پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)
اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم:
طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) را در قسمت اول نشان داده ایم که مطابق ذیل است:
درس : نکوهش کافران که عليرغم اتمام حجت ومحاط بودن در لطف و رحمت الهي لجبازانه به کفر خويش ادامه ميدهند .
برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:
درب : بیتوجهی به قدرت و رحمت الهی سبب آن نوع رفتارهای کافرانه است.
2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
وَهُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَعْفُو عَنِ السَّيِّئَاتِ وَيَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ ﴿25﴾ وَيَسْتَجِيبُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَيَزِيدُهُم مِّن فَضْلِهِ وَالْكَافِرُونَ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ ﴿26﴾
ریزدرب: ای مردم! دست-دست نکنید و به تعالیم این پیامبر بپیوندید
2
وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ وَلَكِن يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَّا يَشَاء إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِيرٌ بَصِيرٌ ﴿27﴾
ریزدرب: ای مردم! برخی کسری ها و کمبودها که در اینجا و آنجا می بینید، ناشی از ناتوانی خداوند در مرفه کردن همگان نیست
3
وَهُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِن بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَيَنشُرُ رَحْمَتَهُ وَهُوَ الْوَلِيُّ الْحَمِيدُ ﴿28﴾ وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَثَّ فِيهِمَا مِن دَابَّةٍ وَهُوَ عَلَى جَمْعِهِمْ إِذَا يَشَاء قَدِيرٌ ﴿29﴾
ریزدرب: ای مردم! خداوندتان توانا و دانا است
4
وَمَا أَصَابَكُم مِّن مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَن كَثِيرٍ ﴿30﴾ وَمَا أَنتُم بِمُعْجِزِينَ فِي الْأَرْضِ وَمَا لَكُم مِّن دُونِ اللَّهِ مِن وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ ﴿31﴾
ریزدرب: ای مردم! برخی از ناراحتی هایی را که دچارش هستید به خداوند نسبت ندهید، دوست و کمک کنندهء نهائیِ شما خداوندتان است
5
وَمِنْ آيَاتِهِ الْجَوَارِ فِي الْبَحْرِ كَالْأَعْلَامِ ﴿32﴾ إِن يَشَأْ يُسْكِنِ الرِّيحَ فَيَظْلَلْنَ رَوَاكِدَ عَلَى ظَهْرِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ ﴿33﴾ أَوْ يُوبِقْهُنَّ بِمَا كَسَبُوا وَيَعْفُ عَن كَثِيرٍ ﴿34﴾
ریزدرب: ای مردم! خداوندتان به شما مهربان است و بیساری از رفتارهایتان را ندید میگیرد
6
وَيَعْلَمَ الَّذِينَ يُجَادِلُونَ فِي آيَاتِنَا مَا لَهُم مِّن مَّحِيصٍ ﴿35﴾
ریزدرب: ای مردم! خداوند کسانی را که لجبازی میکنند میشناسد، و تازه همانها هم پناهگاهی جز او ندارند
تقطیع:
در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.
اصلی-فرعی
قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.
لُبّ مطلب:
با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.
3 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 میفرماید : یکی از موارد مهم لجبازی کافرانه در رابطه با وحی است و بیتوجهی نسبت به خداوند و صفات و نعمات او سبب پیدایش شرک و سپس کفر و لجبازی کافرانه میشود ، و ای مردم! بسوی چنین خدائی رو کنید و مانند کافران نباشید ، و ای پیامبر! امیدوار باش و به رسالتت بپرداز و مردم را صبورانه چنين ارشاد کن.
در پاراگراف 2 برخی از صفات لطف آمیز و در عین حال قاهرانه خداوندی را ذکر می نماید . در این پاراگراف می فرماید ای مردم کوشش خود را مصروف آخرت کنید که موفقیت واقعی همان است . و ای پیامبر ! در مقابل شبهه «افترا» ناراحت نشو ، ودرباره صدق دعویت چنین استدلال کن .
در این پاراگراف می فرماید : خداوند قدرت آفرینش و لطف و رحمت بینهایت دارد .
4 - سوالات
1 - صفات ذکرشده الهی دراینجا را برحسب همگنی لیست نموده و نتیجه گیری نمائید .
2 – اگر می خواستیم از تیتر«خواست خداوند قانونمند است» استفاده کنیم جایش کجا بود؟
3 - این پاراگراف کلّا چه «حالت»ی دارد؟ (تشویق به پیوستن به صفوف ایمان؟ یا....؟)
4 – اگر میخواستیم ذیل تیتر «معجزات قرآنی» مطلبی بنویسیم جایش کجا بود؟
5 - کدام آیه پایه اصلی علم اقتصاد است؟
6 – کلمه «عباد» در آیه های 25 و 27 هر یک به چه معنی است؟
5 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیه های 27 و 30 معلوم میشود که خیلی از پیروان آنحضرت روزگار خوشی نداشته اند .
از آیه های 31 و 34 معلوم میشود مخالفان آنحضرت وضعشان مرتب و اعتماد به نفس شان بالا بوده، و لذا طبعا نیازی نمی دیده اند به ایشان بگروند.
