پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) مطابق ذیل است:

 (جدول1)

آيه	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	تعداد کلمه
1	حروف مقطعه	حم		1
2	خداوند	صفات	رحمان- رحيم- تنزيل کتاب	4
3	قرآن	صفات	آياتش تفصيل يافته- روشن است- برای مردم عالم	7
ق4	قرآن	صفات	بشير و نذير	2
ق4	مردم	کافران	اکثرشان اعراض کردند	6
5	مردم	کافران	ميگويند نمی فهميم- گوشمان سنگين است هر کاری ميکنی بکن	17
6	پيامبر	دستور رفتاری	بگو بشری مثل شما هستم که وحی ميگيرم- استغفار کنيد...	16
7	مردم	کافران	صفات آنها- کفر به آخرت- ندادن زکات	8
8	مردم	مومنان	صفات- و بشارت اجر بی منت	9
12-9	خداوند	افعال	آفرينش آسمانها و زمين- تمهيد رزق بندگان- ساماندهی جهان- تزيين آسمان دنيا...	64
18-13	مردم	گذشتگان	تکذيب پيغمبران- استکبار- عذاب نابود کننده	116
24-19	آخرت	قيامت	کافران- ناباوری از اوضاع قيامت- نکوهش- ناراحتی	93
25	حکمت	يک قانون الهی	کافران ضررکرده اند چه جن - چه انس	25
26	مردم	کافران	رفتارشان- ميگويند وقتی قرآن خوانده ميشود هو کنيد	11
27	مردم	کافران	تهديد به عذاب	10
29-28	آخرت	جهنم	کافران در آن حالت با يکديگر می ستيزند	34
32-30	آخرت	قيامت	مومنان توصيف و تمجيد و بشارت	47
33	مردم	مومنان	توصيف و تمجيد رفتارشان	13
36-34	پيامبر	آموزش اخلاقی	صبر- دفع به بهترين وجه- پناه بردن به خدا	49
39-37	خداوند	آيات	شب و روز- خورشيد و ماه- باران- زنده کردن زمين	61
41-40	مردم	کافران	عمدا الحاد و کفر ميورزند	36
42	قرآن	صفات	باطل در آن راهی ندارد	13
44-43	پيامبر	دلداری	تکذيب مکذبان تازگی ندارد -پيغمبران قبلی را هم تکذيب کردند	52
45	مردم	گذشتگان	اختلاف در دين حضرت موسی	19
46	حکمت	قانون الهی	عمل صالح به نفع صاحبش است و بر عکس آن نيز همينطور است	11
ق47	خداوند	علم	نافذ و محيط به آينده	18
ق48-47	آخرت	قيامت	کافران - بيجواب بودن آنها	22
51-49	مردم	انسان	همه اش خير ميخواهد و طاقت شر را ندارد و اگر نعمت ببيند بد ميشود	57
52	مردم	کافران	پرسش از وجدان خود آنها- چه کسی گمراه تر است از.. کسی که در شقاق بعيد است	17
ق53	مردم	انسان	بزودی آياتمان را در آفاق و انفس به آنها می نمايانيم تا بدانند آن حق است	11
ق53	خداوند	صفات	بر هر چيزی گواه است	9
ق54	مردم	کافران	راجع به لقاء پروردگارشان در جدالند	7
ق54	خداوند	صفات	بر هر چيزی محيط است	5
جمع				870

جدول درج ها

شماره	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	درصد
1/4	مردم	کافران	کافران اعم از گذشته و حال- استکبار- عمد- کفر- جدال- اختلاف	7/38
2/4	آخرت	قيامت	کافران در قيامت باناباوری از آن اوضاع، شروع به چشيدن عذاب ميکنند و در جهنم با يکديگر در ستيزند	5/22
3/4	خداوند		ذکر الطاف شامل عام دائمی الهی	5/18
4/4	پيامبر		دلداری و آموزش بهترين رفتار با کافران و صبر و مماشات ...	5/13
5/4	قرآن	صفات	آیاتش تفصیل یافته...	5/2
6/4	حکمت	قوانین الهی	کافران ضرر کرده اند-عمل صالح به نفع صاحب آن است.	1/4
7/4	حروف مقطعه	حم		1/0

 

درس: نکوهش کافران اعم از گذشته و معاصر برای بی توجهی به الطاف الهی و بی توجهی به آخرت که منجر به عمد و اصرار و عناد و گردنکشی کافرانه می شود.

