پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) را در قسمت قبل نشان داده ایم و نتیجه مطابق ذیل است:

درس: تشويق انسان به انتخاب راه رشد وتعالی.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف «درب» خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: ای پیامبر!رسالتت راپیگیر، وبه مخالفانت اهمیت زیاد مده، و ای مردم! به راه درست بپیوندید.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَنزِيلًا ﴿23﴾

ریزدرب: این قرآن مطلقا حجت است

2

 فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلَا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِمًا أَوْ كَفُورًا ﴿24﴾ وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَأَصِيلًا ﴿25﴾ وَمِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَيْلًا طَوِيلًا ﴿26﴾

ریزدرب: لذا، ای پیامبر! پایداری کن، به این عبادات بپرداز، و به اینان چندان اهمیتی مده

3

إِنَّ هَؤُلَاء يُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ وَيَذَرُونَ وَرَاءهُمْ يَوْمًا ثَقِيلًا ﴿27﴾ نَحْنُ خَلَقْنَاهُمْ وَشَدَدْنَا أَسْرَهُمْ وَإِذَا شِئْنَا بَدَّلْنَا أَمْثَالَهُمْ تَبْدِيلًا ﴿28﴾

ریزدرب: اینان در رعایت اولویت خطا دارند و ما میدانیم به وقتش چه کنیم

4

 إِنَّ هَذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَن شَاء اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِيلًا ﴿29﴾ وَمَا تَشَاؤُونَ إِلَّا أَن يَشَاء اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا ﴿30﴾ يُدْخِلُ مَن يَشَاء فِي رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمِينَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا ﴿31﴾

ریزدرب: ای مردم، پندگیرید و به راه صحیح بپیوندید، و البته آنهم لیاقتی میخواهد که تشخیصش نزد ما است

 

تقطیع :

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب :

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 – از اول تا اینجا

در پاراگراف1 می فرماید آفرینش نوع انسان در مدتی بسیار طولانی صورت پذیرفته، و انسان دارای استعدادهای متنوعی است، و مورد آزمایش نیز خواهد بود.

در پاراگراف 2 بطور اجمالی فرق اشخاص مطلوب و نامطلوب را در زندگی اخروی بیان می فرماید وبه گوشه هائی از اوضاع و احوال آخرتی اشخاص مطلوبِ فوق الذکر اشاره هائی می فرماید.

در این پاراگراف به پیامبر دلداری میدهد که از عدم استقبالِ درخورِ  دعوتت از جانب کفار دلگیر مباش و با این وضعیت کنار بیا و برای این منظور به این عبادات بپرداز. و نیز به مردم میفرماید ای مردم از این پندهائی که در این سوره - و بطور کلی در قرآن – به شما داده میشود استفاده کنید و به راه بیایید. 

4 - سوالات

1 - آیه23، چند «تاکید» دارد؟ (آنهاراپیدا وذکرکنید)

2 - درآیه24 «حکم» اشاره به چه دارد؟

3 - درهمان آیه، آیا مفهوم مخالف آن مقبول است؟ (ایرادی ندارد اطاعت دیگران کند؟)

4 – درآیه 25، چرا فرموده «اسم ربک» و نفرموده «ربک»؟

5 - درآیه26، باتوجه به ابتدای آیه که فرموده «قسمتی ازشب راسجده بگذار»، «سبحه لیلاطویلا» یعنی چه؟

6 - «هولاء» درآیه27 اشاره به چه کسانی دارد؟

7 – دوآیه 27و28 درچه جهتی است؟ (تقویت روحیه؟ تحکیم شخصیت؟ یا...؟)

8 - حالت کلی این پاراگراف چگونه است؟ (دلداری پیامبر؟ آموزش پیامبر؟ دعوت عام؟ انگیزش؟ همه آنها؟ یا.....؟)

9 - کلمه «یوم» به معنی لغوی آمده یا اصطلاحی؟

10 - «هذه» درآیه 29 به چه اشاره دارد؟

11 - درهمان آیه، «کسی که بخواهد راهی بسوی پروردگارش درپیش گیرد» باید چه کند؟

12 – چرا درآخرآیه30، از بین صفات الهی، آن دوصفت راذکرفرموده؟

13 - «رحمت» در آیه 31، به چه معنی است؟

14 - «ظالمین» آیه 31 چه کسانی هستند؟

15 – چرا درآیه 30، مطلبی فرموده که در بدو نظر «ضدانگیزه» به نظرمی آید؟

 

5 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

آیه 24 بما میگوید آن حالتی که قبلا در سوره قلم دیدیم که مخالفان فعال پیامبر در پی آن بودند که آنحضرت یک قدم با آنها راه بیاید و آنها هم قدمی بسوی او بردارند، هنوز هم وجود داشته، اما حالا چنانکه لحن آیه نشان میدهد ضعیف تر و رقیق تر شده زیرا عده زیادی از آنان مایوس شده اند که آنحضرت چنین کند.

