پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

(جدول 1)

آيه	عنوان اصلی	عنوان  فرعی	شرح	تعداد کلمه
6-1	قسم	ملائکه	الهام دائمی هشدار درباره آخرت	13
7	آخرت	ساير	حتميت وقوع	3
13- 8	آخرت	قيامت	حوادث مقارن وقوع	17
14	پيامبر	سئوال	چه ميدانی که يوم الفصل چيست؟	5
15	آخرت	قيامت	وای در ان روز بر مکذبين	3
18- 16	خداوند	صفات	هلاک مجرمين	9
19	آخرت	قيامت	وای در ان روز بر مکذبين	3
23- 20	خداوند	صفات	قدرت و برنامه ريزی خداوند	15
24	آخرت	قيامت	وای در ان روز بر مکذبين	3
27- 25	خداوند	صفات	نعمت دهنده به انسانها	13
28	آخرت	قيامت	وای در ان روز بر مکذبين	3
33- 29	آخرت	جهنم	شرح عذاب	25
34	آخرت	قيامت	وای در ان روز بر مکذبين	3
36-35	آخرت	قيامت	مشخصات- در ان روز صحبت نميکنند	8
37	آخرت	قيامت	وای در ان روز بر مکذبين	3
39-38	آخرت	قيامت	مشخصات- کسی نميتواند کاری بکند	10
40	آخرت	قيامت	وای در ان روز بر مکذبين	3
44- 41	آخرت	بهشت	شرح نعمتها	18
45	آخرت	قيامت	وای در ان روز بر مکذبين	3
46	مردم	خطاب	هر کاری ميخواهيد بکنيد	5
47	آخرت	قيامت	وای در ان روز بر مکذبين	3
48	مردم	مجرمان	صفات	6
49	آخرت	قيانت	وای در ان روز...	3
50	مردم	سئوال	پس- بعد از آن به چه چيزی ايمان می اورند؟	4
جمع				181

 

(جدول درج ها)

شماره	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	درصد
1/4	آخرت	قيامت	سختی و هولناکی ان- بخصوص راجع به مکذبين- پس از آنهم بيشتر عذاب است و کمتر نعمت	3/61
2/4	خداوند	صفات	خداوند- اکثريت با صفات منعمی. اما ضمنأ مهلک مجرمين	5/20
3/4	مردم	مجرمان	گمراهند و گمراهيشان هم به اين  است که به مهمترين چيز بی توجهند و در نتيجه برای خداوند  مورد اهميت نيستند.	3/8
4/4	پيامبر	ساير	مولفه های مختلف وحی و نحوه تأثيرگذاری- با گرايش به نوع ارسال	8/2
5/4	قسم	ساير	اهميت و خطير بودن امور مربوط به قيامت	2/7

 

درس: بی اعتنائی و بی توجهی و بی ایمانی نسبت به قیامت باعث هلاکت و عذاب آخرت است.

 

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف، درب خواهد بود، مطابق ذیل:

درب : طي مکانيزم نوعي از وحي، به طور پيگير و به طور گسترده موضوع قيامت تذکر داده مي شود.

 

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

وَالْمُرْسَلَاتِ عُرْفًا ﴿1﴾ فَالْعَاصِفَاتِ عَصْفًا ﴿2﴾ وَالنَّاشِرَاتِ نَشْرًا ﴿3﴾ فَالْفَارِقَاتِ فَرْقًا ﴿4﴾ فَالْمُلْقِيَاتِ ذِكْرًا ﴿5﴾ عُذْرًا أَوْ نُذْرًا ﴿6﴾ إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَوَاقِعٌ ﴿7﴾

درس: بی اعتنائی و بی توجهی و بی ایمانی نسبت به قیامت باعث هلاکت و عذاب آخرت است.

ریزدرب: اعتقاد به قیامت و آخرت دائما به آدمیزاد تذکر داده میشود.

2

فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ ﴿8﴾ وَإِذَا السَّمَاء فُرِجَتْ ﴿9﴾ وَإِذَا الْجِبَالُ نُسِفَتْ ﴿10﴾ وَإِذَا الرُّسُلُ أُقِّتَتْ ﴿11﴾ لِأَيِّ يَوْمٍ أُجِّلَتْ ﴿12﴾ لِيَوْمِ الْفَصْلِ ﴿13﴾ وَمَا أَدْرَاكَ مَا يَوْمُ الْفَصْلِ ﴿14﴾ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِّلْمُكَذِّبِينَ ﴿15﴾

درس: بی اعتنائی و بی توجهی و بی ایمانی نسبت به قیامت باعث هلاکت و عذاب آخرت است.

