پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه باره و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم:

 

جدول (1)

آيه	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	تعدادکلمه
3-1	مردم	انسان	حکمت- استعدادهای انسان- هدايت دار بودن انسان- مختار بودن انسان	28
4	آخرت	جهنم	گوشه ای از وضع کافران	6
6- 5	آخرت	بهشت	گوشه ای از وضع ابرار	15
10-7	مردم	نيکان	صفات- وفای به نذر- پروا از قيامت- اطعام- اخلاص	31
22-11	آخرت	بهشت	وضعيت ابرار	90
23	پيامبر	تکريم	ما قرآن را بر تو نازل کرده ايم	6
26-24	پيامبر	دستور عبادی	صبر- گوش ندادن به حرفها ی گناهکار و کفران پيشه- ذکر- سجده	21
27	مردم	کافران	انتقاد از آنان- دوست داشتن گذرنده و بی توجهی به روز سنگين	8
28	مردم	کافران	هشدار- امکان هلاک جمعی و جايگزينی	9
30-29	حکمت	ساير	هر کس خواهد پند گيرد	16
31- 30	خداوند	صفات و افعال	علم- حکمت- ادخال در رحمت و عذاب ظالمان	15
				245

 

جدول درج­ها

شماره	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	درصد
1/4	آخرت	بهشت	وضعيت پر نعمت آخرتی نيکان (ابرار)	3/45
2/4	مردم	انسان	استعداد داردو ميتواند به صفات «ابرار» متصف شود	31
3/4	پیامبر	ارشاد	توصيه او به پيشروی در راه خويش	11
4/4	حکمت	ارشاد	هر کس خواهد از مطالب اين سوره پند گيرد	5/6
5/4	خداوند	صفات	علم و حکمت و عدالت خداوند	1/6

 

البته دو جدول فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کردیم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» (که به عنوان نمونه و الگو است) در سایت:

http://jamal-ganjei.com

با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

از این جدول ها عصاره محتوای سوره به شرح ذیل استخراج شده است:

درس: تشویق به اتصاف به صفات نیکو و احراز مقام عالیِ آخرتی.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: تشويق انسان به حسن استفاده از استعداد خویش برای حرکت به سوي رشد و کمال.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنسَانِ حِينٌ مِّنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُن شَيْئًا مَّذْكُورًا ﴿1﴾

ریزدرب: انسان در پیِ وقوعِ مقدماتِ بسیار طولانی در روی زمین ظهور یافت

2

إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن نُّطْفَةٍ أَمْشَاجٍ  نَّبْتَلِيهِ  فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعًا بَصِيرًا ﴿2﴾

ریزدرب: انسان گرچه دارای سوائق مختلف است، اما میتواند به آنها جهت دهد

3

إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا ﴿3﴾

ریزدرب: انسان با قوا و استعدادهایش آشناست، اما میتواند آنها را در جهت هدف آفرینش، یا در خلاف آن جهت، رفتارکند

تقطیع :

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب :

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - سوالات

1 - «نبتلیه» (آیه 2) با موضوع کدامیک از کلیدهای تفسیر متناسب است؟

2 – چرا خداوند علیرغم بسیاری ازآیاتی که تاکنون دیده ایم، (با بکارگرفتن کلماتی مانند انّا و خلقنا و جعلنا و هدینا) به سیستم ها اشاره فرموده و به ذات مقدس خویش اشاره نفرموده است؟

3 – منظورازکلمه «انسان» چیست؟ (تک تک افراد انسانی؟ نوع انسان؟ یا...؟)

4 - برای آیه2، چه سابقه ای می شناسید؟

5 - برای آیه3، چطور؟

6 - «دهر» یعنی چه؟ (مدت بسیار طولانیِ زمان؟ یا....؟)

7 – در آیه 1 «حین من الدهر» ظرف زمانیِ چیست؟ ( بودن و در عین حال نبودنِ انسان؟ یا...؟)

8 - «ال» روی کلمه های سبیل و انسان از چه نوع است؟ (عهد؟ تعریف؟ جنس؟ یا....) و اگر انتخابِ شما گزینه اول باشد، چه بارِ تفسیریی دارد؟

9 – در آیه 3، بین دو کلمه سبیل و اِمّا ، موضوع کدامیک از کلیدهای تفسیر اتفاق افتاده؟

10 – حالت کلی این پاراگراف چگونه است؟ (آشنا نمودن به وظیفه انسانها به علت استعدادی که در آنها قرار داده؟ تکریم انسانها؟ یا . . . ؟)