البته دو جدول فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کرده ایم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: نکوهش کافران معاصر که به نعمت عظيم قرآن اهميت نميدادند و بر روش خويش اصرار مي ورزیدند و ذکر گوشه ای از لجبازی کافران و توصیه به پیامبر(ص) که آنها را به عاقبت شان و نیز عاقبت مؤمنان توجه دهد.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

حم ﴿1﴾

ریزدرب:

2

تَنزِيلٌ مِّنَ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ﴿2﴾ كِتَابٌ فُصِّلَتْ آيَاتُهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِّقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴿3﴾ بَشِيرًا وَنَذِيرًا فَأَعْرَضَ أَكْثَرُهُمْ فَهُمْ لَا يَسْمَعُونَ ﴿4﴾

ریزدرب: قرآن از جانب خدا فرود آمده، مفهوم، و به خواندن مانوس، هشدار دهنده، و امیدبخش است

3

وَقَالُوا قُلُوبُنَا فِي أَكِنَّةٍ مِّمَّا تَدْعُونَا إِلَيْهِ وَفِي آذَانِنَا وَقْرٌ وَمِن بَيْنِنَا وَبَيْنِكَ حِجَابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنَا عَامِلُونَ ﴿5﴾

ریزدرب: اما عده ای در باره چنین کتابی موضع بسیار نامناسب میگیرند

4

قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَقِيمُوا إِلَيْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ وَوَيْلٌ لِّلْمُشْرِكِينَ ﴿6﴾ الَّذِينَ لَا يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ ﴿7﴾ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ ﴿8﴾

 

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - سوالات

1 – از کلمه «آیات» (آیه3) چه به ذهن می آید؟

2 - «علم» مورد نظر(آیه3) از چه نوع است؟

3 – چرا از میان صفات ممکن «لایسمعون» انتخاب شده؟ 

4 - حالت کلی این پاراگراف چگونه است؟ (آموزشی؟ نکوهشی؟ هشداری؟ ترغیبی؟  یا....؟)

5 – در آیه 3 ، بین کلمات 3 و 4 ، موضوعِ کدام کلید تفسیر اتفاق افتاده؟

6 - چرا از میان صفات الهی رحمان و رحیم ترجیح داده شده؟

7 – در «فصلت آیاته» ، آیا منظور از کلمه «آیات» معنی لغوی آن است یا معنی اصطلاحی (که آیه های قرآن باشد) ؟ [اگر نتوانستید تصمیم بگیرید به درس و درب هم نظری داشته باشید]

8 - «مستقیم شوید» ( آیه6 ) یعنی چه؟

9 - لجبازی و عمد و اصرار را درکدام موضع این پاراگراف به وضوح می بینید؟

10 - درسوره های قبل چه سابقه ای از«اجرغیرممنون» (آیه8) دارید؟

11 - «مِثل» بودن پیامبر(ص) (آیه6) یعنی چه؟ (ازلحاظ نیازهای جسمانی؟ ازلحاظ محدودیت های انسانی- مانندخستگی ونیازبه استراحت وامثال آن-؟ یا....؟)

12 - راجع به موضوع «وحی» چه سابقه ای درسوره های قبل سراغ دارید؟

13 - این سوره تقریبا درسال پنجم بعثت نازل شده ، و هنوز پیامبر(ص) تشکیل حکومت نداده بود . پس، موضوع «زکات» (آیه7) چرا ذکرشده؟