 

6 - آیات برجسته این پاراگراف

یک ملاک مهم برای برجستگیِ آیات، شهرت آنها در نزد مردم است و این آیات از مشهور ترین های آیات قرآنی است، و نیز مورد اقبال هنرمندان (اعم از خوشنویس و کاشی و معرق و منبت کار) به فراوانی بوده است.

همچنین مورد اقبال وعاظ و نویسندگان، و علماء اخلاق، بوده و میباشد.

 

7 - پیشگوئی های تحقق یافته

آیه های 27 و 28 ضمن حاوی بودنِ پیام دلداری و دلگرمی، بطور تلویحی حاوی پیشگوئیِ موفقیت آنحضرت نیز هست، و چنانکه میدانیم تحقق هم یافت.

 

8 - در این پاراگراف، کدام فقرات، فوق ذهنیات معاصران نزول است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیه 27 «قیامتی» است، و هیچ بنی بشری برآن احاطه و علمی ندارد، بخصوص عرب 1400 سال پیش.

آیه 30 از این لحاظ که مکانیزم هدایت الهی بر هیچکس روشن نیست، طبعا بر عرب 1400 سال قبل نیز روشن نبوده است.

 

9 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته، در طول این مدت طولانی، از نزول این سوره تا به امروز، تغییر معناییِ چندانی نیافته، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف، از لحاظ معنیِ تحت اللفظی، همان تلقی را میداشته اند که ما داریم.

 

10 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

توصیه به پیامبر که به راه نیامدن مردم را فعلا چندان مهم تلقی نکند و به عبادات خاصی بپردازد تا ظرفیتش بیشتر شود، و نیز تحذیر مردم که تعلل بیجا نکنند.

 

 

 

11 – کدام عنصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

باتوجه به ترتیب نزول، آیه 28 مسبوق به سابقه واضحی در سوره های قبل نمی باشد و «برای اولین بار» است.

 

12 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

چون این بخش ماهیتا طولانی است، و هرچه جلوتر هم برویم طولانی تر هم میشود، لاجرم، این قسمت را در آخر قرار داده ایم که مطالعه اش خواننده را از فضای جاری مطالعه، که عبارت است از دریافت اطلاعات پایه ای از تفسیر این متن قرآنی، دور نکند.

با وجود این، ناگزیر از ذکر این نکته ایم که ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:

1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.

2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.

لذا توصیه اکید داریم این بخش را در پایان این تفسیر ملاحظه بفرمایید.

آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی»

نزول و ماهیت قرآن

إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَنزِيلًا ﴿23﴾  

توصیه های رفتاری به آنحضرت

فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلَا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِمًا أَوْ كَفُورًا ﴿24﴾ وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَأَصِيلًا ﴿25﴾ وَمِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَيْلًا طَوِيلًا ﴿26﴾ إِنَّ هَؤُلَاء يُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ وَيَذَرُونَ وَرَاءهُمْ يَوْمًا ثَقِيلًا ﴿27﴾ نَحْنُ خَلَقْنَاهُمْ وَشَدَدْنَا أَسْرَهُمْ وَإِذَا شِئْنَا بَدَّلْنَا أَمْثَالَهُمْ تَبْدِيلًا ﴿28﴾  

توصیه های اخلاقی به انسان

إِنَّ هَذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَن شَاء اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِيلًا ﴿29﴾ وَمَا تَشَاؤُونَ إِلَّا أَن يَشَاء اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا ﴿30﴾ يُدْخِلُ مَن يَشَاء فِي رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمِينَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا ﴿31﴾

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

ترتیب نزول

آیه 30، شبیه آیه آخر سوره تکویر است، و همان کارکرد را نیز دارد (دست-دست و امروز-فردا نکنید، شاید موفق نشدید)

 

فعل خداوند قانونمند است

در آیه 30 «خواستِ مردم» را موکول به «خواست خداوند» کرده،

 و ما در این تفسیر بارها ذیل تیتر فوق توضیحی عرض کرده ایم که «خواست خداوند» مانند خواست امثال ما نیست که بر مبنای هوی و هوس باشد،  بلکه خواست خداوند بر اساس ضوابط و قوانین و نظاماتی است که خود او قرار داده است.

