پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) که مطابق ذیل است:

(جدول1)

تعداد  کلمه	شرح	عنوان  فرعی	عنوان اصلی	آیه
35	مُلک- علم	صفات	خداوند	2-1
6	انکار قیامت	کافران	مردم	ق3
26	علم مطلق	صفات	خداوند	ق3
10	پاداش خواهند داشت	مومنان	مردم	4
11	عذاب خواهند داشت	کافران	مردم	5
16	آنچه را که بر تو فرستاده شده حق می بینند	مومنان	مردم	6
16	میگویند : میگوید بعد از اینکه مردیم و تجزیه شدیم دوباره زنده میشویم!	کافران	مردم	7
16	تحلیل غلط از موضوع وحی	کافران	مردم	8
28	قدرت	صفات	خداوند	9
25	نعمتی که به او داده شده -  فن  آهنگری و...	داود	پیامبران	11-10
78	نعمتی که به او داده شد-  باد بفرمانش بود، و قیر برایش مانند چشمه می جوشید، و جن کارگر او بود	سلیمان	پیامبران	14- 12
102	قوم سبأ- نعمتی که به آنان داده شد  و کفرانی که کردند و نعمتشان از بین رفت	گذشتگان	مردم	20- 15
21	شیطان تسلطی بر مردم ندارد-  خودش هم یکی از وسیله های تشخیص مومن از بقیه است	مردم	حکمت	21
122	عقیده باطل کافران را اینطور پاسخ بگو	آموزش	پیامبر	30- 22
90	کافران-  عذاب - مستضعفان و  مستکبران یقه یکدیگر را میگیرند	جهنم	آخرت	33- 31
12	کافران-  هوسرانان-  اعلام کفر	گذشتگان	مردم	34
8	استدلال هم می کنند : مال و تعداد مان زیادتر است	گذشتگان	مردم	35
14	طرز رد کردن استدلال کافران	آموزش	پیامبر	36
9	طرز رد کردن استدلال کافران	آموزش	پیامبر	ق37
15	پاداش خواهند داشت	مومنان	مردم	ق37
9	عذاب خواهند داشت	کافران	مردم	38
19	طرز رد استدلال کافران	آموزش	پیامبر	39
42	روشن شدن حقایق و باطل بودن افکار کافران	قیامت	آخرت	42- 40
33	رفتار کافرانه و استدلالهایشان و رد  آنها	کافران	مردم	44- 43
14	نکوهش-  همان رفتاری را میکنند  که گذشتگان کردند	کافران	مردم	45
58	طرز هدایت مردم	آموزش	پیامبر	50- 46
45	روشن شدن حقایق برای کافران و آغاز عذابشان	قیامت	آخرت	54- 51
880	جمع

 

جدول درج­ها

درصد	شرح	عنوان فرعی	عنوان اصلی	شماره
5/30	کافران گذشته و حال، کفر به قیامت-  هوسرانی-   کفران نعمت	گذشتگان	مردم	1/ 4
2/25	آموزش پیامبر در جهت انجام رسالتش	آموزش	پیامبر	2/ 4
1/20	روشن شدن حقایق برای کافران در قیامت و درگیری آنها با یکدیگر	جهنم	آخرت	3/ 4
7/11	قدرت های عجیب که در این جهان  به دو پیامبر داده شد	ویزگیها	پیامبران	4/ 4
1/10	علم مطلق و قدرت و ملک خداوندی	صفات	خداوند	5/4
4/2	شیطان تسلطی بر مردم ندارد. تازه خودش یکی از وسیله های تشخیص مومن از غیر مومن است		حکمت	6/ 4

 

درس: ای پیامبر! اینک که کافران قومت مانند گذشتگان دچار کفران نعمت و تکذیب می­باشند، چنین کن و چنین بگو و موفق خواهی شد.

البته دو جدول فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کرده ایم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» (که به عنوان نمونه و الگو است) در سایت:

http://jamal-ganjei.com/

با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: کافران به خداوند، آخرت، و وحي، چنين کفر مي ورزند. ای مردم! صفات خداوندی را در نظر آورید.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَلَهُ الْحَمْدُ فِي الْآخِرَةِ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ ﴿1﴾ يَعْلَمُ مَا يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَمَا يَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا يَنزِلُ مِنَ السَّمَاء وَمَا يَعْرُجُ فِيهَا وَهُوَ الرَّحِيمُ الْغَفُورُ ﴿2﴾

