم دارند آمرزش و پاداشي بزرگ خواهند داشت (12)