  و این موضوع در دو آیه که بعداً خواهیم دید خیلی واضح مطرح شده است، که یکی آیه 31 سوره مدثر است با تکیه بر جمله «کذالک یضل  الله من یشاء و یهدی من یشاء»، و دیگری آیه 26 سوره بقره است با تکیه بر جمله «و ما یضل به الا الفاسقین»

 

تأکید روی تنزیل قرآن پس از ذکر موضوعات آخرتی

در سوره های تکویر و حاقه و واقعه، و در این سوره نیز، دیدیم که پس از ذکر مطالب قیامتی، و یا بهشت و جهنمی، فوراً آیه ای دال بر تأکید آمده که این مطلب قرآن و از وحی است.

چرا؟

زیرا که مطالب قیامتی و آخرتی، در هر حال، دور از ذهن بشر است، و زمینه برای استبعاد و احیاناً کفر و تکذیب وجود دارد، لذا فوراً با ذکر این مطلب بیاد مخاطب می آورد که : «تعجب مکن، این مطالب گرچه به نظرت بعید می آید اما منشاء آن وحی است و لذا در کمال درستی است»

 

آموزش پیامبر(ص) ضمن دلداریش

در آیات 26-24، این دستورات به پیغمبر(ص) داده شده:

1- عدم پیروی از گناهکارانِ بسیار ناسپاس آنها.

2- ذکر نام پروردگار در صبح ها و شب ها.

3- سجده در قسمتی از شب.

4- تسبیح در مدتی طولانی.

چنانکه دیده می شود سه چهارم از دستورها مربوط به عبادات آنحضرت است و فقط یک چهارم آن مربوط به رفتارهای رسولانه می باشد.

همین امر نشان میدهد که قوام شخصیت آنحضرت (و هر رهبر دیگری که بار سنگین حرکت دادن مردم را بدوش دارد) در اثر عبادت و توجه به خداوند حاصل می شود. شخصیت پیامبران در اثر عبادت تقویت می شود که بتوانند پیغمبری خود را انجام دهند.

 بعبارت دیگر، در اینجا به هر رهبر اجتماعی گفته می شود که تا شخصیت فردی تو ساخته و قوی و محکم نشود، نمیتوانی وظیفه اجتماعیت را انجام دهی.

 در قسمت دستور رسالتی هم تأکید بر احتراز از یک کار خطاست نه اقدام به کار صحیح. توضیح اینکه اقدام به کار صحیح در مورد پیغمبر اکرم(ص) نیاز به تأکید ندارد زیرا وجود آنحضرت خیر مطلق و اشتیاق ایشان برای انجام کار خیر و هدایت مردم و جلوگیری آنان از سقوط در منجلاب های گناه  بی نهایت است.

 آنحضرت در راه هدایت و نجات مردم، خودشان را به تکلف و زحمت و رنج و تعب می انداختند.

 از جمله روش های ایشان حسن خلق بسیار قوی و گسترده ایشان بود که سبب طمع مخالفان ایشان می شد که مثلاً شروطی را برای مسلمان شدن خود ذکر میکردند که متضمن نقض بعضی از اصول یا فروع رسالت آنحضرت بود.

نهی فوق اشاره به این قسمت دارد که مبادا از شدت اشتیاقی که برای هـــدایت مردم داری، امتیازی به بعضی از سران کفار دهی که متضمن نادیده گرفتن حتی گوشه کوچکی از اصول و فروع رسالتت باشد.

 بعبارت دیگر در اصل رسالتت، از مجامله و معامله و امتیاز دادن بشدت پرهیز کن و برای اینکه بتوانی چنان کنی، و امواج سختی های حاصل از اینهمه استواری را تحمل کنی، شخصیت روحی خود را قوی کن، و برای چنین تقویتی، آن رژیم عبادتی را در پیش بگیر.

 

ترجمه تفسیریِ آزاد

البته خودمان اين قرآن را بخوبي بر تو نازل کرده ايم (23) پس تو نيز راجع به حکم پروردگارت صبور باش و در باره اصول و فروع رسالتت با گناهکاران ناسپاس آنها هیچگونه همراهی مکن (24) و اسم پروردگارت را صبحگاهان و شامگاهان به دعا ياد کن (25) و پاره اي از شب را سجده بگذار و مدتي طولاني از همان پاره ای از شب را به تسبيح او بگذران (26) اينان اين زندگي زودگذر را دوست دارند و آن روز سنگينِ قیامت را كه خواهند داشت، واميگذارند (27) البته ما خلقشان کرده ايم و بنيانشان را محکم نموديم و هر وقت بخواهيم میتوانیم همانندان آنان را بجايشان بیاوريم (28) اين يک تذکر است، پس کيست که بخواهد راهي بسوي پروردگارش در پيش گيرد؟ (29) و نخواهید خواست مگر اينکه خداوند بخواهد، که خداوند البته داناي فرزانه است (30) هر که را خواهد در رحمتش داخل ميکند، و براي ظالمان عذابي دردناک تهيه نموده است (31)