14 – قول کافران در آیه 5 ، از چه نوع است؟ (از موضع تکبر؟ به زبان طنز؟ به زبان طنز از موضع تکبر؟ یا...؟)

4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

اکثریت مردم مقارن نزول این آیات به آن اعتنایی نمیکردند (آیه 4)

فعالان کفر به شدت در کفرشان عمد و اصرار به خرج میدادند (آیه 5)

 از آیه 7 معلوم میشود قبل از هجرت نوعی زکات در بین مردم معمول بوده که برخی می پرداختند و برخی نمی پرداختند ، البته باید دانست که البته این به مسلمانان مربوط نمیشود زیرا انتهای آیه در ارتباط آن به کفار ظهور دارد .

5 - آیات برجسته این پاراگراف

یک ملاک مهم برای برجستگیِ آیات، شهرت آنها در نزد مردم است و این آیات از مشهور ترین های آیات قرآنی است.

آیه های 3 و 4 و 6 به دلایلی که بارها گفته ایم (اقبال هنرمندان، وعاظ و. .) از آیات برجسته قرآنی است.

6 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیه1 از حروف مقطعه است، و چنانکه قبلا عرض شد، چون تاکنون به نحو مقنعی رمزگشائی نشده، بالاتر از ذهنیات ما نیز میباشد، چه رسد به مخاطبان اولیه.

آیه های 3 و 6 از آن لحاظ که به گوشه ای از مکانیزم وحی اشاره دارد، و آن چیزی است که هیچ بنی بشری به آن دسترسی ندارد، بالاتر از ذهنیات بشر و طبعا معاصران نزول نیز میباشد.

7 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

در باره آیات ابتدای این پاراگراف ، حتی امروز نیز ، با توجه به معانی والای آن ، حتی برخی مفسران هم ، درک مقبولی از آن ندارند ، چه رسد به مخاطبان اولیه ! در عین حالیکه کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در این هزار و چند صد سال، تغییر معنای قابل توجهی نیافته اند ! لذا ، مخاطبان اولیه نیز از آن همان را می فهمیده اند که ما .

8 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

نکوهش کافران معاصر که به نعمت عظيم قرآن اهميت نميدادند و بر روش خويش اصرار مي ورزیدند و ذکر گوشه ای از لجبازی کافران و توصیه به پیامبر(ص) که آنها را به عاقبت شان و نیز عاقبت مؤمنان توجه دهد .

9 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

غیر از آیات 1و 2 4 و 8 ، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است .

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

بحث متنی

آیه 7 فرع است بر آیه 6 و این واضح است.

ذکر مصادیق از باب حصر نیست

در آیه 7 دو مشخصه از مشخصات عمده مشرکان ذکر شده، و آن به این معنی نیست که مشخصات آنان منحصر در آن دو مشخصه باشد.

همچنین است «وای برمشرکان» د رآیه 6، یعنی اینکه آن «وای» منحصر به آخرت نیست، یعنی زندگی این جهانیِ مشرکان نیز ممکن است «وای دار» باشد.

توصیف همه جانبه قرآن

1 - بنابر آیه 2، این قرآن فرو فرستاده از جانب خدائی است که هم رحمان و هم رحیم است (و البته گوشه ای از معنی خودِ رحمان و رحیم را قبلا در سوره حمد دیده ایم) و لذا قرآن یک صفت عمده دارد و آنهم این است که خودش پراز لطف و رحمت است .

2- این قرآن ، «کتاب» است، یعنی «نامه» است، و فرستنده آن خداوند بزرگ، و گیرنده آن تک تک ما هستیم، و اگر این معنا را در ذهن خویش گسترش دهیم معانیی بر ما ظاهر میشود که لازم نیست در اینجا به آن بپردازیم زیرا خواننده این نوع مطالب، فهیم است.

