پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)
اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم:
طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) را در قسمت قبل نشان داده ایم که مطابق ذیل است:
|
درس: کافران بي توجه به افعال و صفات پرلطف الهي عامدانه و مصرانه با پيامبران لجبازي و مخالفت مي کنند .
|
برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:
|
درب: گوشه اي از نتيجه محتوم رفتار کافرانه و نيز نتیجه رفتار عکس آن، و ای پیامبر! موقعیت و صفات خداوند را در همه جهان بیادشان بیاور، و خودت هم چندان ناراحت نباش و کار آنها را به ما واگذار.
|
2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
هَلْ يَنظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَن تَأْتِيَهُم بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ ﴿66﴾ الْأَخِلَّاء يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ ﴿67﴾
ریزدرب: آیا اینان نگران نیستند آن روزِ سخت ناگهان برآنان در آید؟
2
يَا عِبَادِ لَا خَوْفٌ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ وَلَا أَنتُمْ تَحْزَنُونَ ﴿68﴾ الَّذِينَ آمَنُوا بِآيَاتِنَا وَكَانُوا مُسْلِمِينَ ﴿69﴾ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنتُمْ وَأَزْوَاجُكُمْ تُحْبَرُونَ ﴿70﴾ يُطَافُ عَلَيْهِم بِصِحَافٍ مِّن ذَهَبٍ وَأَكْوَابٍ وَفِيهَا مَا تَشْتَهِيهِ الْأَنفُسُ وَتَلَذُّ الْأَعْيُنُ وَأَنتُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ﴿71﴾ وَتِلْكَ الْجَنَّةُ الَّتِي أُورِثْتُمُوهَا بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿72﴾ لَكُمْ فِيهَا فَاكِهَةٌ كَثِيرَةٌ مِنْهَا تَأْكُلُونَ ﴿73﴾
ریزدرب: آیا اینان نگران نیستند آن روزِ سخت ناگهان برآنان در آید؟ البته سختیِ آن روز برای اهل تقوا نیست
3
إِنَّ الْمُجْرِمِينَ فِي عَذَابِ جَهَنَّمَ خَالِدُونَ ﴿74﴾ لَا يُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَهُمْ فِيهِ مُبْلِسُونَ ﴿75﴾ وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَكِن كَانُوا هُمُ الظَّالِمِينَ ﴿76﴾ وَنَادَوْا يَا مَالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنَا رَبُّكَ قَالَ إِنَّكُم مَّاكِثُونَ ﴿77﴾ لَقَدْ جِئْنَاكُم بِالْحَقِّ وَلَكِنَّ أَكْثَرَكُمْ لِلْحَقِّ كَارِهُونَ ﴿78﴾
ریزدرب: آیا اینان نگران نیستند آن روزِ سخت ناگهان برآنان در آید؟
4
أَمْ أَبْرَمُوا أَمْرًا فَإِنَّا مُبْرِمُونَ ﴿79﴾ أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُم بَلَى وَرُسُلُنَا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ ﴿80﴾
ریزدرب: البته آنان لجبازی میکنند ولی پیش نمی برند
5
قُلْ إِن كَانَ لِلرَّحْمَنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعَابِدِينَ ﴿81﴾ سُبْحَانَ رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ ﴿82﴾
ریزدرب: ای پیامبر! بگو اگر نظرتان درست بود، و خداوند فرزندی میداشت، خودم اولین عبادت کننده اش بودم
6
فَذَرْهُمْ يَخُوضُوا وَيَلْعَبُوا حَتَّى يُلَاقُوا يَوْمَهُمُ الَّذِي يُوعَدُونَ ﴿83﴾
ریزدرب: ای پیامبر! نیرویت را بیهوده برای اینان هدر مده
7
وَهُوَ الَّذِي فِي السَّمَاء إِلَهٌ وَفِي الْأَرْضِ إِلَهٌ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْعَلِيمُ ﴿84﴾ وَتَبَارَكَ الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَعِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ﴿85﴾ وَلَا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِهِ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَن شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ ﴿86﴾ وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى يُؤْفَكُونَ ﴿87﴾ وَقِيلِهِ يَارَبِّ إِنَّ هَؤُلَاء قَوْمٌ لَّا يُؤْمِنُونَ ﴿88﴾
ریزدرب: ای پیامبر! امیدشان به شفاعت را ببُر
8
فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَقُلْ سَلَامٌ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ ﴿89﴾
ریزدرب: ای پیامبر! نیرویت را بیهوده برای اینان هدر مده
تقطیع:
در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.
