پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)
اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم:
طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) را در قسمت اول نشان داده ایم که مطابق ذیل است:
درس: نکوهش کافران که به آيات ونعمات الهي لجبازانه و مصرانه کفر مي ورزند.
برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:
درب: ذکر اشتباه فکري کافران که به سبب آن، آن رفتارهاي مورد نکوهش ازآنان دیده میشود، و ای پیامبر! توجه آنان را به موقعیت خداوند و عاقبت اخروی اینان جلب کن.
2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
أًمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ أّن نَّجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَوَاء مَّحْيَاهُم وَمَمَاتُهُمْ سَاء مَا يَحْكُمُونَ ﴿21﴾
ریزدرب: ای مردم! این یک قلم رابدانید: ترجیح سیئات به بدعاقبتی می انجامد حتما!
2
وَخَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَلِتُجْزَى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ ﴿22﴾
ریزدرب: ای مردم! این یک قلم رابدانید: ترجیح سیئات به بدعاقبتی می انجامد حتما!
زیرا آسمان و زمین بر اساس حق کار میکند
3
أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَن يَهْدِيهِ مِن بَعْدِ اللَّهِ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ ﴿23﴾ وَقَالُوا مَا هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ وَمَا لَهُم بِذَلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ ﴿24﴾ وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ مَّا كَانَ حُجَّتَهُمْ إِلَّا أَن قَالُوا ائْتُوا بِآبَائِنَا إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴿25﴾
ریزدرب: ای پیامبر! به این کافران اهمیتی مده، باطل می بافند
4
قُلِ اللَّهُ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يَجْمَعُكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيبَ فِيهِ وَلَكِنَّ أَكَثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ ﴿26﴾ وَلَلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرضِ وَيَومَ تَقُومُ السَّاعَةُ يَوْمَئِذٍ يَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ ﴿27﴾
ریزدرب: ای پیامبر! در هرحال به مقتضای وظیفه ات عمل کن و این تذکرات را بده
تقطیع:
در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.
اصلی-فرعی
قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.
لُبّ مطلب:
با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.
2 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 به نمونه اي از آيات و نعمت های الهي بسيار واضح و فراگير که مورد کفران کافران قرار مي گيرد اشاره میفرماید و اینکه آنها به دنبال کارهای صالح نیستند و عمدتاً کارهایشان به ضررشان است.
در پاراگراف 2 : ای پیامبر! راه خویش را که راه کتاب و حکم و نبوت و است برو و به چیز دیگر توجه مکن .
در این پاراگراف میفرماید : اینکه باید بین رفتار صحیح و غلط فرقگذاری شود، یکی از قوانین اساسی است که از خود آفرینش مایه گرفته است و کافران سخن باطل بیدلیل میگویند و ای پیامبر! توجه آنان را به آفرینش، و خداوند، و عاقبتشان، جـــلب کن.
3 - سوالات
1 - کلمه «محیا» به معنی لغوی آمده یا اصطلاحی؟
2 – ظرف زمانی آیه 22 چیست؟ (دنیا؟ آخرت؟ هردو؟ یا....؟)
3 – کلمه «حق» چه نوع از کلام است؟ (استعاره؟ کنایه؟ یا....؟)
4 – استفهام آیه 21 از چه نوع است؟(تحقیقی؟ تقریری؟ انکاری؟ یا... ؟)
5 - «اجترحوا» (آیه 21) از لحاظ لغوی به چه معنی است (ترجیح دادند؟ یا ...؟)
6 – در باره دو گروه مطرح در آیه 21 می فرماید در زندگی و موت مساوی نیستند ، در این باره چه مثال هائی میتوانید بزنید؟
7– آیا منظور از ممات خودِ مکانیزم ممات است یا جریاناتِ پس از آن (دلیل بیاورید)
8 – عمد و اصرار کافرانه را در کدام موضع از دو آیه 21 و 22 می بینید؟
9 - منظور از «أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ» چیست؟( علیرغم علمی که داشتند گمراه شدند ؟ یا ....؟)
10 – کلمه «بیّنات» (آیه25) باکدام کلید تفسیر متناسب است؟
11 - کلمه «اله» به معنی لغوی آمده یا اصطلاحی؟
12 – وضعیت «و ما لهم بذلک من علم» با کدام کلید تفسیر منطبق است؟
13 – فاعل فعل «ختم علی . . . » کیست؟ (خداوند؟ سیستم های مستقر درجهان؟ یا . . ؟)
14 - «لاریب فیه» (آیه26) با موضوع کدام کلید تفسیر متناسب است؟
15 - کلمه «ساعه» به معنی لغوی آمده یا اصطلاحی؟
16 – چه تاکیدی در آیه 27 ملاحظه میکنید؟
4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
عدّه زیادی از مخالفان پیامبر(ص) «دهری مذهب» (که به زندگی پس ازمرگ هیچ اعتقادی ندارند) بودند (آیه 24)
5 - آیات برجسته این پاراگراف
یک ملاک مهم برای برجستگیِ آیات، شهرت آنها در نزد مردم است و این آیات از مشهور ترین های آیات قرآنی است.
آیه 24 به دلایلی که بارها گفته ایم (اقبال هنرمندان و وعاظ و . . ) از آیات برجسته قرآنی است.
6 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه های 21 تا 26 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز همچنین.
