پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)
اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم:
طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) را در قسمت اول نشان داده ایم که مطابق ذیل است:
درس: نکوهش کافران که به آيات ونعمات الهي لجبازانه و مصرانه کفر ميورزند .
برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:
درب: کافران در قيامت متوجه حقايق مي شوند و مي فهمند چه بد ميانديشيدند و چه بد ميکردند . ای پیامبر! توجه کافران را به نقش خداوند در زندگی آنان جلب کن.
2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
وَتَرَى كُلَّ أُمَّةٍ جَاثِيَةً كُلُّ أُمَّةٍ تُدْعَى إِلَى كِتَابِهَا الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿28﴾ هَذَا كِتَابُنَا يَنطِقُ عَلَيْكُم بِالْحَقِّ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنسِخُ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿29﴾
ریزدرب: ای مردم! این عاقبت حتمیِ همگان است
2
فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِي رَحْمَتِهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ ﴿30﴾
ریزدرب: ای مردم! این عاقبت حتمیِ مومنانِ صاحب عملِ پسندیده است
3
وَأَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا أَفَلَمْ تَكُنْ آيَاتِي تُتْلَى عَلَيْكُمْ فَاسْتَكْبَرْتُمْ وَكُنتُمْ قَوْمًا مُّجْرِمِينَ ﴿31﴾ وَإِذَا قِيلَ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَالسَّاعَةُ لَا رَيْبَ فِيهَا قُلْتُم مَّا نَدْرِي مَا السَّاعَةُ إِن نَّظُنُّ إِلَّا ظَنًّا وَمَا نَحْنُ بِمُسْتَيْقِنِينَ ﴿32﴾ وَبَدَا لَهُمْ سَيِّئَاتُ مَا عَمِلُوا وَحَاقَ بِهِم مَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُون ﴿33﴾ وَقِيلَ الْيَوْمَ نَنسَاكُمْ كَمَا نَسِيتُمْ لِقَاء يَوْمِكُمْ هَذَا وَمَأْوَاكُمْ النَّارُ وَمَا لَكُم مِّن نَّاصِرِينَ ﴿34﴾ ذَلِكُم بِأَنَّكُمُ اتَّخَذْتُمْ آيَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَغَرَّتْكُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا فَالْيَوْمَ لَا يُخْرَجُونَ مِنْهَا وَلَا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ ﴿35﴾
ریزدرب: ای مردم! این عاقبت حتمیِ کافرانِ بد عمل است
4
فَلِلَّهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَرَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴿36﴾ وَلَهُ الْكِبْرِيَاء فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴿37﴾
ریزدرب: ای مردم! این خداوندی است که لطفش همیشه شامل احوالتان بوده و همیشه هم خواهد بود
تقطیع:
در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.
اصلی-فرعی
قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.
لُبّ مطلب:
با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.
2 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 به نمونه اي از آيات و نعمت های الهي بسيار واضح و فراگير که مورد کفران کافران قرار مي گيرد اشاره میفرماید و اینکه آنها به دنبال کارهای صالح نیستند و عمدتاً کارهایشان به ضررشان است.
در پاراگراف 2 : ای پیامبر! راه خویش را که راه کتاب و حکم و نبوت و است برو و به چیز دیگر توجه مکن .
در پاراگراف 3 میفرماید : اینکه باید بین رفتار صحیح و غلط فرقگذاری شود ، یکی از قوانین اساسی است که از خود آفرینش مایه گرفته است و کافران سخن باطل بیدلیل میگویند و ای پیامبر! توجه آنان را به آفرینش ، و خداوند ، و عاقبتشان ، جـــلب کن .
در این پاراگراف میفرماید : همه مردم در روز قیامت بر مبنای موازین کتاب آسمانی خویش ارزیابی میشوند و به نتایج حاصل از آن میرسند .
ستایش خاص خداوند است که دست نیافتنیِ فرزانه و شایسته ربوبیت جهانیان میباشد .
3 - سوالات
1 – در آیه های 28 و 30 و 31 و 32 و 33 و 35 چندین بار موضوع یک کلید تفسیری اتفاق افتاده ، آن را مشخص کنید .
