پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)
اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم:
طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) را در قسمت اول نشان داده ایم که مطابق ذیل است:
درس: نکوهش کافران اعم از گذشته و حال که عليرغم دريافت دلايل کافي و اتمام حجت باز هم لجبازانه کفر ميورزند .
برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:
درب: ای پیامبر! اینکه می بینی عده اي از جن به محض يکبار شنيدن قسمتي از قرآن نه تنها ايمان آوردند بلکه خودشان براي تبليغ اين حقايق بسوي قوم خويش به فعاليت پرداختند ، در حالیکه رفتار اینان چنین است، توجه آنان را به قدرت خداوند و عاقبتشان جلب کن و خودت نیز صبور باش.
2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
وَإِذْ صَرَفْنَا إِلَيْكَ نَفَرًا مِّنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قَالُوا أَنصِتُوا فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا إِلَى قَوْمِهِم مُّنذِرِينَ ﴿29﴾ قَالُوا يَا قَوْمَنَا إِنَّا سَمِعْنَا كِتَابًا أُنزِلَ مِن بَعْدِ مُوسَى مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ وَإِلَى طَرِيقٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴿30﴾ يَا قَوْمَنَا أَجِيبُوا دَاعِيَ اللَّهِ وَآمِنُوا بِهِ يَغْفِرْ لَكُم مِّن ذُنُوبِكُمْ وَيُجِرْكُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ ﴿31﴾ وَمَن لَّا يُجِبْ دَاعِيَ اللَّهِ فَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ فِي الْأَرْضِ وَلَيْسَ لَهُ مِن دُونِهِ أَولِيَاء أُوْلَئِكَ فِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ ﴿32﴾
ریزدرب: ای مردم! ببینید جنیان چطور کلام حق را تشخیص میدهند و در اِتیان حق سریع و در تبلیغ آن ساعی هستند! و سپس در کُندی خویش بیاندیشید!
2
أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَمْ يَعْيَ بِخَلْقِهِنَّ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتَى بَلَى إِنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿33﴾
ریزدرب: ای پیامبر! اینان راجع به قدرت خداوند برای ایجاد قیامت توجیه نیستند
3
وَيَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَلَيْسَ هَذَا بِالْحَقِّ قَالُوا بَلَى وَرَبِّنَا قَالَ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ﴿34﴾
ریزدرب: ای پیامبر! در قیامت، همینها به چنان به «ببخشید، خطا کردیم»ی خواهند افتاد که . . .
4
فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلَا تَسْتَعْجِل لَّهُمْ كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ مَا يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوا إِلَّا سَاعَةً مِّن نَّهَارٍ بَلَاغٌ فَهَلْ يُهْلَكُ إِلَّا الْقَوْمُ الْفَاسِقُونَ ﴿35﴾
ریزدرب: ای پیامبر! صبری کن، به عاقبتشان در زمانی کمتر از اینکه قابل تصور باشد خواهند رسید
تقطیع:
در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.
اصلی-فرعی
قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.
لُبّ مطلب:
با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.
3 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 میفرماید يکي از موارد اتمام حجت همين قرآن است ، و مباني فکري کافرانه بی پایه و ناشی از خودبزرگ بيني و بي توجهي به واقعيت هاي آشکار و لجبازی شان است ، و تو اي پيامبر! اينک که با چنين مخالفاني روبرو هستي چنین بگو .
در پاراگراف2 : مردم در خصوص استقبال یا عدم استقبال دعوت حق رفتارهای متفاوتی بروز میدهند و در آخرت نیز متناسب با اعمالشان با آنان رفتار میشود .
در پاراگراف 3 به یکی از اقوام قوی پنجه پیشین اشاره می فرماید که چگونه در مقابل پیامبرشان شبیه همین رفتارهای مردم معاصر پیامبر را از خویش بروز دادند و به هلاکت دستجمعی دچار شدند و البته عذاب اخروی شان هم محفوظ است .
در این پاراگراف می فرماید ای لجباز های مصرّ در گمراهی ! ببینید موجوداتی که نسبت به این پیامبر و پیامش اینهمه از شما دور ترند چگونه به او و پیامش گرایش جدی نشان میدهند اما شما چه رفتارهای ناپسندی بروز میدهید . و تو ای پیامبر! قدرت خداوند را بر ایجاد آخرت یاد آوری کرده ، و خودت هم صبور باش .
