پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) به علت کم حجم بودنِ سوره برایتان مستقیما ممکن و مطابق ذیل است:

درس: تقويت روحيه پيامبر و تشويق او به درگير شدن با مشكل بزرگ

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

به علتی که فوقا در باره کمیِ حجم سوره عرض کرده ایم، راه دوم نیز ضروری نیست.

3 - سوالات

1- عسر و یسر دو آیه 5 و6 را با توجه به «درس» معنی کنید.

2 - چرا مطلب آیه 5 در آیه 6 تکرار شده؟

4 - پیشگوئی های تحقق یافته

آیه­های 5 و 6 که در حقیقت یک آیه بیشتر نیست، «راه» آن حضرت را به او نشان می­دهد که ای پیامبر! تو پیامبر دورۀ بلوغ بشریت هستی و به­زودی الگوی میلیاردها نفر در سراسر جهان و در طول قرون و اعصار خواهی شد، تو باید طوری رفتار کنی که قابل تقلید باشد و اگر برای حل مشکلاتت انتظار کمک­های معجزه­ای داشته باشی الگو و قابل تقلید نخواهی بود، لذا به طریق درگیری مستقیم با مشکل و حل آن اقدام کن و انتظار تأییدات الهی از طریق معجزات (از قبیل عصای چند منظوره حضرت موسی و غیره) نداشته باش، با مشکل بطور­ مستقیم درگیر شو خواهی دید سختیی که تحمل خواهی کرد حل مشکل را آسان خواهد کرد.

چنانکه می­دانید پیامبر ما نه کشتی نوح، نه عصای موسی، نه مرده زنده کردن عیسی و نه گلستان شدن آتش ابراهیم، نه شتر صالح، را ، نداشت و معجزه­اش هم از جنس کلام و استدلال و محاجه و تمثیل و تشویق و تحذیر بود، و خلاصه اینکه روش پیامبری آن حضرت در طول آن مدت طولانی پیامبریش تفسیر همین دو آیه 5 و 6 است.

اگر به روح سوره دقت کنید خواهید دید که این سوره به نوعی متضمن «وعده موفقیت» به پیامبر(ص) است و از این لحاظ در مجموعه «وعده­های تحقق یافته» قرار می­گیرد و عنصر اعجازی دارد.

5 - آیات برجسته این پاراگراف

کل آیات این پاراگراف «برجسته» است و برجستگی می­تواند دو ملاک داشته باشد که یکی از آنها مربوط به معانی بلند آیات مربوطه، و دیگری مربوط به اِقبال مردم و نخبگان جامعه به آن آیات باشد، و این آیات واجد هر دو ملاک می­باشند.

 زیرا در باره عالی بودن معانی، بقدر کافی دیده اید و از لحاظ اِقبال نخبگان هم واجد هست، بطوریکه موضوع کار هنرمندان خوشنویس بوده و در قاب­های زیبای تابلوهای خوشنویسی جای گرفته، و علاوه، در سر درب­ها و بالای محراب­های بسیاری از مساجد و نیز دور گنبدها و جاهای اصلی دیگر را مزین نموده و به صورت کاشی­ و معرق­کاری و طرق دیگر جلوه­ میکند.

6 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته، در طول این مدت طولانی، از نزول این سوره تا به امروز، تغییر معناییِ چندانی نیافته، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما.

7 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

تقويت روحيه پيامبر و تشويق او به درگير شدن با مشكلات بزرگ.

8 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

با توجه به ترتیب نزول سوره ها ، تقریبا تمام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است .

9 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:

1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.

2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.