6 - آیات مشکل
آیه های 27 و 32 از آیات «مشکل» قرآنی است و دلیل مشکل بودن آنها نیز این است که ببینید مفسران گوناگون در طول تاریخ اسلام چه مطالب مختلف و بعضا متضادی در تفسیر آنها گفته اند.
البته این قلم نیز در این خصوص مطالبی عرض کرده است.
7 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه های 27 و 29 و 30 از این لحاظ که به عالَم خلق و امر اشاره دارد، از آنجا که جزئیات مکانیزمش برای ما روشن نیست، بالاتر از ذهنیات ما است، چه رسد به مردم 1400 سال قبل.
8 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
در باره آیات این پاراگراف ، حتی امروز نیز ، با توجه به معانی والای آن ، حتی برخی مفسران هم ، درک مقبولی از آن ندارند ، چه رسد به مخاطبان اولیه ! در عین حالیکه کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در این هزار و چند صد سال ، تغییر معنای قابل توجهی نیافته اند ! و اگر منظور از سوال تیتر فوق معانی تحت اللفظی تلقی شود، میتوان گفت مخاطبان اولیه نیز این پاراگراف را همانطور می فهمیده اند که ما .
9 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
ذکر آیات و نعمت های کثیر و متنوع الهی و نیز ذکر قدرت غیر قابل تصورش به منظور: 1 – امیدوار کردن مومنان و دلداری به آنان و 2 – هشدار به کافران فعال که از حد نگذرانند تا مستوجب عقوبت گردند .
10 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
با توجه به ترتیب نزول سوره ها ، تقریبا تمام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است.
11 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟
ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:
1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.
2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.
شئون الهی
وَهُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَعْفُو عَنِ السَّيِّئَاتِ وَيَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ ﴿25﴾ وَيَسْتَجِيبُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَيَزِيدُهُم مِّن فَضْلِهِ وَالْكَافِرُونَ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ ﴿26﴾
درباره انسان
وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ وَلَكِن يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَّا يَشَاء إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِيرٌ بَصِيرٌ ﴿27﴾
آیات الهی
وَهُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِن بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَيَنشُرُ رَحْمَتَهُ وَهُوَ الْوَلِيُّ الْحَمِيدُ ﴿28﴾ وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَثَّ فِيهِمَا مِن دَابَّةٍ وَهُوَ عَلَى جَمْعِهِمْ إِذَا يَشَاء قَدِيرٌ ﴿29﴾وَمَا أَصَابَكُم مِّن مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَن كَثِيرٍ ﴿30﴾ وَمَا أَنتُم بِمُعْجِزِينَ فِي الْأَرْضِ وَمَا لَكُم مِّن دُونِ اللَّهِ مِن وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ ﴿31﴾ وَمِنْ آيَاتِهِ الْجَوَارِ فِي الْبَحْرِ كَالْأَعْلَامِ ﴿32﴾ إِن يَشَأْ يُسْكِنِ الرِّيحَ فَيَظْلَلْنَ رَوَاكِدَ عَلَى ظَهْرِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ ﴿33﴾ أَوْ يُوبِقْهُنَّ بِمَا كَسَبُوا وَيَعْفُ عَن كَثِيرٍ ﴿34﴾ وَيَعْلَمَ الَّذِينَ يُجَادِلُونَ فِي آيَاتِنَا مَا لَهُم مِّن مَّحِيصٍ ﴿35﴾
شرح مختصر
کلیدهای تفسیری
بحث متنی
و با این خط سیر مطالب، آیه های 27 و 30 و 31 «پرانتزی» است.
ترتیب نزول
مطالبی مانند «ما اصاب من مصیبه فبما کسبت ایدیکم» در سوره های آینده با توضیح بیشتر و نکات روشن کننده اضافه مطرح خواهدشد.
دریافت های مستقیم و کوتاه
1 - که یستجیب (آیه 26) به معنی یجیب نیست
2 - وَالْكَافِرُونَ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ (آیه 26) نیز به این معنی نیست که لزوما این اتفاق در این دنیا می افتد
فعل خداوند قانونمند است
وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ وَلَكِن يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَّا يَشَاء إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِيرٌ بَصِيرٌ﴿27﴾
از این آیه این تصور را نکنید که خداوند در جائی نشته و راجع به تک تک آدمها کم و زیاد میکند و بطور کلی این تصور را جیگزین کنید که این نوع امور بشدت قانونمند و از طریق سیستم هائی بشدت قانونمند اِعمال میشود.