ریزدرب: گوشه ای از عمق و وسعت علم الهی

2

وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَا تَأْتِينَا السَّاعَةُ قُلْ بَلَى وَرَبِّي لَتَأْتِيَنَّكُمْ عَالِمِ الْغَيْبِ لَا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِي السَّمَاوَاتِ وَلَا فِي الْأَرْضِ وَلَا أَصْغَرُ مِن ذَلِكَ وَلَا أَكْبَرُ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ ﴿3﴾ لِيَجْزِيَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُوْلَئِكَ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ ﴿4﴾ وَالَّذِينَ سَعَوْا فِي آيَاتِنَا مُعَاجِزِينَ أُوْلَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مِّن رِّجْزٍ أَلِيمٌ ﴿5﴾ وَيَرَى الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِي أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ هُوَ الْحَقَّ وَيَهْدِي إِلَى صِرَاطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ ﴿6﴾

ریزدرب: ای پیامبر! راجع به وقوع قیامت به علم و قدرت غیر قابل تصور الهی توجه بده، و نیز اینکه این دنیا امکانات لازم را برای جزا و سزای مومنان و کافران را ندارد (مثالِ جنین و این دنیا)

3

وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا هَلْ نَدُلُّكُمْ عَلَى رَجُلٍ يُنَبِّئُكُمْ إِذَا مُزِّقْتُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّكُمْ لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ ﴿7﴾ أَفْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَم بِهِ جِنَّةٌ بَلِ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِي الْعَذَابِ وَالضَّلَالِ الْبَعِيدِ ﴿8﴾

ریزدرب: ای پیامبر! زیاد به کافران اهمیتی مده، همینقدر بگو که چند وقت دیگر با این چیزی که تکذیب میکنید مواجه خواهید شد

4

أَفَلَمْ يَرَوْا إِلَى مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُم مِّنَ السَّمَاء وَالْأَرْضِ إِن نَّشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَيْهِمْ كِسَفًا مِّنَ السَّمَاء إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لِّكُلِّ عَبْدٍ مُّنِيبٍ ﴿9﴾

ریزدرب: ای پیامبر! ضمنا علاوه برقسمت قبلی، توجه آنها را به الطاف الهی نیز جلب کن که عادت به استفاده دائم از آن دارند و به منشائش چنین بی توجه اند

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - سوالات

1 – چرا خداوند از بین صفات ممکن ، آن چهارصفت انتهای آیه های 1و 2  را برای معرفی خویش برگزیده؟

2 - حالت کلی این پاراگراف چگونه است؟ (آموزشی؟ یا....؟)

3 - در این پاراگراف کدام جمله ها فرعی و کدام فرعی در فرعی است؟

4 – این پاراگراف به عنوان یک متن از چه نوع است؟

5 – منظور از «کتاب مبین» (آیه3) چیست؟

6 – منظور از «مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُم مِّنَ السَّمَاء وَالْأَرْضِ» (آیه9) چیست؟

7- پس از ثلث اول آیه3 ، موضوع کدام کلید تفسیر قرآن اتفاق افتاده است؟

8 – در آیه 6  ، آیا دو کلمه عزیز و حمید صفت صراط است یا صفت خدائی که صراط مذکور «بسوی او» است؟ (جواب با دلایلی از خود متن ، نه از بیرون آن)

9 – آیه 9 در پی بیان چه مفهومی است؟

4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

اینک دیگر فعالان کفر به کمتر از حذف کامل تعالیم وحی راضی نمیشدند، مثلا موضوع آخرت را نه تنها بکلی انکار میکردند بلکه به تمسخرِ عناصرِ مختلفِ مقولاتِ آن می پرداختند، و خود پیامبر را بکلی دروغگو بلکه افترا زننده به خدا و حتی دیوانه معرفی می نمودند (آیه های 5 تا 9)

5 – زاویه با تفاسیر رایج

1 : (المیزان) : اين سوره پيرامون اصول سه‏گانه اعتقادات، يعنى توحيد و نبوت و قيامت بحث مى‏كند. بعد از بيان آنها كيفر كسانى را كه منكر آنهايند، و يا القاى شبهه در باره آنها مى‏كنند، بيان نموده، آن گاه از راه‏هاى مختلف آن شبهه‏ها را دفع مى‏كند، يك بار از راه حكمت و موعظه، بار ديگر از راه مجادله. و از بين اين سه اصول بيشتر به مساله قيامت اهتمام مى‏ورزد،

خواننده گرامی میداند که روش مابراساس تحلیل و محاسبه است و «عصاره»ای که استخراج نموده واسم آن را «درس» گذاشته ایم ازآنچه فرموده اند، چنانکه ذیلا ملاحظه میکنید بسیار دور است:

درس سوره : ای پیامبر ! اینک که کافرانِ قومت مانند گذشتگان دچار کفران نعمت و تکذیب میباشند، چنین کن و چنین بگو و موفق خواهی شد.

