پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره را (یعنی «درس» سوره را)  چنانکه در قسمت های زیادی دیده اید از طریق محاسبه استخراج میکنیم، اما چون این سوره خیلی کم حجم است، نیاز به آن کارها نیست و مستقیما قابل  درک است و مطابق ذیل میباشد:

درس: نکوهش کافران اهل کتاب که آگاهانه و عامدانه کفر می­ورزند.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

به همان دلیل فوق الذکر نیاز به استخراجِ از راه دوم نیز نیست.

3 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

به طور وضوح از آیه 1 فهمیده می­شود «بینه»ای بوده که قبل از آن «کافرانِ اهل کتاب و مشرکین» از هم جدا نبودند و بعد از آن «اهل کتاب» متفرق شدند.

در اینجا مفسران محترم دچار اختلاف وسیعی شده­اند و فرمایش­های متضاد و متنافری فرموده­اند، و این سوره از این لحاظ یکی از سوره­های مشکل است .

اما ما که برای تفسیر، بطور همزمان، هم به ترتیب نزول و هم به «درس» سوره متکی هستیم، برای درک مطلب هیچ مشکلی احساس نمی­کنیم.

زیرا از لحاظ ترتیب نزول که نگاه کنیم نزول این سوره مربوط به زمانی است که مسلمانان از تضییقات و فشارها رهائی یافته و اینک در مدینه حکومتی از خویش دارند و وضعشان بطور روزافزون مطلوب­تر می­شود و لذا آنها اگر خود را «مؤمن» می­نامند، طبیعی است همهء «غیر خود» را «کافر» می­دانند.

علیرغم اینکه کافران ممکن است در بین خودشان صدها دسته­بندی و نام داشته باشند (مثلا یهودیان ، و نصارا و مشرکین – با آنهمه دسته بندی مختلف داخلی که در بین خویش داشتند – و صابئین و مجوس و غیره)

بنابراین «کافران» از نظر مسلمانان یعنی غیرمسلمانان و «من اهل الکتاب و المشرکین» یعنی آن یهودیانی که در زمان نزول این سوره در یثرب بودند و نیز قبایل مشرکی که در همانجا زندگی میکردند .

و «آن دلیل آشکار» (= بینه) ازنظرمسلمانان یعنی وحی و پیامبر اکرم (ص) و قرآن .

خلاصه اینکه یعنی قبل از هجرت یهودیان یثرب (من اهل الکتاب) و مشرکانِ مستقر در یثرب (والمشرکین) با هم زندگی مسالمت آمیزی داشتند و بر طبل اختلافات دینی نمی کوبیدند و با هم داد و ستد و همسایگی داشته­اند. (لم یکن . . منفکین)

اما پس از هجرت این اتفاقات افتاد:

1- مشرکانِ اهل یثرب عمدتاً مانند سابق مخالف پیامبر(ص) ماندند.

2- یهودیان نسبت به دین جدید، با توجه به اطلاعاتی که در کتب خویش داشتند، آنرا خودی حساب کرده و نسبتاً از آن استقبال کردند.

بنابراین، در این مرحله (یعنی از هجرت تا نردیک تغییر قبله) یهودیان و مسلمانان خود را «دارای ریشه واحد»، و مشرکان را «غیر خودی» حساب می­کردند و لذا یهودیان از لحاظ خود آگاهی ، خود را با اسلامِ هجرت کرده بیشتر نزدیک میدیدند و لذا کم و بیش بر طبل اختلاف دینی خویش با مشرکان یثرب می کوبیدند و انفکاک آنان شروع و تدریجا قوی شد .

اما پس از هجرت و پس از استقرار و تقویت مواضع مسلمانان، و تغییر قبله، یهودیان دیدند که این دین جدید نه تنها از آنها «دنباله­روی» نمی­کند بلکه آنها را نیز دارد به راه خویش دعوت می­کند .

لذا یهودیان با توجه به مشخصات روانی قوم بنی­اسرائیل (که با آن در سوره­های طه، اعراف و بقره آشنا شده­ایم) از اسلام کناره گرفتند و کم کم به یکی از شدیدترین دشمنان اسلام تبدیل شدند .

لذا «جدا نبودندِ» آیه 1 به «همزیستی مسالمت­آمیز صرفنظر از اعتقادات» بین یهودیان مدینه و مشرکان مدینه مربوط می­شود و «جدائی گزیدندِ» آیه 4 صبغه اعتقادی دارد یعنی یهودیان از مسلمانان جدائی گزیدند.

با این توضیح و با توجه به «درسِ»سوره ، همه فقرات سوره مفهوم و مشخص است و علت مشکل بودن این سوره از لحاظ تفسیر این است که مفسران محترم به این نکته کلیدی توجه نفرموده­اند که کلا باید کارِ تفسیر را با توجه به ترتیب نزول و با توجه به درس و درب ها انجام دهند .

4 - آیات مشکل

از «مشکل» بودن این آیات چه عرض کنیم جز اینکه ببینید مفسران گوناگون در طول تاریخ اسلام و در پهنه جغرافیائی آن چه مطالب مختلف و متنوع و بعضا متضادی در تفسیر آنها گفته اند .

