پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)
اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم:
طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) را در قسمت قبل نشان داداه ایم، بر مبنای آن، درس سوره مطابق ذیل است:
درس: اي پيامبر اينک که کافران قوم تو مانند گذشتگان دچار کفران نعمت و تکذيب مي باشند چنين کن و چينن بگو و موفق خواهي شد.
برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:
درب: نمونه اي از قدرت و پادشاهي که خداوند به دو پيغمبر سابق داد و آنها را موفق نمود.
2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
وَلَقَدْ آتَيْنَا دَاوُودَ مِنَّا فَضْلًا يَا جِبَالُ أَوِّبِي مَعَهُ وَالطَّيْرَ وَأَلَنَّا لَهُ الْحَدِيدَ ﴿10﴾ أَنِ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ وَقَدِّرْ فِي السَّرْدِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا إِنِّي بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ ﴿11﴾
ریزدرب: نمونه اي از قدرت و پادشاهي که خداوند به داود نبی (ع) داد و او را موفق نمود.
2
وَلِسُلَيْمَانَ الرِّيحَ غُدُوُّهَا شَهْرٌ وَرَوَاحُهَا شَهْرٌ وَأَسَلْنَا لَهُ عَيْنَ الْقِطْرِ وَمِنَ الْجِنِّ مَن يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَمَن يَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعِيرِ ﴿12﴾ يَعْمَلُونَ لَهُ مَا يَشَاء مِن مَّحَارِيبَ وَتَمَاثِيلَ وَجِفَانٍ كَالْجَوَابِ وَقُدُورٍ رَّاسِيَاتٍ اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُكْرًا وَقَلِيلٌ مِّنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ ﴿13﴾
ریزدرب: نمونه اي از قدرت و پادشاهي که خداوند به سلیمان نبی (ع) داد و او را موفق نمود.
3
فَلَمَّا قَضَيْنَا عَلَيْهِ الْمَوْتَ مَا دَلَّهُمْ عَلَى مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْكُلُ مِنسَأَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ أَن لَّوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ مَا لَبِثُوا فِي الْعَذَابِ الْمُهِينِ ﴿14﴾
ریزدرب: ای پیامبر! در این دنیا چنین است که مرگ همه را، حتی انبیاء و پادشاهان را، فرا میگیرد، چه رسد به این کافران معاند را.
تقطیع:
در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.
اصلی-فرعی
قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.
لُبّ مطلب:
با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.
3 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 گوشه هائی از دو صفت مالکیت وعلم الهی را معرفی می فرماید که بر حسب آن ، خداوند در آسمانها و زمین از روی قوانین حکمت عمل میکنــد و راجع به ارزش ایمان ها و اعمال انسانها نیز گول نمیخورد و علم او مطلق است و نیز اینکه کافران درباره قیامت به تکذیب میپردازند و به علم و قدرت مطلق الهی توجه ندارند .
در این پاراگراف تلویحا می فرماید ای پیامبر ! تو نزد ما کمتر از داود و سلیمان نیستی و ما عاجز نیستیم تو را فورا و به روشهای اعجازی موفق کنیم، اما برای شماکه پیامبر دوره بلوغ بشریت هستی، روش های انســـانی (برنامه ریزی، تشریک مساعی، صبر، گفتگو، استدلال و....) را می پسندیم.
4 - سوالات
1-درنیمه دوم آیه10 ، موضوع کدام کلیدفهم قرآن اتفاق افتاده؟
2-چراخداونددراینجا هم از ضمیر«ما»وهم ازضمیر«من»استفاده فرموده؟(منا ، النا ، امرنا ، نذقه ، قضینا - انّی ، عبادی)
3-«یاجبال اوبی معه» و« والطیر» با کدام کلید فهم قرآن مطابق است؟
4-اگربخواهیم تیتر«فعل خداوندقانونمنداست» را استفاده کنیم جاهای آن کجاست؟
5-«قلیلا من عبادی الشکور» (آیه13) باکدام کلیدفهم قرآن مطابقت دارد؟
6-حالت کلی این پاراگراف چگونه است؟ (امید دهی به مسلمانان؟یا...؟)
7-چرادرآیه14به بی علمی(غیب) جنّیان پرداخته؟
8-ازاین قسمت چه«حدسیاتی ازاوضاع واحوال آن روزها»میتوان زد؟
5 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیات 10 تا 14 چنین فهمیده میشود که آنحضرت و پیروان ایشان از وضع و موقعیت خویش و محدودیت ها و فشارهایی که در آن محاط بودند رنج می بردند و خوش داشتند که خداوند مانند اقوام گذشته، مثلا قوم نوح و عاد و ثمود و فرعون وغیره معجزنمائیی کند و آنها را پیروز و مخالفانشان را منکوب بفرماید که در این آیات به آنان خاطر نشان میفرماید که خداوند درباره آنان آن روش های اعجازیِ سابق را نمی پسندد و بلکه روش های انسانی را ترجیح میدهد.
