پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) را در قسمت قبل نشان داده ایم که مطابق ذیل است:

( جدول1)

آيه	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	تعداد کلمه
1	مردم	کافران		5
2	مردم	کافران	حکمت- مال و ... بی نيازش نکرد	6
3	مردم	کافران	آخرت- عذاب	4
4	مردم	کافران	آخرت- زنش هم هيزم کش	3
5	مردم	کافران	آخرت- در گردن او طنابی از ليف خرما	5
جمع				23

 

چون سوره کوچک است و عنوان اصلی و عنوان فرعی مشترک است، لذا از تشکيل جدولهای  2و 3 و 4 بی نياز هستيم و ميتوانيم مستقيمأ به نتيجه گيری «درس» بپردازيم:

 

درس: ابولهب نه تنها موفق نشد، بلکه هم ضرر دنیائی کرد و هم ضرر اخروی

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ وَتَبَّ ﴿1﴾ مَا أَغْنَى عَنْهُ مَالُهُ وَمَا كَسَبَ ﴿2﴾

ریزدرب: ابولهب موفق نشد

2

سَيَصْلَى نَارًا ذَاتَ لَهَبٍ ﴿3﴾ وَامْرَأَتُهُ حَمَّالَةَ الْحَطَبِ ﴿4﴾ فِي جِيدِهَا حَبْلٌ مِّن مَّسَدٍ ﴿5﴾

ریزدرب: ابولهب علاوه براینکه موفق که نشد، در آخرت نیز معذب خواهد بود

 

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درس سوره که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درس مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

درس : ابولهب نه تنها موفق نشد، بلکه هم ضرر دنيايي  و هم ضرر آخرتي کرد

3 - سوالات

1 - چرا در آیه 1 «تبّ» را تکرار فرموده؟

2 - «س» در ابتدای آیه3 ، اشاره به چه زمانی دارد؟ (آخرت؟ برزخ؟ یا...؟)

3 – دو آیه از پنج آیه (40%) مربوط به همسراوست . چرا؟

4 – موضوع  آیه 2 را تعلیل کنید .

5- ظرف زمان «تبّ» چه وقت است؟

6- کلماتِ غالب این سوره به «چه زبان»ی است؟ (عادی؟ مَثَل؟ کنایه؟ یا....؟)

7- در این سوره کدام آیه ها فرعی وکدام اصلی است؟

8- کلمه «تبّ» به معنی لغوی آمده یا اصطلاحی؟

9- چرا در آیه 1 از «زمان ماضی» استفاده شده؟

10– در این سوره ، در ابتدای آیه 3 ، موضوعِ کدام کلید تفسیر اتفاق افتاده؟ (واگذاری به مخاطب؟ التفات؟ یا.....؟)

4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

معمولا برای اسم اشخاص حقیقی (مانند حسن و بهروز و غیره) نه در انتها تنوین ، و نه در ابتدا الف – لام می آورند .

تنوین در انتهای عبارت ابی لهب از باب تحقیر است تقریبا معادل اینکه در فارسی بگوئیم : «این یارو بهروزه»

اما تنوینِ موجود در انتهای کلمه «لهب» از باب تعظیم (بزرگنمائی) است و به معنی «شعله های بطورِ غیرقابلِ تصوری بزرگ» است .

همچنین است نقش «ما» در عبارت «ما کسب» در آیه 2 که از بابِ بزرگنمائی است.

ابولهب چه دستاورد هائی داشت؟

مهم ترین دستاورد او حسب و نسب او بود که اولا از قبیله قریش بود (که قبیله خوشنامی بود) و ثانیا از طایفه بنی هاشم بود (که خوشنام ترین طایفه از قبیله قریش بود) وثالثا از اولاد عبدالمطلب بود (که محترم ترین شاخه بنی هاشم بود)

یعنی او در آن روزهایِ اهمیت حسب و نسب بهترین و قابل احترام ترین حسب و نسب ها را داشت .

علاوه بر آن ثروتمند هم بود – و در آن روزهای بشدت مردسالارانه – چندین فرزند ذکور هم داشت  ومجموع همه اینها – در آن روزها - سبب احترام فوق العاده و نفوذ کلام هرشخصی – ازجمله او -  میشد .

این سوره هنگامی نازل شد که ابولهب هنوز زنده بود و پیامبر(ص) مجبور بود مدت زیادی از رسالتش در مکه ، چنین عمو و چنان زن عمو و آن پسرعموها را تحمل کند.

امروز ما پس از پانزده قرن براحتی این سوره را می خوانیم و آنرا تصدیق می کنیم اما اگر خود را در اوضاع و احوال آن روزها قرار دهید خواهید دید چندان آسان نیست .

  یکطرف ابولهب است که یکی از بزرگان قریش است و محترم و ثروتمند است و پسران رشیدی دارد که سبب اعتبار اجتماعی مضاعف اوست .  بعلاوه فرزند عبدالمطلب هم هست که در جامعه آنروزی که حسب و نسب یکی از مؤلفه های بسیار مهم اهمیت و اعتبار بود ، سبب مزید اهمیت و اعتبار اوست  .

  مجموعه این عوامل، سبب می شد ابولهب به بالاترین اعتبار و اهمیت اجتماعی در چشم مردم برسد .