ذکر مصادیق افاده حصر نمیکند
وَهُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِن بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَيَنشُرُ رَحْمَتَهُ وَهُوَ الْوَلِيُّ الْحَمِيدُ ﴿28﴾
وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَثَّ فِيهِمَا مِن دَابَّةٍ وَهُوَ عَلَى جَمْعِهِمْ إِذَا يَشَاء قَدِيرٌ ﴿29﴾
وَمَا أَصَابَكُم مِّن مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَن كَثِيرٍ ﴿30﴾
وَمَا أَنتُم بِمُعْجِزِينَ فِي الْأَرْضِ وَمَا لَكُم مِّن دُونِ اللَّهِ مِن وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ ﴿31﴾
وَمِنْ آيَاتِهِ الْجَوَارِ فِي الْبَحْرِ كَالْأَعْلَامِ ﴿32﴾ إِن يَشَأْ يُسْكِنِ الرِّيحَ فَيَظْلَلْنَ رَوَاكِدَ عَلَى ظَهْرِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ ﴿33﴾
فکر نکنید قدرت و نعمت های الهی منحصر به همین چیز هاست، اینها از باب مشت نمونه خروار و کمی از بسیار است که برای یادآوری غفلت زدگان ذکر فرموده است.
در باره این پاراگراف
چنانکه در سایر سوره های «حم» دار دیده اید، همه این سوره ها ضمن اینکه محور کلی «نکوهش لجبازی و عمد و اصرار کافران» داشتند در پاراگراف هائی به آخرت و در پاراگراف هائی به آیات و نعمت های الهی می پرداختند، در این سوره، این پاراگراف به آیات و نعمتها می پردازد.
اصل اساسی علم اقتصاد (آیه مشکل1)
وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ وَلَكِن يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَّا يَشَاء إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِيرٌ بَصِيرٌ ﴿27﴾
اسّ اساسی علم اقتصاد بر اساس «محدودیت منابع» است و نتیجه اش هم «مدیریت منابع» میباشد که صدها رشته تخصصی دارد و اساسا آنچه امروز مشکل که داریم و همه به آن اذعان دارند ناشی از بی توجهی به همین یک قلم است، و از نظر یک مفسر میگویم اینکه برخی از مومنان دو آتشه میگویند همه چیز در قرآن هست سخن درستی نیست و گرچه بعضی سر نخ های برخی علوم در قرآن هست، (مثلا همین آیه)، این نگاه به قرآن (که سابقا خیلی پررنگ هم بوده) یکی از علل عقب ماندگی مسلمانان میباشد.
بد نیست در باره این آیه، نرم افزار جامع التفاسیر را یک تورقی کنید و ببینید مفسران در باره این آیه چه ها گفته اند و این کاری است که البته انتظارش را از من نداشته باشید زیرا من اهل اختصارم.
آیه مشکل(2)
وَمِنْ آيَاتِهِ الْجَوَارِ فِي الْبَحْرِ كَالْأَعْلَامِ ﴿32﴾
اگر احیانا کسانی حوصله داشتند و آیه فوق را درنرم افزار مذکوردنبال کردند با این آیه هم همان تحقیق را بکنند (جالب خواهد بود برایشان)
رفع یک شبهه
حتما از خیلی ها شنیده اید که میگویند «از هر دست بدی از همون دست میگیری» و معنی حرفشان این است نیکی و بدی در همین دنیا جزا و سزای مربوطه را می بیند
این حرف خیلی غلط است، زیرا به چشم خویش می بینید صاحبان اختلاس های بزرگ و ظلم های بزرگ و خیانت های بزرگ و چه و چه های بزرگ سُر و مرده و گنده اند و مظلوم ها و مالباخته ها و چه و چه ها در رنج و ناراحتی اند و آخرش یا دق میکنند یا افسردگی میگیرند و . . .
لذا، آیه «أَوْ يُوبِقْهُنَّ بِمَا كَسَبُوا . . » اصلش، مال بعد از قیامت است.
ترجمه تفسیریِ آزاد
و هموست که توبه را از بندگانش ميپذيرد و از بدي ها درميگذرد و ميداند چه ميکنيد (25) و کسانی را که ايمان و عمل صالح دارند اجابت نموده و از فضل خويش برایشان می افزاید و کافران عذابي شديد خواهند داشت (26) و اگر خداوند روزي را بر بندگانش گشاده گرداند حتمأ در زمين طغيان مي کنند وليکن به اندازه اي که بخواهد فرو ميفرستد که او به بندگانش آگاه و بيناست (27) و هموست که پس از نوميديِ مردم باران را فرو ميفرستد و رحمتش را پخش ميکند و همو دوست و سرپرست ستوده است (28) و از نشانه های اوست آفرينش آسمانها و زمين و آنچه از جنبندگان که در آندو گسترانيد و همو هر وقت که بخواهد نسبت به جمع کردن آنها تواناست (29) و آنچه به شما اصابت کند نتيجه اعمال خودتان است و بسياري را هم عفو ميکند (30) و شما نميتوانيد خداوند را عاجز کنيد و غير از خداوند سرپرست و ياريگري نداريد (31) و از نشانه هاي اوست کشتي هاي حرکت کننده در درياها که مانند کوه ها میباشند (32) اگر بخواهد باد را ساکن ميکند و آن کشتي ها بر روي آب ساکن ميمانند و در اين براي هر صبر پيشه شکر گذاري نشانه هائي است (33) يا بسبب آنچه کرده اند نابودشان ميکند و خيلي از گناهان را هم عفو مينمايد (34) و نیز اینکه تا آنهائي که در آياتمان جدال ميکنند بدانند گريزگاهي ندارند (35)