پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)
اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم:
طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) را در قسمت قبل نشان داده ایم که مطابق ذیل است:
درس: نکوهش کافران که عليرغم اتمام حجت ومحاط بودن در لطف و رحمت الهي لجبازانه به کفر خويش ادامه ميدهند.
برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:
درب: کافران به آخرت و الطاف الهی بیتوجهند و همین هم سبب آن نوع رفتارشان است و اي مردم! به کافران نگاه نکنيد، به خداوند و عاقبت آخرتي خودتان بينديشيد و راه صحيح را انتخاب کنيد. و ای پیامبر به ایرادهای نابجای کفار اهمیت مده.
2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
اللَّهُ الَّذِي أَنزَلَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ وَالْمِيزَانَ وَمَا يُدْرِيكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِيبٌ ﴿17﴾ يَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِهَا وَالَّذِينَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْهَا وَيَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ أَلَا إِنَّ الَّذِينَ يُمَارُونَ فِي السَّاعَةِ لَفِي ضَلَالٍ بَعِيدٍ ﴿18﴾ اللَّهُ لَطِيفٌ بِعِبَادِهِ يَرْزُقُ مَن يَشَاء وَهُوَ الْقَوِيُّ العَزِيزُ ﴿19﴾ مَن كَانَ يُرِيدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِي حَرْثِهِ وَمَن كَانَ يُرِيدُ حَرْثَ الدُّنْيَا نُؤتِهِ مِنْهَا وَمَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِن نَّصِيبٍ ﴿20﴾
ریزدرب: ای مردم! خداوند به شما لطف دارد و فروفرستان کتاب و احکام و قرار دادنِ سیستم قیامت و آخرت نیز از لطف اوست
2
أَمْ لَهُمْ شُرَكَاء شَرَعُوا لَهُم مِّنَ الدِّينِ مَا لَمْ يَأْذَن بِهِ اللَّهُ وَلَوْلَا كَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ وَإِنَّ الظَّالِمِينَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿21﴾ تَرَى الظَّالِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا كَسَبُوا وَهُوَ وَاقِعٌ بِهِمْ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فِي رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ لَهُم مَّا يَشَاؤُونَ عِندَ رَبِّهِمْ ذَلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الكَبِيرُ ﴿22﴾ ذلِكَ الَّذِي يُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُل لَّا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَن يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَّزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ ﴿23﴾
ریزدرب: ای مردم! این پیامبر از شما بابت هدایت تان دستمزدی نمیطلبد، پس این کارهایتان که بجای خداوند موجوداتی موهوم و باطل را در ذهن تان جایگزین میکنید چه توجیهی دارد؟
3
أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا فَإِن يَشَأِ اللَّهُ يَخْتِمْ عَلَى قَلْبِكَ وَيَمْحُ اللَّهُ الْبَاطِلَ وَيُحِقُّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ ﴿24﴾
ریزدرب: ای پیامبر! میگویند تعالیمت از جانب خدا نیست، اهمیتی به این نوع بهانه ها مده، و فقط همینقدر بگو که اگر چنین بود خداوند قادر است مرا عذاب کند
تقطیع:
در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.
اصلی-فرعی
قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.
لُبّ مطلب:
با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.
3 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 میفرماید : یکی از موارد مهم لجبازی کافرانه در رابطه با وحی است و بیتوجهی نسبت به خداوند و صفات و نعمات او سبب پیدایش شرک و سپس کفر و لجبازی کافرانه میشود ، و ای مردم! بسوی چنین خدائی رو کنید و مانند کافران نباشید ، و ای پیامبر! امیدوار باش و به رسالتت بپرداز و مردم را صبورانه چنين ارشاد کن. ضمنا برخی از صفات لطف آمیز و در عین حال قاهرانه خداوندی را ذکر می نماید.
در این پاراگراف می فرماید ای مردم کوشش خود را مصروف آخرت کنید که موفقیت واقعی همان است. و ای پیامبر ! در مقابل شبهه «افترا» ناراحت نشو، ودرباره صدق دعویت چنین استدلال کن.
4 - سوالات
1 – کلمه «بالحق» (آیه17) مطابق با موضوع کدام کلید تفسیر قرآن است؟
2 – منظور از «میزان» (همان آیه) چیست؟
3 - «کتاب» دارای شواهد عینی روشن است و این میلیارد ها نسخه قرآن با این طیف وسیع در تنوع (اعمّ ازساده و یا دارای تکلف وخطی و چاپی و تذهیب شده و نشده وکوچک وبزرگ و غیره وغیره) مصادیق آن است . سوال این است که شواهد عینی «میزان» کدام است؟ (دقت فرمائید و جواب مقبول بیابید !)