اصلی-فرعی
قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.
لُبّ مطلب:
با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.
3 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 میفرماید مطالب قرآن حق است ، زيرا از نزد خداوند نازل شده است و کفر کافران ، مانع خداوند از اتمام حجت نیست .
در پاراگراف 2 به گوشه ای از افعال و صفات پر لطف الهی که کافران هم به آن اعتراف هم داشتند اشاره میفرماید اما خاطر نشان میسازد که آنها در عین حال به تکذیب رسول خدا می پرداختند و ملائکه را مؤنث قرار داده و آنها را فرزند خداوند محسوب نموده ودلیل خود را روش آباء و اجدادی و عدم ممانعت خداوند اعلام می نمودند .
در پاراگراف 3 میفرماید ای کسانی که مطالب این پیامبر را می پسندید ، اینقدر از روسای قبایلتان حساب نبرید و مانند ابراهیم باشید و اگر چیزی را می پسندید به آن گرایش نشان دهید .
در پاراگراف 4 میفرماید تقسیم کننده مواهب خداوند است و مالداری ملاک ارزش و تنگدستی به معنی بی ارزشی نیست و خداوند بهتر میداند چه کسی شایسته پیامبری است و خداوند اینطور مقررکرده که هم کافران بتوانند ثروتمند یا تنگدست باشند و هم مومنان ، و کسی که از آموزه های وحی روی بگرداند گمراهی بر او مسلط میشود و دیگر قابل هدایت نخواهد بود و لذا ای پیامبر به وحی و ماموریت خویش بچسب و فقط پیروانت را مورد توجه قرارده و نگران چیزی هم نباش .
در پاراگراف 5 می فرماید اصرار ولجبازی ومخلفت عمدیِ آگاهانه چیز تازه ای نیست ، از جمله در یکی از تمدن های قبلی که برایتان آشنا است نیز نمونه روشنی از آن ، و نیز عاقبتشان ، اینطور بود ، لذا ای پیامبر ! و ای پیروانش ! صبر کنید و به ایمانتان بچسبید .
در پاراگراف 6 می فرماید این مخالفان (معاصر نزول این آیات) نیز همان رفتارِ پیش گفته را دارند و جر وبحثِ بیجایِ ناشی از عمد و اصرار ولجبازی دارند و تو (ای پیامبر) اهمیتی نده و وظیفه خودت را پی بگیر .
در این پاراگراف میفرماید ای کافران دست از لجاجت و اصرار بردارید و آینده مطلوب مقبول را از آن خود کنید و گرنه بد روزگاری خواهید داشت ، و تو ای پیامبر به اینها چندان اهمیتی مده ، و از رفتارهای اینان بزرگوارانه در گذر.
4 - سوالات
1 - درابتدای آیه های و 71 70موضوع کدام کلیدفهم قرآن اتفاق افتاده؟
2 – وضعیت آیه 69 با کدام کلید تفسیر مطابق است؟ (پرانتز؟ یا...؟)
3 – کلمه های « اورثتموها» و «مالک» و «رسلنا» به معنی لغوی آمده یا اصطلاحی؟
4 – مدلول آیه78 از زبان کیست؟
5 - مطلب آیه های 71 و 73 به چه زبانی است؟ (کنایه؟ استعاره؟ مَثَل؟ یا ....؟)
6 – در آیه 71 «ما تشتهیه الانفس و تلذ الاعین» با سایر نعمتهای ذکرشده ، اختلاف سطحی دارد ، و از آنها عام تر و بالاتر است ، علت این نوع بیان را ذکر کنید.
7 – اصرار و عمد سران کفار درکدام موضع این پاراگراف دیده میشود؟
8 - چه سابقه ای ازمطلب انتهای آیه80 دارید؟
9 - تنوین کلمه «ولد» از باب تحقیر است یا از باب تعظیم است؟
10 – در همین سوره چه سابقه ای از آیه 87 دارید؟
11 – آیه 88 ، منهای کلمه اول آن ، شمارا به یاد چه سوره و چه آیاتی می اندازد؟
12 - «ه» در «قیله» (آیه88) به چه کسی اشاره دارد؟
13 – منظور از «شفاعت» (آیه86) کدام است؟ (آخرتی- چرا-؟دنیائی؟ اعم؟)
14 - کلمه «سلام» به معنی لغوی آمده یا اصطلاحی؟ وبطور کلی ، در آیه 89 چه را القاء میکند؟ («برویدِ» محترمانه؟ یا ...؟)
15 - «علم»ی که در انتهای آیه 89 با قیدِ «بزودی» به آن اشاره شده ، از چه نوع است؟ (از نوع اعتقادی که پس از فتح مکه بدستشان آمد؟ از نوعی که پس از وقوع قیامت حاصل میشود؟ یا...؟)
5 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
اکثریت فعالان کفر از آنچه آنحضرت ابلاغ میکرد آن بدشان می آمد (آیه 78)
از آیه 79 معلوم میشود فعالان کفر در کار مخالفتشان با آنحضرت بسیار پیگیر و مبرم بوده اند .