3- آیات قرآن «تفصیل» یافته، یعنی یک چیز سر بسته کلیِ کش دار نیست، بلکه مطالب آن «باز» شده، و لذا مفهوم ومشروح و گسترش یافته است.

4- مطالب قرآن مجموعه ای از «آیه»ها است، یعنی اینکه علامت و نشانه فرستنده آن است و بعبارت دیگر رنگ و بو و نشانه خداوند را در خویش دارد و گرچه خداوند بالاتر است از اینکه رنگ و بو داشته باشد اما وقتیکه کلمه ای نمی یابیم که منظور خویش را برسانیم چه باید بگوییم؟

5- قرآن، «قرآن» است، یعنی یک متن «خواندنی» است،  یعنی اینکه مثلا موسیقی و تصویر و از این نوع نیست بلکه یک متن خواندنی است و لذا برای درک و فهم آن باید مانند سایر متون خواندنی علائم و نشانه هائی  را شناخت، و روابط و قوانین حاکم بر آنها را دانست، و آنگاه ممکن است به مفاهیم آن راه یافت، و لذا برای درک آن مفاهیم باید به حداقلی از علم و سواد مسلّح شد، و لذا درک قرآن کار هر بیسواد نافرهیخته ای نیست.

6- قرآن «عربی» است، و از لحاظ لغت، «عربی» یعنی روشن و مفهوم و قابل درک است، و باید این نکته را در نظر داشته باشیم که در اینجا کلمه «عربی» بمعنی «زبان اعراب» نیست. زیرا آن معنی، معنیِ اصطلاحی این کلمه است، و در اینجا معنی لغوی آن منظور است، یعنی همان چیزی که عرض شد، یعنی مطالب قرآن روشن و مفهوم است، یعنی مطالب قرآن از نوع چیستان و معما و تربیع دایره و امثال آن نیست، بلکه گویا و روشن و مفهوم است.

7- از دو کلمه آخر آیه 3 فهمیده می شود که این «گویا و روشن یه پو مفهوم بودن» قرآن، برای کسانی است که صاحب علم و فهم باشند نه اینکه برای هر بیسواد نافرهیخته جاهلی هم قرآن گویا و روشن و مفهوم باشد.

8- قرآن امیدوار کننده است، و به آدمی میگوید اگر چنین و چنان کنی سرانجامی عالی خواهی داشت ( و بحث در این باب طولانی است اما نیازی به آن نیست زیرا خواننده این نوع مطالب فهیم است)

9- قرآن هشدارد دهنده است، و به آدمی میگوید اگر فلان و بهمان طور باشی و فلان و بهمان کارها را کنی، سرانجامی اسفبار و نامطلوب خواهی داشت (و بحث در این باب طولانی است اما نیاز به آن نیست زیرا خواننده این نوع مطالب فهیم است)

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

حم (1) این سوره، فرو فرستاده اي از جانب خداوند بخشنده مهربان است (2) كتابي است که آيه هایش از يکديگر متمايز شده و خواندنيي است به زبان واضح براي مردمي که علم دارند (3) مژده دهنده اي و هشدار دهنده اي بزرگ است. اما کافران اکثرا رويگردان شده و گوش نميدهند (4) و میگویند دلهاي ما نسبت به آنچه دعوتمان ميکني در پوششي است و گوش هايمان هم سنگين است و بين ما و تو حجابي بزرگ است، پس تو بکار خودت برس، ما هم بکار خودمان برسیم (5) بگو جز اين نيست که من بشري مانند خودتان هستم با اين فرق که بمن وحي ميشود که خدايتان خدائي است واحد. پس بسوي او مستقيم شويد و از او رفع موانع رشدتان را بخواهيد. و واي بر مشرکان (6) که زکوة نميدهند و به آخرت هم کفر ميورزند (7) البته آنان که ايمان آورده و عمل صالح کرده اند پاداشي بي منت خواهند داشت (8)