4 - چه سابقه ای از نزدیک بودن قیامت (آیه17)- درسوره های قبل- سراغ دارید؟
5 – چرا بجای «مایدریک» نفرموده «مایدریکم»؟
6 – منظور از کلمه «عباد» (آیه19) چیست؟ (مومنان؟ همه انسان ها؟)
7– با توجه به قسمت آخرآیه 17 ، درذهن پیامبر(ص) چه میگذشت که آن جمله استفهامیه را دریافت کرد؟
8 – منظور از «دنیا» و «آخرت» (آیه20) معنی لغوی آنهاست یا اصطلاحی؟
9 - چه سابقه ای ازمفهوم آیه21دارید؟
10 – مفهوم «قل لا اسئلکم....» چه سابقه ای در سوره های قبل دارد؟
11 – منظور از «یقترف» (آیه23) و «کلمات» (آیه24) چیست؟
12 – با توجه به آیه 24 ، حوزه عمل «یمح الله الباطل و یحق الحق» کجاست؟
5 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیه 24 فهمیده میشود که فعالان کفر در مقابل آنحضرت مستاصل شده بودند و لذا کار او را یکسره «افترائی که به خدا میزند» اعلام میکردند.
6 – زاویه با تفاسیر رایج
موضوع : 1 -ترتیب نزول 2 - اتکاء به روایات 3 - خطایِ عادیِ تفسیری 4 – بی توجهی به فرق گذاری بین مطالب اصلی و فرعی
اگر کسی قرآن را به ترتیب نزول کار کند متوجه یک نکته مهم میشود و اگر به ترتیب رایج کار کند متوجه آن نمیشود و آن هم این است که در بسیار موارد هرجا که بحث قیامت مطرح است به حجیت قرآن توجه میدهد، و این موضوع در سوره های تکویر و حاقه و واقعه خیلی آشکار است و از آن پس هم به عنوان یک خط ثابت ادامه می یابد.
در اینجا نیز قبل از آن آیه، عناصر مختلف قیامت مطرح شده، و ذکر حجیت قرآن (با این بیان که بگو من آن را از پیش خود در نیاورده ام) را باید در این جهتگیری کلیِ قرآنی دید.
اما المیزان بحث های طولانی فرموده و موضوع را به ذوی القربی (که در بخش پرانتزی است) مربوط نموده و در این باره به روایات متکی بوده و پیشداوری داشته است.
7 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه 17 و جمله «ما یدریک» در آن جوابی است برای سوال فوق. به عبارت دیگر مدلولِ «مایدریک» نیز فوق ذهنیان مخاطب های اولیه بوده است.
آیه های 17 تا 22 از آنجا که عمدتا «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز همچنین.
آیه 24 از آنجا که به وحی اشاره دارد، و آنهم چیزی است که هیچ بنی بشری را راهی به شناخت مکانیزمش نیست، طبعا بالاتر از ذهنیات معاصران نزول است.
8 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - اي مردم ! به کافران که به آخرت و الطاف الهی بیتوجهند و همین هم سبب آن نوع رفتارشان است نگاه نکنيد، به خداوند و عاقبت آخرتي خودتان بينديشيد و راه صحيح را انتخاب کنيد.
2 - ای پیامبر به ایرادهای نابجای کفار اهمیت مده.
9 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه 18 و 20 و 21 و 22 ، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است.
10 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟
ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:
1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.
2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.
ماهیت قرآن
اللَّهُ الَّذِي أَنزَلَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ وَالْمِيزَانَ وَمَا يُدْرِيكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِيبٌ ﴿17﴾
انسان های نا مطلوب
يَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِهَا وَالَّذِينَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْهَا وَيَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ أَلَا إِنَّ الَّذِينَ يُمَارُونَ فِي السَّاعَةِ لَفِي ضَلَالٍ بَعِيدٍ ﴿18﴾
صفات خاص الهی
اللَّهُ لَطِيفٌ بِعِبَادِهِ يَرْزُقُ مَن يَشَاء وَهُوَ الْقَوِيُّ العَزِيزُ ﴿19﴾
سنن الهی
مَن كَانَ يُرِيدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِي حَرْثِهِ وَمَن كَانَ يُرِيدُ حَرْثَ الدُّنْيَا نُؤتِهِ مِنْهَا وَمَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِن نَّصِيبٍ ﴿20﴾
نقد خدایان شِرک
أَمْ لَهُمْ شُرَكَاء شَرَعُوا لَهُم مِّنَ الدِّينِ مَا لَمْ يَأْذَن بِهِ اللَّهُ وَلَوْلَا كَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ وَإِنَّ الظَّالِمِينَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿21﴾
درباره عذاب
تَرَى الظَّالِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا كَسَبُوا وَهُوَ وَاقِعٌ بِهِمْ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فِي رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ لَهُم مَّا يَشَاؤُونَ عِندَ رَبِّهِمْ ذَلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الكَبِيرُ ﴿22﴾
تقریرات و آموزش الهی
ذلِكَ الَّذِي يُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُل لَّا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَن يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَّزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ ﴿23﴾
تحدی
أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا فَإِن يَشَأِ اللَّهُ يَخْتِمْ عَلَى قَلْبِكَ وَيَمْحُ اللَّهُ الْبَاطِلَ وَيُحِقُّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ ﴿24﴾
شرح مختصر
کلیدهای تفسیری
بحث متنی
آیه 18 فرع است بر ماقبل خویش.