ریزدرب: قیامت پس از وقوع حوادث هولناکی واقع میشود که پس رسیدنِ سررسید تعیین شده ای اتفاق می افتد.

 

تقطیع :

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است. ضمنا در میان فرعی ها برخی «فرعی تر» میباشند که اگر در محتوا دقت شود، برای دقت کننده مشخص خواهد شد.

لُبّ مطلب :

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - سوالات

1 - «گیرنده» های این سیستم وحی رسانی، که در این پاراگراف مطرح است، چه کسـانی هستند؟ و «گیرنده» های مذکور چگونه «دریافت» این «وحی» ها را احساس میکنند؟

2 - «ف» در ابتدای آیه های 2 و 4 و 5 چه نقشی دارد؟ (فرعی کردن؟ یا.....؟)

3 - «انما» (آیه 7) چه نقش گرامری دارد؟ «ل» روی کلمه لواقع در همان آیه چطور؟

4 – اکثر کلمات بکار رفته در این پاراگراف از چه نوع زبانی است؟ (سمبلیک؟ مَثَل؟ یا.....؟)

5 - مخاطب آیه14کیست و چرا چنین خطابی صورت گرفته است؟

6 – هولناکیِ خود قیامت از کدام آیه فوق فهمیده میشود؟

7 – چرا درشرح وقایع آیات 8 تا 12 از زمان ماضی استفاده شده؟

8 – از «ل» در ابتدای آیه 13 چه می فهمید؟

9 – در آیه 9، منظور از «سماء» کدام آسمان است؟

 

4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

از ترجیع بند «ویل یومئذ للمکذبین» که در این سوره هست و بسیار مکرر است، معلوم می شود هنگام نزول این سوره تکذیب در میان عده ای از مخالفان پیامبر(ص) به صورت یک فرهنگ درآمده بود و آنها  در روش مخالفت خویش به یک جمع بندی رسیده بودند که هر چه از سوی رسول خدا (ص) مطرح شود، چشم بسته به کلی تکذیب کنند، و این به صورت یک استراتژی برای آنها  مطرح شده بود که در زمان نزول این سوره کاملا جا افتاده بود.

 

 

5 - زاویه با تفاسیر رایج

1 - مطلبی که در ذیل تحت عنوان « این سیستم وحی رسانی چگونه است؟» میآید نمونه ای از زاویه ای است که در تیتر به آن اشاره شده است.

2 - بحثی که ذیلا در قسمت شرح مختصر در باره آیه 11 (اذا الرسل اقتت) عرض کرده ایم نمونه ای دیگر از موضوع تیتر فوق است.

 

6 - آیات برجسته این پاراگراف

یک ملاک مهم برای برجستگیِ آیات، شهرت آنها در نزد مردم است و این آیات از آیات مشهور قرآنی است، که به دلایلی مانند اقبال هنرمندان خوشنویس و یا کاشیکار و معرق و منبت کار، و نیز وعاظ و نویسندگان، و . .  است که آنها را «برجسته» میکند.

 

7 - آیات مشکل

مشکل بودن این آیات از آنجا فهمیده میشود که مفسران مختلف در طول قرن ها، حتی تا امروز، در تفسیر آنها سخنان مختلف و حتی متباین و بلکه متنافر گفته اند.

البته این قلم نیز عرض خویش را ذیلا ارائه کرده است.

 

8 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیات 1 تا 15 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز همچنین بوده است.

 

9 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

مخاطبان اولیه، اعم از مومن و مخالف فعال و بیطرفان، شبیه به مطالب آیات 8 و 9 و 10 را قبلا در سوره های انفطار و تکویر و حاقه شنیده بودند، اما، مطالب آیه های 11 تا 15 برایشان تازگی داشت، و اجمالا، اعم از اینکه در کدام گروه برشمردهء فوق بوده باشند، آیات مذکور را اینطور تلقی میکردند که قرآن میگوید روز جداسازی (لابد جدا سازی مومنان از غیر آنان) چنان مهم و چنان غیر قابل پیش بینی است که در مخیله هیچکس نمیگنجد، و هنگام وقوعش «زمان بندی شده» است و در آن روز اوضاع تکذیبگران بسیار بد و «وای به حال»ی است.

ضمنا این نیز از این پاراگراف فهمیده میشود که تهدید تکذیبگران منوط به وقوع آخرت شده و تهدیدی که ناظر بر زمان کوتاه مدت باشد در آن دیده نمیشود.