از آیه 84 فهمیده میشود آنها الوهیتی برای خداوند قائل نبودند و او را فقط خالق میدانستند و از آیه 85 فهمیده میشود برای خداوند نقشی در اداره جهان نمی شناخته اند و موضوع قیامت را هم بطور واضح انکار میکردند .
از آیه 86 فهمیده میشود چیزی که به آن دلخوش بوده اند موضوع شفاعت بود که به نظر آنها متصدیان آن نیز (یعنی شفیعان چنانکه قبلا در آیات و سوره های قبلی دیده ایم) «فرزندان خدا» و یا ملائکه بوده اند .
6 - پیشگوئی های تحقق یافته
در آیه 83 به آنحضرت میفرماید به اینها (فعالانِ مخالفت با رسالتت) اهمیتی نده و در آیه 89 همین مفهوم را تکرار میکند و با دو داستان مربوط به دو پیامبر سابق تلویحا پیشگوئیِ موفقیتِ آنحضرت مینماید .
7 - آیات برجسته این پاراگراف
یک ملاک مهم برای برجستگیِ آیات، شهرت آنها در نزد مردم است و این آیات از مشهور ترین های آیات قرآنی است.
آیه 84 به دلایلی که بارها گفته ایم (اقبال هنرمندان و وعاظ و . . ) از آیات برجسته قرآنی است.
8 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیات 66 تا 78 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز همچنین.
آیه های 84 تا 86 به آیاتی از علم وقدرت الهی اشاره دارد که بالاتر از ذهنیات مخاطبان اولیه، بلکه حتی مخاظبانِ کنونی است و لذا از ذهنیات مخاطبان اولیه بالاتر است.
9 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
توصیه به پیامبر! که به این کفر و تکذیب ها اهمیت ندهد و هشدار به کافران و مکذبان که دست از این لجاجت ها بردارند و آینده مقبول را از آن خود کنند .
10 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
موضوع آیه 67 را قبلا درسوره معارج و قبل از آن در سوره عبس دیده ایم.
همچنین موضوع آیات 68 تا 73 را نیز قبلا درسوره های زیادی دیده ایم.
نیز آیات 74 تا 78 (غیر از آیه 77) را.
شرح مختصر
کلیدهای تفسیری
بحث متنی
در ابتدای آیه 68 واگذاری به مخاطب صورت گرفته، و نیز در ابتدای آیه 70، و در ابتدای آیه 79 التفات.
آیه 82 فرع بر 81 و آیه 87 فرع بر 86 است.
در نظم فعلی، آیه 87 بوضوح «پرانتزی» است، زیرا اگر آن را ندیده بگیریم، و قبل و بعدش را وصل کنیم، روال سخن صاف و بی سکته میشود.
همچنین به نظر می آید جمع آوری کنندگان قرآن در زمان خلیفه سوم جای آیه 87 و 88 را اشتباها با یکدیگر عوض کرده باشند، زیرا اگر آیه 88 مقدم و آیه 87 موخر باشد روال سخن هم صاف و یکدست و هم منطقی تر میشود، و در اینصورت آیه مذکور پرانتزی هم نخواهد بود.
خودکشی ناممکن
از آیه 77 فهمیده می شود در آخرت (جهنم) خودکشی امکان ندارد.
معبود همه جا
آیه 84 تفسیر «اله الناس» سوره ناس است ، یعنی الوهیت خداوند متعال منحصر به اهل زمین نیست بلکه کل جهان را شامل می شود و در حقیقت در اینجا بر نفی عقاید مشرکان (موضوع «دختران خدا» که مورد پرستششان بود) تاکید فرموده است.
باز هم شفاعت
با موضوع شفاعت در سوره مدثر آشنا شده ایم، و استثناء قسمت آخر آیه 84، نفی قسمت اول همان آیه نیست، بلکه تفسیر آن است که می فرماید اصل موضوع شفاعت قبول است، اما حدودی دارد که در آخر آیه شرح داده شده و خداوند به آنها اجازه شفاعت داده است.