آیات 21 تا 23 پرانتزی هستند، دلیلش هم این است که اگر قبل و بعدش را به هم وصل کنیم خواهیم دید روال سخن صاف و یکدست میشود.
ذوی القربی
با توجه به آیه 23 البته «نزدیکان» پیامبر(ص) کسانی هستند که از لحاظ فکری و اعتقادی و عمل به آن ، با پیامبر (ص) نزدیک هستند.
توجه کنید به آن روایت معروف که فرموده «السلمان منا اهل البیت» (سلمان جزء خانواده ما است) وگرنه «ابولهب» که عموی پیامبر(ص) هم بود شامل این آیـــه نمیشود .
اما ، این جمله،
اولا که پرانتزی است، یعنی اگر قبل و بعدش را وصل کنیم خواهیم دید که روال سخن صاف و یکدست و بی سکته است، و اذا در راستای خط اصلی بحث پاراگراف نیست.
ثانیا این موضوع بستگیِ تنگاتنگی با خوانش حاکم دارد و ما میترسیم اگر به آن بپردازیم برایمان کمی تا قسمتی ضررناک آگین باشد، زیرا پزشک معالجم بمن گفته که مرگ ممکن است برای سلامتیت مضر باشد.
لذا، اینهمه آیه هست که درگیر تفسیرشان شده ایم و میشویم، این یکی را میگذاریم برای اصحاب دل و جرات.
اما شما خواننده گرامی را متوجه چند نکته میکنیم:
1 – جمله مذکور مهم است که خداوند آن را با «قل» تقریر کرده،
2 – معنی جمله مذکور را باید از مفاهیم مشترک درس و درب و قسمت قبلی جمله مورد بحث و نیز آیه 24 بیابید.
3 - برای کسب اطلاعات بیشتر مطالعه برخی از کتب مرحوم صالحی نجف آبادی که دل و جرات بیشتری داشت و به این موضوع هم پرداخت (و مرحوم هم شد!) توصیه میشود.
بازهم تاکید برحجیت قرآن
از همان اوایل نزول قرآن کریم می بینیم هرجا که خداوند بحث آخرت را مطرح میفرماید فورا پس از آن سخنی راجع به حجیت قرآن هم میگوید، این موضوع در سوره های تکویر و حاقه و واقعه خیلی عیان است و خیلی جاهای دیگر نیز و ضمنا در اینجا و در آیه 24 ، هم به همچنین، و چه بسا آیه بودار فوق هم در این جهت باشد، با این تلویح که آهای مردم ! من که برای رسالت خویش مزد و مواجبی از شما نمیخواهم، چه دلیلی دارد دروغ بگویم؟ (یعنی به نوعی تاکید برحجیت قرآن از طریق استدلالی متفاوت)
ترجمه تفسیریِ آزاد
خداوند است که کتاب را به حق و نيز ترازو را فرستاد و چه ميداني شايد قيامت نزديک باشد (17) آنهائی که به آن ايمان ندارند راجع به آن عجله ميکنند و میگویند آن را بیاورید اگر راست میگوئید ، و اما آنهائی که ايمان دارند ميدانند حق است و از آن دلهره دارند و البته آنهائی که درباره قيامت مجادله ميکنند در گمراهيي دور هستند (18) خداوند به بندگانش لطيف است. هر که را خواهد روزي ميدهد و همو قوي عزتمند است (19) هر کس که کشت آخرت را بخواهد در کشت او زيادت ميدهد و هر کس که کشت دنيا را بخواهد از آن به او ميدهد و او در آخرت نصيبي نخواهد داشت (20) ای کافران! آيا شرکائي دارید که برايتان خلاف آنچه خداوند ميگويد ديني تشريع کرده اند؟ و اگر حكم فيصله بخش سابق خداوندی نبود حتمأ بين آنها قضاوت ميشد و البته ظالمان عذابي دردناک خواهند داشت (21) ظالمان را خواهي ديد که از نتيجه اعمالشان نگرانند و البته همان چیزی که مایه نگرانی شان است بر آنها واقع ميشود و دارندگان ايمان و عمل صالح در باغهاي بهشتي خواهند بود و نزد پروردگارشان آنچه بخواهند خواهند داشت. اين همان برتری بزرگ است (22) اين همان چيزيست که خداوند مژده اش را به بندگانش که ايمان و عمل صالح دارند ميدهد . ای پیامبر! بگو من مزدي از شما نميخواهم جز اینکه آدمهای خوبی بشوید و در باره نزدیکانتان دوستي و نیکی کنید، و اگر کسي نيکيي کند، در آن نيکيی که کرده به پاداشی ميافزائيمش که خداوند آمرزشگر شکرگزار است (23) ای پیامبر! اينکه ميگويند بر خدا افترا بسته ای، بدانند که اگر خدا بخواهد بر قلبت مهر ميزند و آن را از کار می اندازد، و خداوند باطل را محو و حق را بوسيله کلماتش محقق ميکند. البته او به آنچه در دلها ميگذرد آگاه است (24)