ارتقاء روحیه آنحضرت

أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ ﴿1﴾ وَوَضَعْنَا عَنكَ وِزْرَكَ ﴿2﴾ الَّذِي أَنقَضَ ظَهْرَكَ ﴿3﴾ وَرَفَعْنَا لَكَ ذِكْرَكَ ﴿4﴾

سنن الهی

فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا ﴿5﴾ إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا ﴿6﴾

توصیه های رفتاری به آنحضرت

فَإِذَا فَرَغْتَ فَانصَبْ ﴿7﴾ وَإِلَى رَبِّكَ فَارْغَبْ ﴿8﴾

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

بحث متنی: چنانکه معلوم است آیه 3 فرع بر آیه 2 است ، به عبارت دیگر پرانتزی است، و همچنین آیه­های 5 و 6 گرچه فرع بر آیه­ای نیستند اما پرانتزی هستند ، و امتحانش هم این است که اگر خواننده انتهای آیه 4 را به ابتدای آیه 7 وصل کند ، خواهد دید که موضوع «یکدست» شده، و از همین­جا معلوم می­شود دو آیه 5 و 6 پرانتزی است.

دو آیه مذکور (که در حقیقت یک آیه مؤکد بیشتر نیست) یک متن مستقل است اما در محلی قرار گرفته  که حالت پرانتزی پیدا کرده است.

لُبّ مطلب : آیات 1 و 2 و 4 همگن بوده و مفهوم آنها برشماری برخی از نعمت­های الهی است که به پیامبر(ص)  اعطا فرموده ، و دو آیه آخر توصیه­های عبادتی است.

یعنی در مقابل این نعمت­ها ، این رفتارها را کن.

نعمت­هائی که خداوند یادآوری نموده ، از جنس نعمتهائی است که در حوزه مدیریت و رهبری کاربرد دارد و لذا مجموع مفهوم دو قسمت اینطور می­شود که:

«ای پیامبر! ما در حوزه رهبری کمک مهمی به تو کرده­ایم ، پس  به این عبادات بپرداز»

 ترتیب نزول : به دلایلی که ذیلا  عرض میشود محل این سوره نمیتواند درست پس از سوره ضحی باشد. دلایلی از قبیل :

1-درآیه 1فرموده بــه تو «شــرح صدر» دادیم، درحالــی که در سوره حجر که تقریبا 8 سال ازشروع و نحل که تقریب 12 سال از شروع نزول وحی فاصله دارد فرموده «میدانیم از .... دلتنگ هستی»

2-در آیه های 2و3 فرموده«بار کمر شکن را از دوشت برداشتیم» در حالــی که در اوایل وحی  بار کمر شکنی بر دوش ایشان نبود زیرا درهمان سوره ضحی  دیدیم ایشان از انقطاع موقت وحی ملول و فسرده شده بود.

3- در آیه4 فرموده «مشهورت کرده ایم» در حالی که درمقطع زمانی نزدیک به نــزول سوره ضحی آنحضرت چندان شهرتی نداشت وشهرت ایشان «محــمد امین»و«بـــن عبدالله» وبر حسب کنایه دشمنان «یتیم ابوطالب» بود.

شهرت آنحضرت – درحدآیه4 این سوره - بعد از هجرت بلند شد.

لذاچاره ای  نداریم جزاینکه این سوره رادراول لیســت ســـوره های مــدنی در نظــر بگیریم.

نعمت­های بسیار بزرگ

البته همه نعمت­ها از جانب خداوند می­باشند اما نعمت­ها از لحاظ ارزشی بسیار با هم تفاوت دارند. یک جرعه آب نعمت است و قدرت دریافت وحی هم نعمت است اما این کجا و آن کجا.

نعمت­هایی که خداوند در این­جا آنها­ را به یاد پیامبر(ص) آورده از نوع نعمت­های خیلی خیلی بزرگ بوده و عبارتند از:

1- افزایش ظرفیت­های شخصیتی پیامبر(ص).

2- کمک مستقیم به پیامبر(ص) برای مشکلات بسیار بزرگ ­بطوریکه آن حضرت خودش با آن­ها درگیر شود و حل کند.

3- پراکنش حسن شهرت و ایجاد اعتبار زیاد برای آن حضرت.

اگر خوب دقت کنیم خواهیم دید که این سه مورد، نعمت­هایی است که در حوزه رهبری اجتماعی به­ کار می­آید و هیچ رهبر موفق اجتماعی نیست که از آن­ها بی­بهره باشد و بتواند رهبری موفقانه­ای بروز بدهد.