6 - آیات مشکل

آیه 2 از آیات «مشکل» قرآنی است و دلیل مشکل بودن آنها نیز این است که ببینید مفسران گوناگون در طول تاریخ اسلام چه مطالب مختلف و بعضا متضادی در تفسیر آنها گفته اند. برای درک بهترِ مطلب بهتر است در نرم افزار جامع التفاسیر تورقی بفرمایید، و البته این قلم نیز در این باره عرض خویش را به خلاصگی عرضه نموده است.

اگر بخواهم خیلی خلاصه بگویم باید اینطور عرض کنم که آیه مذکور از باب «مثَل» است و هر کوششی برای تعین دادن آن منجر به خطا است، و در جهانی که فقط در کهکشان راه شیریِ ما میلیارد ها منظومه شمسی هست و در کل جهان میلیاردها کهکشانِ مانند آن وجود دارد «بالا» و «پائین» بشدت نِسبی و بی معنی است.

7 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیه های 2 و 7 به آیاتی از علم وقدرت خاص الهی اشاره دارد که بالاتر از ذهنیات مخاطبان اولیه، بلکه حتی مخاظبانِ کنونی است و لذا از ذهنیات مخاطبان اولیه بالاتر است.

آیه های 3 و 4 و 7 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز همچنین.

8 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

در باره آیات این پاراگراف ، حتی امروز نیز ، با توجه به معانی والای آن ، حتی برخی مفسران هم ، درک مقبولی از آن ندارند ، چه رسد به مخاطبان اولیه! در عین حالیکه کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته، در این هزار و چند صد سال، تغییر معنای قابل توجهی از لحاظ تحت اللفظی نیافته اند!

9 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

1 – توصیف رفتار فعالان کفر که به خداوند ، آخرت ، و وحي ، چنان که ر آیات این پاراگراف ذکر شده ، کفر مي ورزیدند .

2 – هشدار به مردم که برای دور شدن از این نوع خطا صفات خداوندی را در نظر آورند .

10 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

غیر از آیه های 1 و 3 تا 6 ، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است.

11 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:

1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.

2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.

شئون الهی

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَلَهُ الْحَمْدُ فِي الْآخِرَةِ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ ﴿1﴾ يَعْلَمُ مَا يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَمَا يَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا يَنزِلُ مِنَ السَّمَاء وَمَا يَعْرُجُ فِيهَا وَهُوَ الرَّحِيمُ الْغَفُورُ ﴿2﴾

عقاید و رفتار کفار معاصر نزول

وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَا تَأْتِينَا السَّاعَةُ قُلْ بَلَى وَرَبِّي لَتَأْتِيَنَّكُمْ عَالِمِ الْغَيْبِ لَا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِي السَّمَاوَاتِ وَلَا فِي الْأَرْضِ وَلَا أَصْغَرُ مِن ذَلِكَ وَلَا أَكْبَرُ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ ﴿3﴾

درباره نعیم

لِيَجْزِيَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُوْلَئِكَ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ ﴿4﴾

درباره عذاب

وَالَّذِينَ سَعَوْا فِي آيَاتِنَا مُعَاجِزِينَ أُوْلَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مِّن رِّجْزٍ أَلِيمٌ ﴿5﴾

انسان های مطلوب

وَيَرَى الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِي أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ هُوَ الْحَقَّ وَيَهْدِي إِلَى صِرَاطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ ﴿6﴾

 عقاید و رفتار کفار معاصر نزول

وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا هَلْ نَدُلُّكُمْ عَلَى رَجُلٍ يُنَبِّئُكُمْ إِذَا مُزِّقْتُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّكُمْ لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ ﴿7﴾ أَفْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَم بِهِ جِنَّةٌ بَلِ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِي الْعَذَابِ وَالضَّلَالِ الْبَعِيدِ ﴿8﴾

شئون الهی

أَفَلَمْ يَرَوْا إِلَى مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُم مِّنَ السَّمَاء وَالْأَرْضِ إِن نَّشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَيْهِمْ كِسَفًا مِّنَ السَّمَاء إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لِّكُلِّ عَبْدٍ مُّنِيبٍ ﴿9﴾

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

بحث متنی

نیمه دوم آیه 3 «پرانتزی» است ، زیرا اگر چشم خویش را بر آن ببندیم و قبلش را به بعدش وصل کنیم خواهیم دید روال سخن صاف و بی سکته خواهد شد .

آیه 6 فرع بر ماقبل خویش است .

آیه های 7 تا 9 نیز به همچنین .

در باره این پاراگراف

چهار آیه اول این پاراگراف یک متن آموزشی در قالب بیانیه است .