4 - سوالات
1 - «نفر» (آیه29) به چه معنی است؟
2 - واضح است که آیات 30 تا 32 نقل قول آن جماعت از جنّ است. اما آیا مورد قبول خداوند متعال هم هست یا نه؟ (دلیل بیاورید)
3 – چرا خداوند درآیه 29 ضمیر جمع (صرفنا) بکاربرده؟
4 - حالت کلی این پاراگراف چگونه است؟ («تشویق»ی؟ دلداری؟ یا....؟)
5 – در آیه 34 یک مورد موضوع کلیدهای فهم قرآن اتفاق افتاده ، آن را مشخص کنید .
6 – چرا خداوند در اینجا ازحالت فاعلی«او – مفرد - » استفاده فرموده؟ (خلق لم یعی یحیی انه)
7 – منظور از «اولوالعزم» در آیه 35 به معنی لغوی است یا اصطلاحی ؟
8 - «ف» در ابتدای آیه 35 ، چه نقشی دارد و به چه اشاره دارد؟
9 - چه سابقه ای از « كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ مَا يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوا إِلَّا سَاعَةً مِّن نَّهَارٍ » دارید؟
10– در ثلث آخرآیه 35، یک مورد موضوع کلیدهای فهم قرآن اتفاق افتاده ، آن را مشخص کنید .
11 – کلمه «بلاغ» با موضوع کدام کلید فهم قرآن متناسب است؟
12 – استفهام موجود در آیه 33 ، از چه نوع است؟
5 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
در این برهه از زمان وحی دارد مردمِ عادیِ داخلِ اردوگاه کفر را از طریق تحریک عواطف قومی شان ترغیب به پیوستن به جریان اسلام میکند (با این بیانِ تلویحی که ببینید دیگران برای چیزی که شما آنهمه نسبت به آن بی رغبتی نشان میدهید چه سر و دستی می شکنند) (آیات 29 تا 32)
برای نزدیک کردن موضوعِ حیات مجدد به ذهن مردم ، به قدرت نا محدود الهی اشاره نموده (آیه 33)
در این برهه بازهم به آنحضرت توصیه میکند نه تنها صبر پیشه کند بلکه صبر بیشتر از تاکنون در پیش گیرد و از همینجا فهمیده میشود که آنحضرت انتظار داشت خداوند در ریشه کنی فعالانِ کفر سرعتی بخرج دهد (آیه 35)
6 - پیشگوئی های تحقق یافته
در آیات 29 تا 32 به موردِ طلب و موردِ رغبت بودنِ پدیده وحی – حتی از سوی موجوداتی از نوع متفاوت از انسان – اشاره نموده و تلویحا این پیشگوئی را نموده که چیزی نخواهد گذشت که این پدیده از سوی شما انسانها نیز مقبول و مطلوب تلقی گردد.
در آیه 35 آنحضرت را به صبری بیش از سابق فرا میخواند و این هم به نوعی تلویحی پیشگوئی موفقیت برای آنحضرت است .
7 - آیات برجسته این پاراگراف
یک ملاک مهم برای برجستگیِ آیات، شهرت آنها در نزد مردم است و این آیات از مشهور ترین های آیات قرآنی است.
آیات 29 تا 35 به خصوص آیه 35 (بخاطر عبارت «اولوا العزم») به دلایلی که بارها گفته ایم (اقبال هنرمندان و وعاظ و . . ) از آیات برجسته قرآنی است.
8 - آیات مشکل
آیه های 29 تا 32 از آیات «مشکل» قرآنی است و دلیل مشکل بودن آنها نیز این است که ببینید مفسران گوناگون در طول تاریخ اسلام چه مطالب مختلف و بعضا متضادی در تفسیر کلمه «جن» گفته اند .
9 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیات 29 تا 32 از این لحاظ که به مخلوقاتی اشاره کرده که حتی مانیز به آنها دسترسی نیافته و ذهنیتی از آنها نداریم، بالاتر از ذهنیات ما و طبعا مخاطبان اولیه نیز، هست.
آیه 31 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز همچنین.
همچنین است آیه های 34 و 35.
10 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
در باره آیات این پاراگراف ، حتی امروز نیز ، با توجه به معانی والای آن ، حتی برخی مفسران هم ، درک مقبولی از آن ندارند ، چه رسد به مخاطبان اولیه ! در عین حالیکه کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در این هزار و چند صد سال ، تغییر معنای قابل توجهی نیافته اند!