 

4 - زاویه با تفاسیر رایج

1 : (المیزان) : اين سوره در آغاز، خلقت انسان را بعد از آنكه نامى از او در ميان نبود خاطرنشان مى‏سازد، و سپس مى‏فرمايد كه خداى تعالى او را به راهى كه تنها راه اوست هدايت كرد، حال يا اين انسان شكر هدايتش را مى‏گزارد، و يا كفران مى‏كند. آن گاه مى ‏فرمايد براى كافران انواعى از عذاب و براى ابرار الوانى از نعمت آماده كرده، و اوصاف آن نعمت‏ ها را در طى هجده آيه شرح مى‏دهد، و همين دليل است بر اينكه مقصود اصلى هم بيان همين جهت بوده.

«غرض» سوره (یعنی همان خلاصه محتوای سوره)  که المیزان گفته، طولانی است، و باید دو مشخصه داشته باشد: الف – کوتاه باشد، ب - قابلیت پیگیری در قسمتهای مختلف سوره را داشته باشد، و «غرض» المیزان این هردو را ندارد و ظنّی هم هست.

ولی ما عصاره محتوای سوره را بر یک مبنای شفاف تعریف شده و محاسبه ای استخراج کرده ایم که فوقا تحت عنوان «درس» درج کرده ایم.

2 - کلمه «نبتلیه» (= می­آزمائیم او را) که در آیه 2 آمده، «پرانتزی» است، و دلیلش هم اینکه اگر چشم خود را بر آن ببندیم، و کلمه قبل از آن را به کلمه بعدازآن وصل کنیم روال سخن یکدست و صاف و بی­دست­انداز می­شود.

تفسیر ارجمند المیزان، چون آن را فرعی و پرانتزی ندیده، در تفسیر آیه دچار زحمت شده و از معنی عادی و طبیعی آن (او را می­آزمائیم که به تکلیف خویش به عنوان شخصِ عاقلِ مختار عمل می­­کند یا نه) دور شده و معنیی­ فرموده که به دل نمی­نشیند، اما اگر آن را پرانتزی ببینیم (که به دلیلی که عرض کردیم، پرانتزی هم هست) همان معنی عادی و طبیعی خودش را دارد و ضمناً با آیه 3 نیز کمال تناسب و هماهنگی را  دارد.

3 : (المیزان) : مراد از" انسان" در اين آيه جنس بشر است، و اما اينكه بعضى  گفته‏اند: مراد از آن آدم ابو البشر است، با آيه بعدى سازگار نيست، چون آدم ابو البشر از نطفه خلق نشده،

فرض پیدایش آدم بدون نطفه فرضی است غیر ضروری، زیرا در باره پیدایش حضرت عیسی میدانیم که مادر داشت و بجای پدر هم تمثل جبرئیل به «بشرا سویا» را داشت، و با وجود این هردو، خداوند در قرآن فرموده که او را از خاک آفریده ایم، یعنی آفریده شدن از خاک مانع مادر داشتن و قائم مقام پدر داشتن حضرت عیسی نیست، چرا در باره آدم نیز نتوانیم همین را درست بدانیم و بگوئیم آفریده شدن آدم از خاک مانع از این نیست که او پدر و مادر هم داشته باشد؟ و ما این مطلب را در کتاب خویش «پیدایش انسان، برگزیدگی آدم، ماهیت شیطان» شرح داده ایم و در سایتِ فوق الذکر قابل دسترسی است.

4 و 5 – (المیزان) : اين سوره به شهادت سياقى كه دارد يا همه‏اش و يا حد اقل اوائل آن كه دوازده آيه است، در مدينه و نُه آيه ذيلش در مكه نازل شده است. روايات ائمه اهل بيت (ع) همه متفقند بر اينكه اين سوره در مدينه نازل شده، روايات اهل سنت هم در اين باره بسيار زياد است.

بعلت قرینۀ «مسکینا و یتیما و اسیراً» قرآن­پژوهان زیادی این سوره را مدنی می­دانند اما اکثر آیات این سوره مکی است بدلایل ذیل:

الف) در این سوره مانند سوره علق، اعلی، مزمل، حاقه، واقعه، و بعضی دیگر، برای «ذکر»، پیامبر(ص) را به «اسم رب» ارجاع داده نه به خود «رب».  مثلاً فرموده «و اذکر اسم ربک»  در حالیکه در سوره­های اندکی متأخرتر فرموده «و اذکر ربک» و تا آخر وحی تغییر نداده.