تناسب مطلب با اینجا اینطوراست که این باصطلاح«دختران خدا»که شما میگوئید، الوهیت که بماند،حتی شفاعت هم ازآنها برنمی آید.
موضوع شفاعت یکی از موضوعات نسبتاً ثابت قرآنی است، و چنانکه خواهید دید هر از گاهی یکبار مطرح می شود، و در هر بار گوشه های نگفته ای از آن مطرح میگردد، به همین علتِ پر بسامدی، یکی از کلیدهای فرعی فهم تفسیر قرآن میباشد، و اگر خداوند توفیق دهد در سوره بقره ذیل «من یشفع عنده الا باذنه» یک جمع بندی از آن عرض خواهیم کرد.
ای پیامبر! اینقدر به خودت فشار نیاور
موضوع آیه 89 نیز یک موضوع نسبتاً ثابت قرآنی است، بطوریکه از تقریباً ابتدای دستور خداوند که «هشدار بده» د رسوره مدثر، تا آخر نزول وحی، این مفهوم دائماً تکرار می شود که ای پیامبر! اینقدر حرص و جوش نخور! تو فقط پیام را برسان و غیره؛ بطوریکه این مفهوم نیز یکی از کلیدهای فرعی فهم و تفسیر قرآن می باشد، و البته آیه 88 را نیز باید در همین چارچوب دید.
ترجمه تفسیریِ آزاد
آيا منتظر چيزي غير از قيامت هستند که ناگهان برآنها درآيد و متوجه نباشند؟ (66) در آن روز دوستان صميمي، بعضي نسبت به بعضي ديگر دشمن خواهند بود، مگر متقيان (67) که به آنان خطاب میشود اي بندگانم! امروز نه نگرانيي داشته و نه اندوهگين باشيد (68) اینها همان کساني بودند که به آياتمان ايمان آوردند و تسليم حق شدند (69) به آنان خطاب میشود خودتان و همسرانتان با خوشي داخل بهشت شويد (70) سيني هاي طلايي و فنجانهائي دور آنها گردانده ميشود و در آنها چيزهائي است که دل ميخواهد و چشم لذت ميبرد و شما در آن نعمتها جاودان خواهيد بود (71) و اين بهشت را بسبب اعمالتان به شما داده ايم (72) که در آن ميوه های زياد خواهيد داشت که از آن خواهيد خورد (73) اما مجرمان البته در عذاب جهنم جاودان خواهند بود (74) و هيچ تخفيفي نخواهند داشت و در آن پژمرده خواهند شد (75) و ما ظلمي به آنان نکرده ايم بلکه خودشان ظالم بودند (76) و ميگويند اي نگهبانان جهنم پروردگارتان بايد ما را از بين ببرد و آنها در جواب ميگويند نه! شما در اینجا جاودان خواهيد ماند (77) حق را برايتان آورده بودیم اما اکثرتان حق را ناخوشايند ميداشتيد (78) ای پیامبر! اینها چه فکر میکنند؟ یا اینکه راجع به چيزي اصرار دارند؟ در اينصورت ما نيز اصرار داريم (79) يا اينکه تصور ميکنند پنهان و آشکارشان را نمي شنويم؟ بلي فرستادگان ما نزدشان هستند و مي نويسند (80) بگو اگر خداوند رحمان فرزندي داشت خودم اولين عبادت کننده اش بودم (81) منزه است پروردگار آسمانها و زمين كه پروردگار عرش هم هست از آنچه درباره اش ميگويند (82) پس آنها را بحال خودشان واگذار که در باطل فرو روند و بازي کنند تا اينکه بالاخره به آن روزشان که وعده داده ميشوند برسند (83) او در آسمانها خداست و در زمين هم خداست و همو حکيم داناست (84) و پر برکت است کسي که فرمانروائي آسمانها و زمين و بين آنها از اوست و همو که علم قيامت را دارد و بسوي او بازميگرديد (85) و کساني را كه جز او ميخوانند قدرت شفاعت ندارند مگر کسي که به حق شهادت دهد و علم داشته باشد (86) و اگر از آنها بپرسي چه کسي خلقشان کرده با تأکيد خواهند گفت البته خدا. پس بنگر به کجا منحرف ميشوند؟ (87) و نیز به اين قول توجه کن که آن باصطلاح شفعاءشان میگویند: پروردگارا اين مردم ايمان نمي آورند (88) پس، ای پیامبر! از اينان در گذر، و سلامي بگو و بزودي خواهند دانست (89)