11 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 – برخی از جنیان به یکبار استماع قرآن چنان شیفته اش شدند که مطالب آن را برای قوم خویش به ارمغان بردند و مبلغش شدند .
2 – ای پیامبر! راجع به کندی قومت در ایمان آوری و تخریب کارِ رسالتت ناراحت مباش و صبوری بیشتر پیشه کن.
12 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
با توجه به ترتیب نزول سوره ها ، تقریبا تمام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است ، غیر از آیه 33 و 34.
13 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟
ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:
1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.
2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.
مخلوقات
وَإِذْ صَرَفْنَا إِلَيْكَ نَفَرًا مِّنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قَالُوا أَنصِتُوا فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا إِلَى قَوْمِهِم مُّنذِرِينَ ﴿29﴾ قَالُوا يَا قَوْمَنَا إِنَّا سَمِعْنَا كِتَابًا أُنزِلَ مِن بَعْدِ مُوسَى مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ وَإِلَى طَرِيقٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴿30﴾ يَا قَوْمَنَا أَجِيبُوا دَاعِيَ اللَّهِ وَآمِنُوا بِهِ يَغْفِرْ لَكُم مِّن ذُنُوبِكُمْ وَيُجِرْكُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ ﴿31﴾ وَمَن لَّا يُجِبْ دَاعِيَ اللَّهِ فَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ فِي الْأَرْضِ وَلَيْسَ لَهُ مِن دُونِهِ أَولِيَاء أُوْلَئِكَ فِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ ﴿32﴾
صفات مشهور الهی
أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَمْ يَعْيَ بِخَلْقِهِنَّ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتَى بَلَى إِنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿33﴾
درباره عذاب
وَيَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَلَيْسَ هَذَا بِالْحَقِّ قَالُوا بَلَى وَرَبِّنَا قَالَ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ﴿34﴾
توصیه های رفتاری به آنحضرت
فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلَا تَسْتَعْجِل لَّهُمْ كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ مَا يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوا إِلَّا سَاعَةً مِّن نَّهَارٍ بَلَاغٌ فَهَلْ يُهْلَكُ إِلَّا الْقَوْمُ الْفَاسِقُونَ ﴿35﴾
شرح مختصر
کلیدهای تفسیری
بحث متنی
آیه 34 فرع بر ماقبل خویش است .
کلمه بلاغ (آیه 35) پرانتزی است ،
علاوه بر پرانتزی بودن ، «واگذاری به مخاطب» (اصطلاحا حذف به قرینه) نیز بر سرش صورت گرفته ، گوئی که وجه کاملش می باید چنین باشد : این یک مورد مهم برای «بلاغ» است.
درباره جن چه میدانیم؟
آنچه در افکار عمومی مردم (اعم از مسلمانان و سایر جهانیان) راجع به جن هست ، از معارف قرآنی خیلی دور است ، و مطالب بسیار غلط و بیارزشی است که اینک عالیترین نمود آن در فیلم «جنگیر» دیده میشود که این نگارنده تقریباً ده سال پیش آن را دیدهام.
آنچه از آن فیلم فهمیده میشود این است که جن موجودی است شریر، و ضد خدا، و قدرت تصرف در جهان مادی را دارد، و توسط انسان قابل شکار است، و عدهای در این کار (یعنی شکار جن) تخصص دارند، و غیره و غیره.
اما چهرهای که در قرآن از جن معرفی میشود که تاکنون در سورههای رحمان و جن و این سوره با آن آشنا شدهایم و با بقیهاش در سوره نمل و بعضی سورههای دیگر آشنا خواهیم شد از این قرار است که:
از سوره رحمن این مقدار فهمیدیم که جن نیز موجودی است مختار و آزاد که فقط از لحاظ آفرینش با ما فرق دارد و «مادی» نیست و مانند ما بهشت و جهنم خواهد داشت.
در سوره جن دیدیم که آنها نیز کافر و مؤمن دارند و از قید نیروی جاذبه آزادند و قبلاً از روی نقل و انتقالات و گفتگوهای آسمانی وقایعی را پیشبینی میکردند و تقریباً معاصر پیامبر اسلام(ص) از این امکان محروم گشتند.
در سوره نمل خواهیم دید که عدهای از جن جزء لشکریان سلیمان بودند و یکی از آنها در دربار او مکانت مهمی داشت و صاحب قدرتی بود و میتوانست تخت ملکه سبا را از یمن به فلسطین در مدت کمتر از نصف روز بیاورد.