 ب) درباره آخرت مانند سوره­های غاشیه، نباء، واقعه، و رحمان، بسیار وارد تفصیل شده.

ج) در انتهای سوره به زبانی مانند زبان آخرین آیه سوره تکویر سخن فرموده است.

 این شباهت­ها و شباهتهای دیگر، بما می­گوید این سوره نه تنها مکی است، بلکه به اوائل دوران مکه مربوط می­شود.

 عمده­ترین دلیل معتقدانِ مدنی بودن این سوره وجود کلمه «اسیرا» در آن است که اگر آن را دلیل مهمی بدانیم، باید سوره مزمل را نیز بدلیل آیه آخر آن مدنی بدانیم که هیچ قرآن­پژوهی آن را مدنی نمی­داند (شرح بیشتر در محل مربوط در همان سوره)

ماده خطا : 1 – بی توجهی به ترتیب نزول 2 – داشتن پیشداوری مبتنی بر روایات 3 - مغایرت با علوم بشری (تکامل)

5 - آیات برجسته این پاراگراف

کل سوره دهر (که به سوره هل اتی هم مشهور است) مورد اقبال شیعیان بوده و از نظرشان برجسته میباشد و طبعا این سه آیه هم همینطور.

 

6 - آیات مشکل

آیه 1مورد تفاسیر و تعابیر مختلف و بعضا متضاد شده و از این لحاظ جزء آیات مشکل است.

7 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیه 1 از لحاظ منطقی فوق ذهنیات مردم معاصر نزول بود که چطور ممکن است چیزی هم باشد و هم نباشد.

آیه 2 از لحاظ بی علمیِ مردم معاصر نزول این آیات، بالاتر از ذهنیات آنان بود.

 

8 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته، در طول این مدت طولانی، از نزول این سوره تا به امروز، تغییر معناییِ چندانی نیافته، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما.

البته سخن فوق فقط در مورد معنی تحت اللفظی درست میباشد.

 

9 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

سیستم آفرینش، برای آفرینش انسان خیلی مقدمات تهیه دیده و در او استعدادهای مختلفِ متنوع قرار داده و او را مجهز به ابزار های کافی کسب اطلاعات نموده، و علاوه بر همه اینها راه سعادت و شقاوت را به وضوح به او نشان داده تا هر کس بداند که با امتحانات الهی چگونه می باید برخورد کند.

 

10 - این پاراگراف حاوی چه رهنمودی برای بشر قرن بیست و یکمی است؟

امروز با اینهمه «هوشمند شدن همه چیز»، گرچه بشر احساس پیشرفت میکند، اما از طرف دیگر این را نیز اجبارا حس میکند که در این جهانِ روز به روز هوشمند شونده ای که کم کم دارد غلبه کننده و دیکته کننده و کنترل کنندهء بشر هم میشود، نقش مالکیتی و بهره برندگی و استفاده کنندگیِ او، دارد روز به روز رنگ میبازد و کم کم دارد به یک پیچ و مهره کم اهمیتِ یک ماشین عظیم تبدیل میشود که آینده اش بردهء بی چاره و مطیعِ صِرف شدن او نسبت به آن ماشینی که روز به روز غول تر میشود، است.

این پاراگراف، که نشان میدهد که خداوند برای پیدایش انسان در روی زمین، آنهمه مقدمات طولانیِ میلیون ها سالانه، تمهید کرده، لابد برای بشر چنان آینده سیاه و نامقبولی را اراده نفرموده، و لذا این آیات حاویِ پیام غلبه بشر بر این روَند، و به استخدام در آوردنِ این روَندِ رو به جلوی لحظه افزونِ «هوشمند شدن همه چیز»، میباشد، بطوریکه این غول بزرگ در خدمت اهداف انسانیِ بشری قرار گیرد، نه در خدمت اهداف شیطانیی که بشر را برده و بی چاره خویش میخواهد.

13 – کدام عنصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

اگر به ترتیب نزول پایبند باشیم، به وضوح درک میکنیم که آیه های 1 و 2 سابقه ای در سوره های قبل ندارد و لذا «برای اولین بار» است .

 

14 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

ناگزیر از ذکر این نکته ایم که ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:

1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.

2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.

 

آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی»

آفرینش انسان

هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنسَانِ حِينٌ مِّنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُن شَيْئًا مَّذْكُورًا ﴿1﴾ إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن نُّطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَّبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعًا بَصِيرًا ﴿2﴾ إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا ﴿3﴾

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

ترتیب نزول

این سوره مکی است یا مدنی؟

فوقا بحثی در این خصوص کرده ایم.