 

10 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

به قرینه مطلب آیه 7، در این پاراگراف نوعی از وحی رسانی (آیه های 1 تا 6) مطرح است که دائما موضوعِ حتمی بودنِ وقوع قیامت را به آدمی یاد آوری مینماید.

عناصری مانند وقوع اتفاقات مهیب در شئون هستی، و دارا بودنِ زمانِ دقیقِ معینِ وقوع، و بسیار بد شدن موقعیت تکذیبگران پس از وقوع آن، جوابهایی است که میتوان به سوال تیتر فوق داد.

 

11 - این پاراگراف حاوی چه رهنمودی برای بشر قرن بیست و یکمی است؟

برای اکثریت بشر امروز، که بطور کلی اعتقادی به قیامت و آخرت ندارند، در این سیستمِ تذکر رسانی و هشدار دهیِ دائمی، برای دو نوع آدمیزادِ ممکن، دو نوع رهنمود هست:

1 – برای نوعِ باورمند، به این مقوله این را دارد که رفتارت را متناسب با باورت کن.

2 – برای نوع دیگر، این را دارد که در فکرت تجدیدنظر کن.

 

12 – کدام عنصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

کلیه مطالب این پاراگراف ، که قسم هائی معطوف به نوعی از سیستم های وحی رسانی است، جدید و در سوره های قبلی بی سابقه است.

مدلول آیه 11 (و آیه های 12 تا 14 که فرع بر آن میباشند) باتوجه به ترتیب نزول سوره ها، کاملا جدید است و سابقه ای در سوره های قبل برای آن نمی شناسیم، و در بخش شرح مختصر تفسیری در باره آن عرض کرده ایم.

 

16 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

ناگزیر از ذکر این نکته ایم که ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:

1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.

2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.

 

آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی»

قَسَم ها

وَالْمُرْسَلَاتِ عُرْفًا ﴿1﴾ فَالْعَاصِفَاتِ عَصْفًا ﴿2﴾ وَالنَّاشِرَاتِ نَشْرًا ﴿3﴾ فَالْفَارِقَاتِ فَرْقًا ﴿4﴾ فَالْمُلْقِيَاتِ ذِكْرًا ﴿5﴾ عُذْرًا أَوْ نُذْرًا ﴿6﴾ إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَوَاقِعٌ ﴿7﴾

حوادث پیشا قیامت

فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ ﴿8﴾ وَإِذَا السَّمَاء فُرِجَتْ ﴿9﴾ وَإِذَا الْجِبَالُ نُسِفَتْ ﴿10﴾ وَإِذَا الرُّسُلُ أُقِّتَتْ ﴿11﴾ لِأَيِّ يَوْمٍ أُجِّلَتْ ﴿12﴾ لِيَوْمِ الْفَصْلِ ﴿13﴾

حد و حدود آنحضرت

سوره مرسلات

 وَمَا أَدْرَاكَ مَا يَوْمُ الْفَصْلِ ﴿14﴾

عذاب

وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِّلْمُكَذِّبِينَ ﴿15﴾

شرح مختصر

کلید های تفسیری

به زبان مخاطب اولیه :

ما که انسان باشیم، امروز به علومی مجهزیم که ما را از مخاطب های معاصر نزول این آیات خیلی متمایز کرده، و نسبتِ ما به آنان، مثل نسبت آنان به انسان های اولیه است.

در آینده، در روی زمین، انسان هائی خواهند بود که نسبت آنها  به ما مانند نسبت ما به مردم معاصر نزول این آیات خواهد بود.

چه ما و چه آن آیندگان، با این همه علم ما و آن  همه علم آنان، باید بدانیم که علم ما فقط روی عناصر مادی کار می کند یعنی حوزه علم ما و علم آیندگان روی چیزهائی است که از عناصر جدول مندلیف ساخته شده باشد، و چون ملائکه و جن، در آن حوزه نیستند علم  ما نمی تواند روی آن حوزه کار کند و لذا خداوند دارد در این پاراگراف قسمتی از حوزه ای را برای ما روایت می کند که ما هیچگونه تصوری از آن نداریم و لذا خداوند دارد با ما «به زبان ما» صحبت می کند و بنابراین نباید انتظار داشته باشیم که ازروی ترجمه کلمات، آن را به طور کامل درک کنیم.

یعنی چه؟

یعنی اینکه ما به خداوند هیچگونه دسترسی نداریم اما به آیات خداوند دسترسی داریم.