از آیه 29 این سوره فهمیده میشود که آنها «زبان فهم» هستند، و قدرت درک معانی ارزنده را دارند، و نسبت به حق و باطل دارای گرایش و واکنش میباشند. و سرعت تأثیرپذیریشان زیاد است بطوریکه فوراً ایمان آورده و بلافاصله مُبلّغ آن شدند و آنها نیز مانند ما بصورت اجتماعی زندگی میکنند.
در مجموع اینکه آنها موجوداتی سخن فهم، عاقل، دارای منطق، دارای قدرت، و قابل احترام میباشند .
دلداری به پیامبر(ص)
اصطلاح «پیغمبر اولوالعزم» نزد ما شناخته شده و معروف است.
از آیه فوق فهمیده میشود یکی از خصوصیات مهم آنان این بوده که راجع به مشکلات رسالت خویش حوصله زیادی به خرج میدادند و صبر زیادی داشتند.
از آیه فوق معلوم میشود که پیامبر(ص) از زیادی مشکلات ناراحت شده بودند و دلشان میخواست «به روش معجزه آسا» زودتر موفق شوند اما در این آیه به ایشان توصیه میشود که «عجله مکن» و آنچه در انتهای آیه آمده یک تمثیل است راجع به اینکه بالاخره ناراحتی تو تمام میشود و موفق میشوی.
هرچه باشد پیامبران نیز خصوصیات بشری را دارند و گاهی میشود که به اصطلاح «کم میآورند» چنانکه در انتهای سوره قلم درباره حضرت یونس دیدیم.
و از این پس در داستانهای پیامبران، بزودی، از این نوع داستانها زیاد خواهیم دید. در مورد پیامبر اکرم(ص) نیز گاهی که مشکلات خیلی فشار میآورد، و آن حضرت بیش از هر کس داستان پیامبران سابق را میدانست، آرزو میکرد کاش میشد مانند آنان به روشی معجزه آسا کارها درست شود اما خداوند نمیپسندید و روش عادی (بحث عاقلانه، وبرنامه ریزی و ... و صبر) را بر آن حضرت میپسندید و لذا وقتیکه پیامبر در اثر شدت مشکلات مغموم و مهموم میگشت این نوع آیات نازل میشد که صبر کن و آنها را به ما واگذار و تو فقط یک پیغامبر هستی و اگر تکذیب میکنند تو تقصیری نداری و آنها در حقیقت گفتار مرا تکذیب میکنند و ... و به این ترتیب آن حضرت را دلداری میداد.
ترجمه تفسیریِ آزاد
و هنگامي که عده اي از جنيان را بطرفت چرخانديم که به قرآن گوش دهند، وقتیکه حاضر شدند، گفتند ساکت شويد و وقتيکه تمام شد بسوي قومشان برگشتند و هشدارشان ميدادند (29) ميگفتند اي قوم! مطالب کتابي را شنيديم که بعد از موسي نازل شده که تصديق کننده قبل از خويش است و بسوي حق و بسوي طريقي مستقيم هدايت مي کند (30) اي قوم! دعوت کننده خدا را اجابت کنيد و به او ايمان بياوريد تا برخي از گناهانتان را بيامرزد و از عذاب دردناک پناهتان دهد (31) و کسانی که دعوت کننده خدا را اجابت نکنند نميتوانند خدا را عاجز کنند و بجز خدا هيچ سرپرستي ندارند و در گمراهيي آشکارند (32) آيا نمي بينند که خداوندي که آسمانها و زمين را آفريد و از آفرينش آنها خسته نشد قادراست مردگان را زنده کند؟ بلي البته او برهمه چيز تواناست (33) و روزي که کافران بر آتش عرضه شوند از آنان سئوال ميشود آيا اين حق نيست؟ ميگويند آري قسم به پروردگارمان که حق است، گويد بعلت آن کفري که ميورزيديد این عذاب را بچشید (34) پس ای پیامبر! همانگونه که فرستادگان صاحب عزم صبر کردند تو نیز صبر کن، و در باره آنها عجله مكن. روزي که آنچه را که به آنان وعده داده ميشود ببينند گويي که چيزي بيش از ساعتي از روز درنگ نكرده باشند. اين يك پيام رساني است. آيا جز قوم گناه پيشه هلاک ميشوند؟ (35)