رهبران موفق اجتماعی که واقعاً توانسته­اند مردم خویش را در نردبان انسانیت یک پله به بالا ببرند، بدون استثناء یک عنصر محبوبیت داشته­اند که توانسته­اند سخنشان را به دل مردم بنشانند و آن­ها را دنبال خویش بکشانند و اگر دقت کنید این سه نعمت ذکر شده از نوع نعمت­های کاریزماتیک است، و تاریخ هم نشان می­دهد که پیامبر(ص) دارای محبوبیت قویّ بود و مردم آنحضرت را بسیار دوست می­داشتند و حتی دشمنان آنحضرت نیز ایشان را می­ستودند.

سختی و آسانی

آیه­های 5 و 6 که در حقیقت یک آیه بیشتر نیست، «راه» آن حضرت را به او نشان می­دهد که ای پیامبر! تو پیامبر دورۀ بلوغ بشریت هستی و به­زودی الگوی میلیاردها نفر در سراسر جهان و در طول قرون و اعصار خواهی شد، تو باید طوری رفتار کنی که قابل تقلید باشد و اگر برای حل مشکلاتت انتظار کمک­های معجزه­ای داشته باشی الگو و قابل تقلید نخواهی بود لذا به طریق درگیری مستقیم با مشکل و حل آن [از طرق منطق و مشورت و جمع آوری نیرو و غیره و غیره که جزء روش­های انسانی  است] اقدام کن و انتظار تأییدات الهی از طریق معجزات (از قبیل عصای چند منظوره حضرت موسی و غیره) نداشته باش، با مشکل بطور­ مستقیم درگیر شو خواهی دید سختی را که تحمل می­کنی حل مشکل را آسان خواهد کرد.

چنانکه می­دانید پیامبر ما عناصرِ معجزه ایِ انبیاء سلف را نداشت،

نه کشتی نوح، نه عصای موسی، نه مرده زنده کردن عیسی و نه گلستان شدن آتش ابراهیم، نه شتر صالح، را نداشت و

بلکه معجزه­اش که از جنس سخن و استدلال و محاجه و تمثیل و تشویق و تحذیر بود، ازهمه آن معجزات بالاتربود (زیرا اولا امروز آن معجزات نیستند و قرآن هست و ثانیا امروز تنها دلیل بر وجود آن معجزات این است که در قرآن از آنها یاد شده) و خلاصه اینکه روش پیامبریِ آنحضرت در طول آن مدت طولانیِ پیامبریش تفسیر همین دو آیه 5 و 6 است

کدام مهم­تر است؟

در دو آیه آخر می­فرماید ای پیامبر پس از اینکه مشکلی را حل کردی به نماز بایست و به­سوی خدا رغبت کن.

یعنی چه؟

یعنی اینکه ای پیامبر! فکر نکن این روش کم اهمیت­تر از روش عصای موسائی است. عصای موسی یک نوع نعمت است، آن سه عنصر هم یک نوع نعمت است، و هر دو هم از جانب خداست. لذا وقتی که مشکلی را حل کردی، (مانند پیامبران سابق، که در اثر تأییداتِ معجزه­ای، به حل مشکل موفق می­شدند، پس از حل مشکل به ­سوی خدا می­رفتند و شکر و دعا می­کردند) تو هم (صرف نظر از روش حل مشکل) به ­سوی منبع این سرمایه و نعمت برو و شکر و دعا کن.

خلاصه اینکه ای پیامبر! مبادا این سرمایه­ای را که در آیات ابتدای این سوره برایت بر شمردیم کمتر از عصای موسی و معجزات سایر انبیاء حساب کنی.

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحیم

ای پیامبر! آيا سينه ات را گشاده نگردانديم؟ (1) و آن بار سنگین را از دوشت بر نداشتيم؟ (2) همانکه برايت كمر شكن بود (3) و آوازه ات را بلند نگردانديم؟ (4)  پس، دیگر حالا باید بدانی که حتما همراه با آن سختي ها آسانيي هم هست(5) البته با آن سختي های بار رسالت که به دوش میکشی آسانيي هست (6) پس هنگامي که از هر سختی فراغتی يافتي به نماز و دعا بايست (7) و بسوي پروردگارت مايل شو (8)