خورشید و قرآن و آسمان و باران و اینهمه مخلوقات، آیات خداوند هستند و ما به آنها  دسترسی داریم و از روی این آیات می توانیم بفهمیم که خداوندی هست، که قوی و علیم و قدیر و خالق و ... است، اما راهی برای درک اینکه «خودش چیست؟»  نداریم.

اینکه فرشتگانی هستند که کارهائی می کنند، ما می توانیم از روی قرآن این را بفهمیم، اما اینکه این فرشتگان چه ماهیتی دارند، هیچ راهی برای درک آن نداریم، همین قدر احتیاج داریم بدانیم که آنها  هستند، و این کارها را می کنند و آیات این پاراگراف هم همین مقدار را گفته که فرشتگانی هستند که اعضاء و مدیران این سیستم وحی رسانی هستند، سیستمی که خیلی خوب کار می کند،  و پیاپی هم کار می کند، و نیز محتوای پیامی که وحی می کند، مدلول آیه 7 است.

 

این سیستم وحی رسانی چگونه است؟

ما یک سیستم وحی رسانی می شناسیم که در سوره نجم به طور مشروح با آن آشنا شدیم ، و این سیستم که در این پاراگراف مطرح است نمی تواند همان سیستم باشد زیرا دو عنصر اصلی دارد که آن دو عنصر در رسالت پیامبران نیست.

زیرا تا آنجا که سراغ داریم سه پیامبر جهانی می شناسیم که عبارت باشند از حضرت موسی(ع) و حضرت عیسی و حضرت خاتم الانبیاء (ص) که فاصله هائی حداقل ششصد ساله با یکدیگر داشته اند، و از آخرین آنها بیش از 1400 سال (قمری) گذشته، و باب وحی هم بسته شده است، و خلاصه اینکه «پیاپی» نبوده اند و ارتباط آخرین وصی پیامبر(ص) نیز با ما بیش از 1200 سال است که قطع شده است.

 لذا این آیات به مکانیزم ارسال پیامبران (علیرغم اینکه برخی از بزرگترین مفسران گفته اند) مربوط نمی شود.

لذا نوعی دیگر از وحی را باید جستجو کرد که در خور این آیات باشد.

 حالا اگر به آیات فرعی یعنی آیه های 2 و 4 و 5 و 6 مراجعه کنیم چــه عناصـری می بینیم؟

پشت سر هم و بسیار سریع بودن، تفکیک، القاء عذر و هشدار.

 اگر دو آیه اصلی را در رابطه با این عناصر فرعی یکجا ببینیم، نوعی «فرستنده پیام کوتاه» که برای «مخاطب های طبقه بندی شده» خویش، دائماً نوعی پیام های کوتاه می فرستد بنظرمان می آید.

 با این فرض می توانیم تمام فقرات پاراگراف فوق را توضیح دهیم :

  پیام های کوتاهی پیاپی فرستاده می شود (آیه 1) که بسیار سریع و پشت سر هم هستند (آیه 2) و متصدیانی دارندکه این پیامها را بخوبی پخش می کنند (آیه 3) و در این پخش کردن، برحسب مخاطب های آنها بخوبی تفکیک می کنند (آیه 4) و محتوای این پیام ها، هشدار دادن و القاء معاذیر (برای توبه و برگشتن به راه صحیح) اســت (آیه های 5 و 6)

 این نوع سیستم وحی رسانی، همان الهامات فردی است که هر کس تجربه ای از آنها را دارد و در سوره شمس هم اشاره شد که «فالهمها فجورها و تقویها» (آنگاه بدی و نیکی اش را به او الهام کرد)

اینک آیه 7 کاملاً مفهوم می شود زیرا خداوند به این سیستم گسترده ای قسم می خورد که هر کس آنرا می شناسد زیرا همگان الهاماتی دریافت می کنند و بطور مستـقیـــم تصوری از خیر و شر و جهان بعدی دارند و این قسم ها به این سیستم گسترده الهام  رسانی اشاره دارد و می فرماید ای مخاطب خودت هم میدانی که قیامت وقوع خواهد یافت.

این بود عرضی که ما در رابطه با قسم های این پاراگراف کرده ایم، اما ببینید تفاسیر ارجمند چه  ها فرموده اند، از روایات، نقل قول ها و چه و چه و بالاخره نتیجه گرفته اند که موضوع آیات، همان سیستم ارسال پیامبران است که چنانکه دیدید، نمی توان قبول کرد.