2 - کلمه « نستنسخ» به معنی لغوی آمده یا اصطلاحی؟
3 - موضوع آیه 35 مربوط به چه ظرف زمانی است ؟
4 – در آیه 32 چرا بجای «والساعه» نفرموده «و ان الساعه»؟
5 – در باره صفاتی که خداوند متعال خود را با آنها معرفی فرموده ، دقت وتعمقی نموده و ضمن درنظرگرفتن- همزمان – کلّ سوره ، استنباط خود را (راجع به چرائی آن) بیان کنید .
6 - کلماتِ غالب این پاراگراف به «چه زبان»ی است؟ (عادی؟ مَثَل؟ یا....)
7 – به قرینه 6 کلمه اول آیه 36 ، «عالمین» به چه معنا است؟
8 - «ف» در ابتدای آیه 36 چه نقشی دارد؟ (جمع بندی کل مطالب سوره؟ یا ...؟)
9 – چرا در دو آیه آخر ، این صفات والای الهی را (مخصوصا «کبریاء» را) ذکر فرموده؟
4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
چنین به نظر می آید که در آن زمان ، در نزد معاصران نزول این سوره ، «به زانو» بودن ، یا به زانو نشستن ، نوعی حالت بی دفاعی ، یا ذلت ، داشته (آیه 28)
امروز ما (بشر معمولی) برای نسخه برادری ، فتوکپی گرفتن و یا عکس برداری را به راحتی درک میکنیم ، کسانی که از ما ها پیشرفته تر هستند ، روشهای دیگری را می شناسند که ما آدم های معمولی فعلا دسترسی نداریم ، هرچه باشد ، مفهوم «نسخه برداری» برای مردم آن روز ها یک مفهوم آشنا بوده و آنها تصوری از کلمه «نستنسخ» (آیه29) داشته اند .
5 - پیشگوئی های تحقق یافته
در دو آیه 36 و 37 با برشماریِ صفاتِ استعلائی الهی ، تلویحا قول و پیشگوئیِ موفقیت به آنحضرت داده ، و لذا این نیز در عداد پیشگوئی های تحقق یافته قابل احصاء است.
6 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیات 28 تا 35 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز همچنین.
2 – توصیه به پیامبر ص که بازهم توجه کافران را به نقش خداوند در زندگی آنان (اعم از زندگی دنیوی و اخروی) جلب کند .
7 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - کافران در قيامت متوجه حقايق مي شوند و مي فهمند چه بد ميانديشيدند و چه بد ميکردند.
8 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه 29 و 30 و 31 و 32 و 33 و 35، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است.
9 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟
ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:
1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.
2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.
گردشِ کار در روز قیامت
وَتَرَى كُلَّ أُمَّةٍ جَاثِيَةً كُلُّ أُمَّةٍ تُدْعَى إِلَى كِتَابِهَا الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿28﴾ هَذَا كِتَابُنَا يَنطِقُ عَلَيْكُم بِالْحَقِّ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنسِخُ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿29﴾ فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِي رَحْمَتِهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ ﴿30﴾ وَأَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا أَفَلَمْ تَكُنْ آيَاتِي تُتْلَى عَلَيْكُمْ فَاسْتَكْبَرْتُمْ وَكُنتُمْ قَوْمًا مُّجْرِمِينَ ﴿31﴾ وَإِذَا قِيلَ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَالسَّاعَةُ لَا رَيْبَ فِيهَا قُلْتُم مَّا نَدْرِي مَا السَّاعَةُ إِن نَّظُنُّ إِلَّا ظَنًّا وَمَا نَحْنُ بِمُسْتَيْقِنِينَ ﴿32﴾ وَبَدَا لَهُمْ سَيِّئَاتُ مَا عَمِلُوا وَحَاقَ بِهِم مَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُون ﴿33﴾ وَقِيلَ الْيَوْمَ نَنسَاكُمْ كَمَا نَسِيتُمْ لِقَاء يَوْمِكُمْ هَذَا وَمَأْوَاكُمْ النَّارُ وَمَا لَكُم مِّن نَّاصِرِينَ ﴿34﴾ ذَلِكُم بِأَنَّكُمُ اتَّخَذْتُمْ آيَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَغَرَّتْكُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا فَالْيَوْمَ لَا يُخْرَجُونَ مِنْهَا وَلَا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ ﴿35﴾
شئون الهی
فَلِلَّهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَرَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴿36﴾ وَلَهُ الْكِبْرِيَاء فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴿37﴾
شرح مختصر
کلیدهای تفسیری
بحث متنی
آیه 33 فرع بر ماقبل است.