شباهتی به محتوای سوره حمد دارد که ما دائما اظهار و تکرارش میکنیم ، ولی از طریق وحی برای ادای مطالبش آموزش یافته ایم ، و این نوع از سخن در قرآن بسیار دیده میشود مثلا : شهدالله انه لا اله الا هو و . . . و یکی از سبک های سخن قرآنی است .

بقیه آیات این پاراگراف به قول و فعل تکذیبگران می پردازد و در آیه آخر باتوجه دادن به این نکته متعرض نکوهش میشود که اینها که اینقدر از این نوع رفتارهای ناپسند میکنند، در عین حال بطور کامل دارند از نعمت های الهی از قبیل آرامش آسمانها و سکون زمین (وسایر نعمتها) استفاده میکنند و اگر اندک اضطرابی در آسمان و یا لرزشی در زمین می دیدند بازهم به اندکی از این نوع رفتار ها می پرداختند؟

تناسب اسماء و صفات الهی با محتوای آیه

دراینجا دومقوله ازعلم الهی ، وسپس دوصفت او را ذکرفرموده است .

طبیعی بنظرمیایدکه مقوله اول با صفت اول و مقوله دوم با صفت دوم متناسب باشد .

در مقوله دوم به آسمان و آنچه ا زآن نازل میشود وبسوی آن بالا میرود سخن میگوید  و صـفت مربوطه نیز «غفور» است .

از کلمه اخیر معلوم میشود منظور از«ورودی و خروجی آسمان» ، «ورودی و خروجی معنوی آسمان» است (مانند وحی بعنوان خروجی ، واعمال انسان بعنوان ورودی)

باهمین نوع بررسی معلوم میشود درمورد زمین «ورودی وخروجی مادی زمین» منظوراست (مانند باران بعنوان ورودی ، ونباتات بعنوان خروجی)

به همین طریق از آیه1 فهمیده میشود خداوند در باره آنچه در آسمانها و زمین است حکیـم است (و لذا نباید از او تقاضاهای بیهوده نمود) و در باره ارزش ایمان ها واعمال آحاد آدمی هم مانند یک ارزیاب خبره عمل میفرماید (و لذا نمیشود او را گول زد)

ملاحظه کرده اید که ما این برداشت ها را نکرده ایم ، مگر به کمک صفاتی که خداونـد در انتهای آیات قرارداده است ، لذا این نیز یک کلید (ولو فرعیِ) فهم و تفسیر قرآن است .

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

ستايش خدائي را سزاست که آنچه در آسمانها و زمين است از آن اوست و در آخرت هم ستايش مخصوص اوست و همو فرزانه آگاه است (1) نسبت به آنچه در زمين فرو ميرود و آنچه از آن بيرون مي آيد و آنچه از آسمان نازل ميشود و آنچه بسوي آن بالا ميرود علم دارد و همو  آمرزنده مهربان است (2) کافران ميگويند قيامت بر ما درنمي آيد . بگو آري . قسم به پروردگارم كه حتما مي آيد . همان پروردگاري که داناي غيب است و هيچ چيز حتي اگر به خردي ذره اي هم باشد ، چه در آسمانها و چه زمين ، و حتي کوچکتر و بزرگتر از آن ، از او پنهان نيست (3) و همو قیامت را قرار داد تا مومنان و صاحبان اعمال شايسته را پاداش دهد که آمرزش و روزيي گرامي خواهند داشت (4) و آنهائي نيز که سعي میکنند جلوي پيشرفت آيات الهی را بگيرند به عذابي پليد دردناک معذب فرماید (5) اما ، ای پیامبر! در عین حالی که کافران چنین میگویند و چنین میکنند صاحبان علم آنچه را که از سوي پروردگارت بتو نازل شده حق مي بينند، و اينکه قرآن بسوي راه خداي پيروزمند پسنديده هدايت مي کند (6) و کافران ميگويند ميخواهيد کسي را به شما نشان دهيم که ميگويد پس از اينکه بعد از مرگ پاره پاره شديد، دوباره به خلقت جديدي در مي آئيد؟ (7) آيا این شخصی که خویش را پیغمبر مینامد به خدا افترا مي بندد يا ديوانگيي در او راه يافته؟ به آنان بگو نه بلکه کساني که به آخرت ايمان ندارند در عذاب و گمراهيي دور ميباشند (8) آيا آنچه را که از آسمان و زمين که در مقابل چشمانشان است و نیز حالت و وضعیت گذشته آندو را نمی بینند که اگر بخواهيم زمين را زير پايشان مي شکافيم و ياقطعه ای از آسمان را برسرشان مي کوبيم؟ البته در اين آرامش و ثبات آسمان و زمین براي هر بنده توبه کننده اي نشانه اي است (9)