6 - پیشگوئی های تحقق یافته
در آیه های 10 تا 14 در اشاره به داستان دو نفر پیغمبر-پادشاه که فوق العاده قدرتمند بودند تلویحا برای آنحضرت و پیروانش پیشگوئی موفقیت میفرماید.
چنانکه همگان میدانند این پیشگوئی به تحقق پیوست.
7 - آیات مشکل
آیه های 10 تا 14 از آیات «مشکل» قرآنی است و دلیل مشکل بودن آنها نیز این است که ببینید مفسران گوناگون در طول تاریخ اسلام چه مطالب مختلف و بعضا متضادی در تفسیر آنها گفته اند.
البته ما نیز در قسمت «شرح مختصر» نظر خویش را گفته ایم.
8 - آیات برجسته این پاراگراف
یک ملاک مهم برای برجستگیِ آیات، شهرت آنها در نزد مردم است و این آیات از مشهور ترین های آیات قرآنی است.
آیات 10 تا 14 به دلایلی که بارها گفته ایم (اقبال هنرمندان و وعاظ و . . ) از آیات برجسته قرآنی است.
9 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه های 10 تا 14 از این لحاظ که به اقوامِ درگذشته اشاره دارد، از آنجا که علم باستان شناسی هنوز در مراحل ابتدائی است، و جزئیاتی از زندگی آنان در دست نیست، بالاتر از ذهنیات ما میباشد، چه رسد به عرب 1400 سال قبل.
10 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
در باره آیات این پاراگراف ، حتی امروز نیز ، با توجه به معانی والای آن ، حتی برخی مفسران هم ، درک مقبولی از آن ندارند ، چه رسد به مخاطبان اولیه! در عین حالیکه کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته، در این هزار و چند صد سال، تغییر معنای قابل توجهی از لحاظ تحت اللفظی نیافته اند!
11 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
ذکر قسمتی از داستان دو پیامبرِ کاملا موفق با منظور دلداری دادن به آنحضرت و پیروانش که شماهم (گرچه نه لزوما به روش خارق العاده) موفق خواهید شد و لذا بر وضع نامطلوب موجود صبر کنید.
مخصوصا این عنصر فرازمانی- فرامکانی به درد ما مسلمانان امروز میخورد.
12 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
با توجه به ترتیب نزول سوره ها، تقریبا تمام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است.
13 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟
ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:
1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.
2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.
داود
سوره سباء
وَلَقَدْ آتَيْنَا دَاوُودَ مِنَّا فَضْلًا يَا جِبَالُ أَوِّبِي مَعَهُ وَالطَّيْرَ وَأَلَنَّا لَهُ الْحَدِيدَ ﴿10﴾ أَنِ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ وَقَدِّرْ فِي السَّرْدِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا إِنِّي بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ ﴿11﴾
سلیمان
سوره سباء
وَلِسُلَيْمَانَ الرِّيحَ غُدُوُّهَا شَهْرٌ وَرَوَاحُهَا شَهْرٌ وَأَسَلْنَا لَهُ عَيْنَ الْقِطْرِ وَمِنَ الْجِنِّ مَن يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَمَن يَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعِيرِ ﴿12﴾ يَعْمَلُونَ لَهُ مَا يَشَاء مِن مَّحَارِيبَ وَتَمَاثِيلَ وَجِفَانٍ كَالْجَوَابِ وَقُدُورٍ رَّاسِيَاتٍ اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُكْرًا وَقَلِيلٌ مِّنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ ﴿13﴾ فَلَمَّا قَضَيْنَا عَلَيْهِ الْمَوْتَ مَا دَلَّهُمْ عَلَى مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْكُلُ مِنسَأَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ أَن لَّوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ مَا لَبِثُوا فِي الْعَذَابِ الْمُهِينِ ﴿14﴾
شرح مختصر
همنوائی کوه و پرندگان با داود و نرم شدن آهن
از تفکر در آیه 10، دو سئوال برای مخاطب پیش میآید:
1- کوه و پرنده چه نسبتی با یکدیگر دارند؟
2- کوه و پرنده چگونه با داود همنوا میشدند؟
جواب سئوال اول شاید این باشد که بسیاری از پرندگان در کوهها منزل میکنند و جواب سئوال دوم شاید این باشد که هنگام دعا و تسبیح داود صدائی از آنها در میآمد که مانند همنوائی باشد و این موضوع از پرندگان قابل فهم است زیرا آنها هر کدامشان صدائی خاص خویش دارند اما کوه که صدائی ندارد، میتواند «اکو» (= پژواک) داشته باشد، و هم صدای داود را منعکس کند و هم مجموعه صدای او و پرندگان را.
اگر بحث «تشدید» (= رزونانس) را در فیریک بخاطر بیاوریم میباید چنین تصور کنیم که در موسیقیِ صدای تسبیح داود چیزی بود که کوهها و مرغان آن را تشدید میکردند و یک مجموعه «همنوا»ی بدیعی را بوجود میآورد.