منظور از «رسل» در آیه 11 چیست؟

چگونگی شروع قیامت را در سوره های زلزال و قارعه دیدیم،  بطوریکه دیدیم، زندگی نوع انسان هنوز در روی زمین جریان داردکه حوادث قیامت شروع می شود، ازشروع این حوادث تا اتمام آن، که تکلیف مردم از لحاظ بهشتی بودن یا جهنمی بودن روشن می شود، قیامت نام دارد که آیه های 10-8 ناظر به آن و آیه 13 نشانگر اتمام قیامت است.

آیه 11نشانگر یکی از حوادث شروع قیامت است که طی آن برای «فرستادگان» سررسیدِ مأموریتی ابلاغ می شود که نتیجه آن مأموریت در آیه 13 ارائه می گردد، که جای بحث و بررسی دارد.

کلمه «رسل» (یعنی فرستادگان) درقرآن حدود ده بار آمده، و فقط یک بار آن مربوط است به «فرستادگانی که مأمور عذاب شهر قوم لوط بوده اند»

خلاصه اینکه در شروع قیامت «فرستادگان» مأموریتی می یابند که سررسید انجام آن «یوم الفصل» (یعنی روز جداسازی مؤمنان و کافران) است.

 یعنی مدت انجام آن مأموریت از ابتدای شروع حوادث قیامت است تا انتهای آن.

 اینک این سئوال پیش می آید که آن مأموریت چیست؟

 اگر «رسل» (یعنی فرستادگان) را بمعنی پیامبران بگیریم در آنصورت فقط یکجا در قرآن و آنهم در آیه 109 سوره مائده چنین می خوانیم: «روزی که خداوند پیامبران را جمع می کند و می گوید چه جوابی دریافت کرده اید؟ می گویند علمی نداریم، زیرا که تو خودت دانای پنهانی ها هستی»

 در این آیه چیزی که در موضوع فوق بما کمک کند دیده نمی شود، اما در آیه 118 همان سوره چیزی هست که کمک می کند، آنجا که حضرت عیسی عرض می کــند «... و من بر آنها هنگامیکه بین آنها بودم گواه بودم و وقتیکه مرا به وفات رساندی، خودت مراقب آنها بودی و خودت بر هر چیز گواهی»

 از اینجا معلوم می شود که پیامبران در مدت مأموریت پیامبرانه خویش «گواه» کارهای امت هایشان هستند و چه بسا مأموریت پیامبران در آیه 11 تهیه گزارش رفتارهای امت هایشان و ارائه آنها در «روز جدا کردن» باشد.

 اما اگر «رسل» (یعنی فرستادگان) را به آن معنی که در آیه «... اِنّا رسل ربک ...» (یعنی ... ما فرستادگان پروردگارت هستیم ...) که مربوط به انجام عذاب هلاکت در مورد شهر قوم لوط بود، بگیریم، در اینصورت معنی آیات 11 تا 13 این می شود که خداوند «روز جدا کردن» را قبلاً معین فرموده، و هنگام شروع حوادث قیامت به فرشتگان دستور می دهد، و برای آنها سررسید معین می کند، که کار حوادث قیامت را طوری پیش ببرند که تا رسیدن «روز جدا کردن» همه چیز سر موقع مناسب خویش انجام شود، که این یک معنی بهتری است.

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحیم

قسم به فرستادگانی که پياپي و بی وقفه کار میکنند (1) و قسم به همانها که پشت سر هم و بسيار سريع روانه ميشوند (2) و قسم به همانها که موضوع ماموریت شان پخش کردن مطلب خاصی است (3) و قسم به همانها که بطور دقیق مرسوله هرکس را جدا میکنند (4) و قسم به همانها که مرسوله هرکدام شان حاوی تذکر است (5) که موضوع تذکرشان  هشداری است یا اینکه برای بی توجهی به موضوع مرسوله عذرخواهیی کنند (6) و موضوع مرسوله همگیِ دریافت کنندگان این است که قیامتی که به همگان وعده داده شده حتمأ واقع ميشود (7) قیامت هنگامی وقوع می یابد که ستارگان بي فروغ به نظر آیند (8) و آسمان شکافته به نظر آید (9) و کوه ها خُرد شوند (10) و مهلتی که به مامورینِ الهی داده شده بود به اتمام برسد (11) که آن مهلت براي استقرار قیامت به آنان داده شده بود (12) که یکی از کارهای آن روز، جدا سازی مومنان از غیرشان است و به علت اهمیت این مطلب نیز نام آن روز «روز جداسازی» گذاشته شده (13) و تو ای پیامبر! آن روز چنان غیر قابل تصور است که انتظار تصورش هم از تو نمیرود (14) و در آن روز تکذيبگران وضع بسیار سختی خواهند داشت (15)