پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)
اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم:
طرز استخراج عصاره محتوای سوره را (یعنی «درس» سوره را) در قسمت اول ارائه کرده ایم که مطابق ذیل است:
درس: اي مسلمانان! مسلماني خويش را با دور شدن از صفات کافرانه و منافقانه و عمل به احکام (فردي و اجتماعي) ارتقاء دهيد.
برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:
درب: خداوند متناسب با فهم مردم که در درخواست هايشان متجلي است، هدايتشان مي کند.
2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)
چون پاراگراف فقط یک آیه است، استخراج از راه دوم ضرورتی ندارد، زیرا مستقیما قابل درک است.
3 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای مردم ! ازخداوندی که وجودتان وهمه بشریت ازاوست تقواداشته باشید و ای مسلمانان ! درمورد یتیمان ، واموال آنها ، ومقررات ارث ، تقوا را بسیار رعایت کنید .
در پاراگراف 2 می فرماید : ای مسلمانان ! درمورد مقررات ازدواج وطلاق وامور مرتبط، بسیار مراقبت نموده و تقوا رابسیار رعایت کنید .
در پاراگراف 3 می فرماید : ای مسلمانان ! ازرفتارهای ناصحیح مالی بین خویش حذر کنید ، وازگناهان بزرگ ، وبخصوص قتل ، بپرهیزید و به بنیان خانواده خیلی اهمیت دهید ودراین مورد تقوا را رعایت کنید و به اعتقادات صحیح ، رفتار صحیح مالی ، رفتار صحیح با نزدیکانتان ، ونماز صحیح ، و اخلاص دراعمال بسیار اهمیت دهید .
در پاراگراف 4 می فرماید : ای پیروان رسول خدا ! از این یهودیان که مرتکب این رفتارها میشوند دوری کنید .
در پاراگراف 5 می فرماید : ای مسلمانان ! به ادای امانت و به عدالت درهنگام قضاوت بسیار اهمیت دهید و از منصوبان الهی (اولوالامر منکم) اطاعت کنید.
در پاراگراف 6 می فرماید : ای مسلمانان ! به جهاد و جهاد آزادی بخش همراه رسول خدا-ص- بپردازید تا به رشد و ارتقاء شخصیتی شایسته برسید.
در پاراگراف 7 می فرماید : ای مسلمانان ! برای سایرمسلمانان خیرخواه بوده ونسبت به یکدیگر مودب باشید و با منافقان فعال، سختگیری کنید و هر جا بر آنها دست یافتید، توطئهشان را خنثی کنید و خون مسلمان بسیار محترم است وقتل عمــد مسلمان ازگناهان بسیار بزرگ ونابخشودنی است لذا دراین مورد بسیارحساس ومحتاط باشید وتفتیش عقیده هم نکنید .
در پاراگراف 8 می فرماید : ای مسلمانانی که هنوز هجرت نکرده اید ! منتظر چه هستید؟ هجرت کنید و در راه خدا به جهاد بپردازید (گرچه درجه تان به پیشتازان جهاد نمیرسد اما هنوز وعده خوب خداوندی را برفرازتان دارید) و به تشریع احکامی در مورد نماز و . . . و شرحی در مورد منافقان و جدیت در جهاد می فرماید
و میگوید ای مسلمانان! احساس مسئولیت داشته باشید واگر خطـائی کردید فورا به مسیر صحیح برگردید وگناه خویش را نیز به گردن دیگران نیاندازید که این موضوع خودش یک گناه بزرگ است و نیز می فرماید : ای پیامبر ! همواره مورد الطاف وتاییدات ما بوده ای وگرنه این کافران و منافقان نزدیک بود تو را بــه اشـتباه بیاندازند (که فضل ورحمت ما مانــع شد)
در پاراگراف 9 می فرماید : مشرکان فقط معبودهای اشتباهی را عبادت میکنند و مؤمنان رستگاران حتمی هستند و ای مردم! فریب پندارها و خیالاتتان را نخورید و بدانید که علیرغم ادعاهای اهل کتاب جزای اعمال خوب و بدخویش را خواهید دید زیرا همه چیز مال خداست و او به همه چیز احاطه دارد و در باره خانواده تان چنین باشید و همه چیز مال خداست، پس به تقوا گرایش کنید زیرا هر چه اعم از مواهب دنیا یا آخرت بخواهید نزد خداست و ای مسلمانان ! بسیارقیام کننده راه عدالــت ، و قبول کننده دردسرهای منتج از آن باشید .