7 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - ذکر اشتباه فکري کافران که به سبب آن ، پس از مرگِ این جهانی هیچ نوع حیات را قبول نداشته و لذا ترجیهی بین مومن و صاحبان عمل خوب بر غیر آنان قایل نبودند، و لذا آن رفتارهاي مورد نکوهش ازآنان دیده میشد، 2 – تذکر به آنحضرت که توجه آنان را به موقعیت خداوند و عاقبت اخروی شان جلب کند.
8 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
آیه 21 «اشاره» دارد به مطلبی که بطور تفصیل در انتهای سوره قلم و سپس در انتهای سوره طور دیدیم ، و در آیه 22 نیز علت آن را بیان میکند که اساساً آسمانها و زمین بر این اساس آفریده شده که هر چیز در جای صحیح خویش قرار گیرد.
بقیه مطالب پاراگراف «برای اولین بار» است.
9 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟
ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:
1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.
2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.
درباره انسان
أًمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ أّن نَّجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَوَاء مَّحْيَاهُم وَمَمَاتُهُمْ سَاء مَا يَحْكُمُونَ ﴿21﴾
«به حق»
وَخَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَلِتُجْزَى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ ﴿22﴾
عقاید و رفتار کفار معاصر نزول
أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَن يَهْدِيهِ مِن بَعْدِ اللَّهِ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ ﴿23﴾ وَقَالُوا مَا هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ وَمَا لَهُم بِذَلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ ﴿24﴾ وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ مَّا كَانَ حُجَّتَهُمْ إِلَّا أَن قَالُوا ائْتُوا بِآبَائِنَا إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴿25﴾
تقریرات و آموزش الهی
قُلِ اللَّهُ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يَجْمَعُكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيبَ فِيهِ وَلَكِنَّ أَكَثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ ﴿26﴾
شئون الهی
وَلَلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرضِ وَيَومَ تَقُومُ السَّاعَةُ يَوْمَئِذٍ يَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ ﴿27﴾
شرح مختصر
کلیدهای تفسیری
بحث متنی
آیات 23 تا 25 «پرانتزی» هستند، زیرا اگر چشم خویش را بر آنها ببندیم و قبل و بعدش را وصل کنیم خواهیم دید روال سخن صاف و یکدست خواهد شد.
فعل خداوند قانونمند است
آیه 23 را باید با توجه به تیتر فوق بخوانید و مفهوم کلی آن این است که او کارهائی کرد که لازم شد نظامات و سیستمهای مستقر شده الهی بر گوش و قلب او مُهر زده و بر چشمش پرده افکنده و او را علیرغم علمی که داشت به ورطه گمراهی بیفکنند.
خواسته دل را بجای خدا نشاندن یعنی چه؟
خداوند خود را در سوره ناس، «رب» و «مَلِک» و «اِله» نامیده.
«اِله» آن جنبه از خصوصیات خدائی است که آدمی نسبت به آن صمیمانهترین رابطه را برقرار میکند که همان پرستش باشد و نتیجهاش اطاعت بیقید وشرط است.
خواسته دل را بجای خدا نشاندن یعنی اینکه آدمی از خواسته دل خویش اطاعت فوریِ بیقید و شرط کند و در این رابطه عقل و منطق را زیر پا بگذارد و اگر دقت کنیم موارد و مصادیق این نوع رفتار را در تاریخ بشری خیلی زیاد مییابیم.
ترجمه تفسیریِ آزاد
آيا آنانکه کارهاي زشت را ترجیج میدهند خيال کرده اند آنان را مانند کساني که ايمان و عمل شايسته دارند از لحاظ زندگي و مرگ يکسان قرار ميدهيم؟ چه بد حکم ميکنند (21) خداوند آسمانها و زمين را به حق آفريده و این نوع تفکر و عمل، با جهانِ وجود هماهنگ نیست، بلکه ، هر کسي مطابق آن حقی که آسمانها و زمین بر اساس آن آفریده شده اند به سبب آنچه که بدست آورده اند جزا می يابند و هيچ ستمی نخواهند شد (22) ای پیامبر! آيا کساني را که اميال خويش را خداي خويش گرفته، و بی چون و چرا از آن امیال پیروی میکنند را ديده اي؟ كه همین موضوع عليرغم علمي که دارند گمراهشان کرده و بر گوش و قلبشان مهر زده و روي چشمشان پرده قرار داده؟ فکر میکنی غير از خدا چه کسي ميتواند امثال اینان را هدایت کند؟ به امثال آنان بگو آيا پند نميگيريد؟ (23) و ميگويند زندگي ما، غير از همين زندگي اين جهانی چيز ديگري نيست، و زندگي ميكنيم و ميميريم و جز روزگار نابودمان نمي كند! علمي به این چیزی که میگویند ندارند. فقط یک نوع گماني است که ميکنند (24) و هنگاميکه آيات روشن ما بر آنها خوانده ميشود دليلي ندارند مگر اينکه بگويند پدرانمان را بياوريد اگر راست ميگوييد (25) بگو خداوند است كه زنده تان ميکند آنگاه شما را ميميراند آنگاه در روز قيامت که شکي در آن نيست جمعتان ميکند وليکن اکثر مردم نميدانند (26) و فرمانروايي آسمانها و زمين از آن خداست و روزي که قيامت بپا شود در آن روز اهل باطل زيانکار خواهند بود (27)