انسان و [«مطلب» و «اشاره»]

در سوره­های عصر و تین و شمس و لیل و بلد درباره انسان مطالبی دیدیم:

اینکه انسان در «خسر» است مگر اینکه به ایمان و عمل صالح مجهز باشد،

اینکه در «بهترین ساختار» آفریده شده ولی ممکن است به پست­ترین پستی­ها بگراید،

اینکه «فجور و تقوا» به او الهام شده،

 اینکه رشد و تعالی او در مسیری رنج­آلود طراحی شده،

اینکه «کوشش­های ایمانی انسان­ها» گوناگون است،

 اینها، عمده مطالبی است که تا کنون درباره نوع انسان در آیات مختلف قرآن در این ترتیب نزول خوانده­ایم.

با توجه به آنچه تا کنون خوانده­ایم، مطالب آیه 1 جدید است و سابقه­ای در قبل ندارد، اما آیه­های 2 و 3 مسبوق به سابقه می­باشند، اما، با چنان لحن و لغات متفاوتی بیان شده اند، که واقعاً  محل تعجب و نیز محل تحسین است.

لذا با توجه به کلید های تفسیر، آیه اول «مطلب» است، و آیه­های  2 و 3 «اشاره» (اشاراتی که در سوره های قبلی، خودشان، «مطلب» بوده اند)

ذکر مصادیق از باب حصر نیست

در آیه 2 ذکر شده که انسان «شنوا» و «بینا» قرار داده شده، باید دانست که موضوع مذکور به این معنی نیست که ابزارهای کسب اطلاعات انسان فقط منحصر به آن دو باشد، بلکه فقط به عنوان نمونه  دو تا از مهم­ترین ابزارهای کسب اطلاعات انسان را بیان فرموده است.

انسان، هم بود و هم نبود

به دلیل اهمیتی که انسان برای مجموعه آفرینش داشته، پیدایش انسان منوط به پیدایش مقدماتی بود که تا آن مقدمات حادث نمی­شد  انسان نمی­توانست عینیت یافته باشد لذا در آن دوره، انسان از یک لحاظ بود، زیرا در «برنامه خلقت» بود، و در فازهای مقدماتی هم بود، اما از یک لحاظ هم نبود زیرا عینیت نیافته بود.

لذا این مدت، مدتی بود که انسان هم بود و هم نبود.

 بودن او، در علم خدا و مدارک برنامه­ریزی و فازهای عملیاتیِ مقدماتی بود.

 نبودن او، در جهانِ محسوس و ملموس بود.

اشاره به این نکته، اهمیت مقام انسان را در دستگاه آفرینش می­رساند که همه چیز بر روی این کره زمین پیدا شد و هنوز انسان پیدا نشده بود و لذا همه چیز «مقدمه پیدایش» انسان بود.

 شاید این امر بعلت پیچیدگی­هائی باشد که وجود انسان از آن برخوردار است، و لذا پیدایشش آنقدر طول کشیده، و لذا از این جهت  اهمیت مقام انسان از لحاظ دستگاه آفرینش فهمیده می­شود.

معجزات ادبی

در آیه­های 2 و 3 مطالبی آمده که قبلاً در سوره­های دیگر نیز آمده بود ، اما در اینجا لحن و لغات و موسیقی و فشردگی و گستردگی آن، چنان با مواردِ همعرضِ قبلی متفاوت است که واقعاً به  آسانی قابل شناسائی نیست، مگر توسط کسانی که با این فرهنگ «آشنا» باشد، و این، یکی ازانواع «اعجاز ادبی » است که در سراسر این کتاب گرانقدر به انواع و اقسام طرق و شیوه­ها خود را نشان می­دهد.

 

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

آيا اينطور نيست که برهه اي از زمانی طولانی بر انسان گذشته، در حاليکه او چيز مهمِ قابلِ ذکري نبود؟ (1) سیستم آفرینش الهی، انسان را از نطفه اي داراي استعدادهاي مختلف و متنوع آفريده، و او را به همه وسایلی که برای کمال یافتنش لازم است مجهز فرموده، و حتما او را از جهات مختلف خواهد آزمود (2) همچنین او را به آن راه صحیح هدايت نموده و اينک این انسان است که اگرخواست میتواند شکرگزارباشد، یا اینکه اگر خواست میتواند ناسپاسی کند (3)