در پاراگراف 10 می فرماید : ای مسلمانان! به خدا و رسول او ایمان واقعی داشته باشید و از سستایمانی بپرهیزید و از رفتارهای منافقانه به شدت احتراز کنید تا در پناه خدا قرار گیرید و برای رفع ظلم عیبی ندارد فریادبلند خویش را (ولو به سخنانی ناخوشایند) رها سازید ، امادرعین حال (باتوجه به مورد) اهل داد و دهش وعفو هم باشید و مولفه های کفر رابشناسید تابتوانید ازآنها دوری کنید و اعتقاداتتان را همواره صحیح نگهدارید .
در پاراگراف 11 می فرماید : ای پیامبر ! به گفتارها و رفتارهای یهودیان چندان اهمیتی مده و حجت برکافران تمام است و اینک کفرشان آگاهانه عامدانه لجبازانه است ، لذا چندان اهمیتی به گفتار وکردار کافرانه شان مده و ای مردم ! عقیده تثلیث مسیحیان باطل است ، ایـن پیامبر که مبلغ عقاید پاک بی شائبه ای است که از جانب پروردگارتان به او وحی شده ، درمیان شماست ، به او بگروید تا سعادتمند شوید .در این پاراگراف می فرماید: ای پیامبر! جواب سوالی که کرده اند این است .....
4 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
5 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
خداوند متناسب با فهم مردم که در درخواست هايشان متجلي است، هدايتشان مي کند.
6 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
فقرات این پاراگراف (آیه) تقریبا برای اولین بار است.
شرح مختصر
در آن روزها
چنانکه دیدیم در ابتدای سوره شرح مفصلی از احکامی راجع به ارث و طرز تقسیم آن ذکر شده بود.
پس از آن فصلهای زیاد و متنوعی وجود داشت راجع به جهاد، منافقان، یهودیان، طرز تنظیم روابط با منافقان قبایل، مسیحیان، و غیره.
این تک آیه بلند، در انتهای سوره، پس از آنهمه آیات در آنهمه فصول متنوع، این سئوال را برای خواننده ایجاد میکند که چرا در انتهای سوره، این آیه آمده و ربطی به فصول قبل از خویش ندارد تازه مطلب مورد سوال در اوایل همین سوره قبلا ذکر شده بود؟
در این موضوع نکته ظریفی هست :
اولاً آن تنوع گسترده مطالب، حاکی از آن است که این سوره یکدفعه نازل نشده بلکه نزول آن تدریجی و در طی مدتی نسبتاً طولانی بوده است.
ثانیاً وجود این آیه در آخر سوره آنهم با این نوع شروع که میفرماید: «از تو فتوا
میخواهند ...» حاکی از این حقیقت است که مخاطبهای آن روزِ آیات قرآن به همه آیات توجه یکسانی نمینمودهاند و از همین آیه معلوم میشود آنهمه آیات راجع به جهاد و جهاد آزادیبخش و چگونگی تنظیم روابط با دیگران (کفار، اهل کتاب، منافقان) و احکام مربوط به نماز و سفر و جنگ و انفاق و غیره و غیره، برای عموم مردم چندان مهم نبود که درباره آنها سئوالی کنند، اما درباره یک موضوع شاذّ و نادر سئوال میکردند و در جوابشان آیهای میآمد و اگر درباره آن موضوعاتِ بسیار مهم و سرنوشتساز نیز سئوالی میکردند حتماً تحت عنوانِ «از تو فتوا میخواهند» یا «از تو سئوال میکنند ...» به آنها جواب داده میشد و همین که چنین عباراتی را نمیبینیم بیانگر آن است که حساسیتهای عمومی مردم آن زمان، حساسیت به اموری فرعی و بیاهمیت بود و امور خیلی اصلی و خیلی مهم برای آنها چندان مهم نبود.
ترجمه تفسیریِ آزاد
ای پیامبر! از تو فتوا ميخواهند، بگو خداوند درباره کلاله فتوا ميدهد: اگر مردي بميرد و فرزندي نداشته باشد ، و خواهري داشته باشد نصف مال بجا مانده مال اوست . و او نيز از آن خواهر ارث ميبرد اگر فرزندي نمي داشت و اگر آن خواهر ها دو تا باشند دو سوم مال بجا مانده مال آنهاست و اگر چند برادر و خواهر باشند نصيب هر مردي مانند دو زن است. خداوند برايتان بيان مي کند، مبادا گمراه شويد ، و خداوند به همه چيز داناست (176)