«نرم کردن آهن» بمعنی آموختن علمی به اوست که بتواند براساس آن وسایل مورد نیازش را از آهن بسازد چنانکه خداوند ساختن کشتی نوح را «بوحینا» (به وحی ما) اعلام کرده است که قاعدتاً باید «آموزش کشتیسازی» بوده باشد.
چیزی شبیه قطار سریع السیر در 3000 سال قبل
با توجه به آیه 12 با توجه به اینکه وسایل مسافرت در قدیم حیوانات و پای پیاده انسانی بود، و اگر کاروان سنگین میبود (بار و زن و بچه و غیره میداشت) سرعت چنین حرکتکنندگانی ساعتی حدود 6 کیلومتر بود و معمولاً مسافرتها در تابستان و هوای مناسب و روزهای بلند بود که میتوان 10 ساعت را برای حرکت فرض کرد، تخمین روزانه 60 کیلومتر تخمین معقولی است و یکماه آن میشود 1800 کیلومتر و اگر آن را در نصف روز حساب کنیم سرعت متوسط باد برای سلیمان چیزی حدود 360 کیلومتر در ساعت میشود که سرعتی است که با تکنولوژی امروز برای مسافرتهای سنگین، چندان دور از ذهن نیست.
امروز قطارهای سریعالسیر در ژاپن و اروپا چنین سرعتی را دارا میباشند و واقعاً باید گفت سلیمان پادشاهی بزرگی داشت که سه هزار سال پیش چنین قدرت و سلطنتی داشت، آنهم انحصاری.
همچنین فهمیده میشود که حضرت سلیمان(ع) به استخراج نفت و فرآوردههای ممکن آن نیز آگاهی داشت و قاعدتاً با توجه به اینکه در آیه 13 سخن از ساخت و ساز ساختمانی شده است، احتمالاً باید قیر را برای مصارف آببندی (مثلاً استفادهای که ما امروز در قیر و گونی و ایزوگام میکنیم) بکار برده باشد.
تمام جهان در خدمت شما
آنچه که از آیه 13 میفهمیم این است که جنیان برای سلیمان کارهائی میکردند که با تکنولوژی آن روزها از انسان ساخته نبود.
از همینجا معلوم میشود که جن نسبت به انسان دارای قدرت و استعداد بیشتری است.
چرا خداوند این مطالب را که برای ما در دسترس نیست نقل فرموده؟
شاید جوابش این باشد که این چیزها برای شما هم ممکن است.
چنانکه کاری که سلیمان راجع به کاربرد قیر و ساختن ساحتمانهای بزرگ و حرکت با سرعتی حدود 360 کیلومتر در ساعت از طریقی خارقالعاده به آن رسیده بود، میبینیم که از طریق دیگر که علوم تجربی (مانند فیزیک و شیمی و امثال آن) باشد برای بشر حاصل شده است بدون اینکه در انحصار یک نفر خاص بوده باشد.
امروز سلطنت و قدرت نوع بشر، بسیار بزرگتر و مهمتر است از سلطنت و قدرت سلیمان.
اما هنر سلیمان آن بود که سه هزار سال قبل چنین قدرت و سلطنتی را پیدا کرده بود، آنهم بطور انحصاری.
چنین بنظر میآید که منظور این بوده باشد که در خلال این داستان، این «پیام» به مخاطب منتقل شود که سرچشمه علمها و قدرتها نزد خداوند است و پرستش خداوند آدمی را چنان میکند که مانند داود تمام جهان با او همنوا شوند و مانند سلیمان تمام جهان در خدمت او قرار گیرد.
ترجمه تفسیریِ آزاد
و البته از جانب خويش فضلي به داود داديم و طوری برایش همه چیز را رام نمودیم که گویا به او و پرندگان و کوها گفته باشیم اي کوه ها واي پرندگان! با او همنوا شويد و نیز علم نرم کردن آهن را برايش فراهم کردیم (10) که زره بسازد و حلقه هاي آن را اندازه گيري کند و به او و پیروانش نشان دادیم که عمل صالح بجا آورند و اینکه البته به آنچه ميکنند نظارت داریم (11) و برای سليمان نيروي باد را مسخر کردیم که صبح مسافت يکماه ميرفت و عصر نيز. و چشمه قير را براي او جاري ساختيم و از جنّيان کساني به اذن پروردگارش در مقابل او کارگري ميکردند و به آنها توجه دادیم که هر کدامشان که از فرمان ما منحرف شود عذابي سوزان خواهد داشت (12) آن جنیّان براي او محراب ها و مجسمه ها و کاسه هائي بزرگ چون حوض و ديگهاي ثابت در زمين ميساختند. و به آنها الهام نمودیم که اي آل داود شکر کنيد و البته همیشه چنین بوده که بندگان شکرگزارم کم بوده اند (13) و وقتيکه مرگ را بر سلیمان مقرر کرديم هيچکس خبر از مرگ او نداد مگر موريانه ای که عصايش را خورد و او به زمين افتاد و آنگاه جنّيان و همگان فهميدند که اگر جنّیان غيب ميدانستند آنقدر در عذابِ خوار کننده به سر نمي بردند (14)