  طرف دیگر پیغمبر(ص) است که از لحاظ سن از او کوچکتر است و مال و فرزندانی ندارد و ادعائی هم کرده که با مخالفت عده زیادی از «اشخاص مهم» جامعه روبرو شده است که تازه یکی از آن اشخاص مهمِ مخالف و مکذبِ او نیز همین عموی اوست که در نهایت اعتبار است .

 واقعاً در آن روزگار ، تشخیص حق و باطل چندان آسان نبود.

5 - پیشگوئی های تحقق یافته

با توجه به مطلب فوق، تصور کنید که چنین پیشگوئی بزرگی در چنان اوضاع و احوالی که همه چیز بر وفق مراد ابولهب و در جهت مخالف مراد پیامبر(ص) بنظر می رسد به زبان پیامبر، وبه نقل ازخداوند صادرشود، تحقق یافت ویک اعجازدیگر قرآنی به وقوع پیوست.

6 - آیات برجسته این پاراگراف

یک ملاک مهم برای برجستگیِ آیات، شهرت آنها در نزد مردم است و آیات این سوره نیز چنین است.

7 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیه های 3 تا 5 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز همچنین.

8 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

تکذیب حق به موفقیت نمیرسد، حتی اگر پشتوانه های قویِ اجتماعی و خانوادگی و اقتصادی و نیروی انسانی داشته باشد.

9 – کدام عنصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

کل این سوره «برای اولین بار» است و این کاملا واضح بوده و نباز به توضیحی ندارد.

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

واگذاری به مخاطب

در ابتدای آیه 3، «واگذاری به مخاطب» صورت گرفته است، بطوریکه به نظر میرسد قبل از شروع آیه 3، جای چنین جمله ای خالی است : «و اگر به همین روال ادامه دهد»

با در نظر گرفتن چنین جمله ای که به اصطلاح اهل ادبیات «درتقدیر» نام دارد، دیگر آن ایرادتی که المیزان از قول برخی مفسران به این مضمون ذکر کرده که «پس اگر در آیه مذکور خداوند برای او پیش بینی عذاب کرده، دیگر ایمان آوری چه سودی برایش خواهد داشت و .....» بی وجه است و لازم نبود مولف ارجمند المیزان برای رفع آن شبهه آنقدر خود را به زحمت بیاندازد و فرمایشاتی بفرماید که خود آنها جای مناقشه های زیاد دارد و در نظر گرفتن این کلید واضح تفسیری جواب همه  انواع اینگونه شبهات است.

کنایه

«دو دست» در آیه 1 کنایه است از «همه قدرت ها» ی او، اعم از قدرت های جسمی و اقتصادی و اجتماعی و انسانی و غیره.

تجسّد اعمال

آیه های 4 و 5 ناظر به مفهوم «تجسّد اعمال» است که بحث مفصلی دارد که در سوره زلزال اشاره ای به آن شده است.

ظرف زمانی آیه های 1 و 2

با توجه به محتوای آیه های 3 تا 5 که در آینده اتفاق خواهد افتاد، ظرف زمانی آیه های 1و2 زمان حال خواهد بود. اما قالبِ بیانیِ ماضی، بیان کننده تاکید است بر حتمیت وقوع، چنانکه ما هم چنین میگوئیم (مثلا): « با این درس خواندنی که از تو دیده میشود واحد های این ترم را افتادی!» که در این جمله برای نشان دادن تاکید، اتفاقی که در آینده می افتد  در قالب زمان ماضی بیان میشود.

تاکید زیاد

بکار بردن زمان ماضی و نیز تکرار کلمه «تبّ» در آیه 1 نشانه تاکید خیلی زیاد است.

بزودی

حرف «س» در کلمه «سیصلی» (بزودی انداخته میشود) به آینده نزدیک اشاره دارد و با توجه به اینکه آتش مذکور – با توجه به مطالب آخر سوره واقعه - ناظر به برزخ است و برزخ هم در لحظه پس از مرگ شروع میشود، سوال این است که مرگ او چه هنگام واقع شده؟

بطور قطع مرگ او قبل از هجرت بوده، زیرا اسم او در حاضرانِ در جنگ بدر نیست، و او، با آن مشخصات، اگر زنده بود بطور قطع در جنگ مذکور شرکت میکرد.

البته حدس و گمان هائی که مدرکی دال بر اثبات آنها در دست نیست میگوید که مرگ او باید خیلی قبل تر از این ها صورت گرفته باشد، مثلا مدت کوتاهی پس از نزول این سوره، و البته نزول خود این سوره مربوط به اوایل نزول وحی است.

البته اولاد این ابولهب هم در تاریخ نامی – به خوبی یا بدی – مثلا مانند ابوجهل و ابوسفیان که در همان اردوگاه کفر و شرک سروریی داشتند،  حتی از آن لحاظ نیز چیز قابل اعتنایی نشده اند، و این ، به بارز ترین وجه، تحقق آن پیشگوئی الهی را نشان میدهد.

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

ابولهب زيانکار شد و تمام امکاناتی که داشت نتوانست در کار تکذیب پیامبر موفقیتی برایش بوجود بیاورد و او زيانکار شد و (1)  ثروتش و آنچه کسب کرده بود به دردش نخورد (2)  بزودي پس از مرگ هم آتشي زبانه دار را مي چشد (3) و زنش نيز بارکش  هيزم آن است (4) که ريسماني از ليف خرما به گردن دارد (5)