امّت
کلمه «امّت» که در آیه 28 ذکر شده ، یعنی کسانی که علاوه بر معاصر بودن ، عقاید (و رفتارهای) نسبتاً یکسانی دارند.
این آئین دادرسی ماست
«هذا کتابنا» که در آیه 29 آمده ، یعنی «این قانون ماست» و بعبارت دیگر «این آئین دادرسی ماست»
همچنین جمله «نسخه برداری میکردیم»، در همان آیه، اشاره است به آنچه قبلا در سوره زلزال (تحت عنوان «تجسد اعمال») و نیز سوره انفطار (نگهبانانی که بر شما گماشته شده) و نیز سوره ق (دو دریافت کننده چپ و راست) و نیز جاهای دیگر دیدهایم.
چگونه ممکن است خداوند کسی را فراموش کند؟
«الیوم ننساکم...» در آیه 34 به این معنی است که «امروز با شما طوری رفتار میکنیم که اِنگار شما رافراموش کرده باشیم» ، یعنی اینکه(مثلا) زود بکار شما رسیـــدگی نمیکنیم و لطف خویش را تا حدودی از شما دریغ میکنیم.
ما لکم لا ترجون للله وقارا ؟
یاد آوری ربوبیت خداوند در آسمانها و در زمین و در انتها ذکر کلمه کبریاء (که ذکر آن منحصر به همین سوره است) به این علت میتواند باشد که مشرکان و کافران اهل کتاب به این علت مرتکب این رفتارها میشدند که برای خداوند آن اهمیتی را که باید و شاید قائل نبودند و این چیزی است که در مواضع دیگری از قرآن نیز مذکور است از جمله در آیه ای که در تیتر آمده و متعلق به سوره نوح است که نظایر فراوان هم دارد .
ترجمه تفسیریِ آزاد
ای پیامبر! در آن روز، هر امتي را مي بيني که به زانو در آمده اند. هر امتي بسوي کتابشان خوانده ميشوند، به آنان خطاب میشود امروز جزاي آنچه را که انجام ميداديد ميگيريد (28) اين آین دادرسیِ ما است که به حق علیه شما سخن ميگويد. البته آنچه را که قبلا انجام ميداديد نسخه برداري ميکرديم (29) پس کساني که ايمان آورده و عمل صالح داشته اند پروردگارشان در رحمتش داخلشان ميکند و اين همان پيروزي عظيم است (30) اما به کافران خطاب میشود آيا آياتم بر شما تلاوت نشده که گردنفرازي میکرديد و مجرم گشتيد؟ (31) و وقتيکه به شما گفته شد که وعده خدا حق است و شکي درباره قيامت نيست میگفتيد قيامت چيست؟ ما آن را جز گماني نمي پنداريم و در راه کسب يقين راجع به آن نيستيم (32) و در چنان موقعیتی، بدي هاي اعمالشان برايشان آشکار شده و آنچه را که مسخره ميکردند بر آنها فرود مي آيد (33) و به آنان گفته ميشود همانطور که شما دیدار اين روز را فراموش کرده بودید ما هم امروز با شما رفتاری میکنیم که انگار شما را فراموش کرده ایم، و جايگاهتان آتش است و ياوراني نداريد (34) و به آنان توضیح داده میشود که اين رفتاری که امروز با شما میشود، به آن علت است که آيات خدا را به مسخره میگرفتيد و زندگي دنيا فريبتان داد، پس امروز، از آن نوع رفتاری که با شما میشود، نه خارج ميشوید و نه عذرتان پذيرفته ميشود (35) و ستايش از آنِ خداوند است که پروردگار آسمانها و زمين و پروردگار همه جهانيان است (36) و در آسمانها و زمين، بزرگي فقط از آنِ اوست و همو عزتمند حکيم است (37)