5 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .

6 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

نکوهش کافران اهل کتاب و مشرکان که آگاهانه و عامدانه کفر می­ورزند.

7 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

غیر از آیه 8 ، بقیه آیات سوره «برای اولین بار» است .

8 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:

1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.

2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.

کافران

لَمْ يَكُنِ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ وَالْمُشْرِكِينَ مُنفَكِّينَ حَتَّى تَأْتِيَهُمُ الْبَيِّنَةُ ﴿1﴾ رَسُولٌ مِّنَ اللَّهِ يَتْلُو صُحُفًا مُّطَهَّرَةً ﴿2﴾ فِيهَا كُتُبٌ قَيِّمَةٌ ﴿3﴾

یهودیان

وَمَا تَفَرَّقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ إِلَّا مِن بَعْدِ مَا جَاءتْهُمُ الْبَيِّنَةُ ﴿4﴾ وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاء وَيُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ وَذَلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ ﴿5﴾

انسان های نا مطلوب

إنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ وَالْمُشْرِكِينَ فِي نَارِ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا أُوْلَئِكَ هُمْ شَرُّ الْبَرِيَّةِ ﴿6﴾

انسان های مطلوب

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُوْلَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ ﴿7﴾

درباره نعیم

جَزَاؤُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا رَّضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِكَ لِمَنْ خَشِيَ رَبَّهُ ﴿8﴾

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

بحث متنی

آیه­های 2 و 3 فرع بر آیه 1 است و این واضح است.

آیه 5 فرع بر آیه 4 است و این نیز واضح است.

دریافت­های کوتاه مستقیم

آیه 6: عبارت «بدترین مردم» در این آیه به «سران» آنها منطبق است نه به مشرکان و یهودیان معمولی.

معنی کلمه«شرّ» میتواند هم «بدتر» و هم «بدترین»باشد و درآیـه6 معنی اخیـر استفاده شده است .

آیه 7: همچنین عبارت «بهترین مردم» این آیه، به «پیشروان نهضت اسلام» منطبق است نه  به مسلمانان عادی (که اینک دیگر مسلمان بودن، پس از هجرت و پس از تشکیل حکومت، و پس از قوی شدن نهضت اسلام، دیگر نه تنها سبب آزار و شکنجه و تعقیب و تضییق نبود بلکه کاملاً مطلوب و شیرین شده بود و «مگسان گرد شیرینیِ» فراوانی هم به امید زندگی بهتر و سوار موج جدید شدن و رسیدن به آلاف و الوف به آن پیوسته بودند)

معنی کلمه «خیر» میتواند هم«بهتر» باشد وهم «بهترین» و درآیه7 معنی اخیراستفاده شده است ، زیرا باروال سخن وامارات و قرائن دیگرمتناسب تراست .

آیه 8: سه بار مفهوم جاودانگی تکرار و تأکید شده: یکبار در کلمه «عدن»، یکبار در کلمه «خالدین» و یکبار هم در کلمه «ابد»

بعبارت دیگر، جاودانی بودن در عذاب، خاص نخبگان جامعه کفر است و نیز جاودانگی در نعمت (با قید سه تأکید) خاص نخبگان جامعه ایمان است.

در کلمه خشیت هم که در انتهای آیه آمده «ترس» از نوعی که یکنفر مثلاً ممکن است از مار و عقرب و چنگیز و آتیلا و امثالهم بترسد نیست. بلکه مثلاً شبیه آن ترسی است که دانشجو نسبت به یک پروفسور که ضمناً با او درس هم دارد، احساس می­کند.

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

عده ای از کافرانِ یهودِ ساکن در یثرب، و عده ای از مشرکين یثرب از لحاظ زندگی اقتصادی و اجتماعی از يكديگر جدا نبودند تا اينکه آن دليل روشن بسويشان آمد (1)  که رسولي از جانب خداوند بود که صحيفه هائي پاکيزه تلاوت ميکرد (2) که در آنها نامه هائي استوار و پاينده بود (3) آن اهل کتاب از مسلمانان جدا نشدند مگر پس از آنکه آن دليل روشن که در احکام اسلام بود بسويشان آمد (4) که طی آن مأمور نشده بودند مگر اينکه خداوند را به اخلاص عبادت کنند و نماز بپا دارند و زکات بدهند و دين استوار و پاينده نيز همين است (5) كافران اهل کتاب و مشرکان که کفر ورزيدند بطور ابدي در جهنم خواهند ماند که آنها بدترين مردمانند (6) البته مومنان که عمل صالح هم انجام داده باشند بهترين مردمانند (7) پاداششان نزد پروردگارشان باغهائي است مستقرِ جاويد که از آنها نهرها جاري است که در آن بطور ابدي جاودان خواهند بود. خداوند از آنها و آنها نيز از او راضي هستند. اين براي کسي است که نسبت به پروردگارش حرمت ميگذارد (8)