پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره را (یعنی «درس» سوره را)  در قسمت اول ارائه کرده ایم که مطابق ذیل است:

درس: اي مسلمانان! مسلماني خويش را با دور شدن از صفات کافرانه و منافقانه و عمل به احکام (فردي و اجتماعي) ارتقاء دهيد.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: ای مسلمانان! در راه خدا مهاجرت و جهاد کنيد و ضمن توجه دائمي به خداوند، در مقابل دشمن  (حتی در موقع نماز) بسيار محتاط باشيد و از پیگیری جنگ با دشمنتان خسته نشوید و با منافقان نیز هیچ دوستی نکنید و مسئوليت پذير باشيد و پس از گناه آمرزش بخواهيد و بين مسلمانان اصلاحگري نموده و از رفتارهاي عمومي مسلمين پيروي کنيد، و اي پيامبر! وحي وحکمتي را که بر تو نازل شده محکم بگير و از القائات باطل دوري کن.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

لاَّ يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُوْلِي الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فَضَّلَ اللّهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ دَرَجَةً وَكُلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنَى وَفَضَّلَ اللّهُ الْمُجَاهِدِينَ عَلَى الْقَاعِدِينَ أَجْرًا عَظِيمًا ﴿95﴾ دَرَجَاتٍ مِّنْهُ وَمَغْفِرَةً وَرَحْمَةً وَكَانَ اللّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا ﴿96﴾

ریزدرب: مجاهدانِ در راه خدا در آخرت، تفاوت عظیمی در آخرت نسبت به مسلمانان معمولی خواهند داشت

2

إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ قَالُواْ فِيمَ كُنتُمْ قَالُواْ كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الأَرْضِ قَالْوَاْ أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُواْ فِيهَا فَأُوْلَئِكَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءتْ مَصِيرًا ﴿97﴾ إِلاَّ الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ لاَ يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَلاَ يَهْتَدُونَ سَبِيلاً ﴿98﴾ فَأُوْلَئِكَ عَسَى اللّهُ أَن يَعْفُوَ عَنْهُمْ وَكَانَ اللّهُ عَفُوًّا غَفُورًا ﴿99﴾ وَمَن يُهَاجِرْ فِي سَبِيلِ اللّهِ يَجِدْ فِي الأَرْضِ مُرَاغَمًا كَثِيرًا وَسَعَةً وَمَن يَخْرُجْ مِن بَيْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَى اللّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلى اللّهِ وَكَانَ اللّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا ﴿100﴾

ریزدرب: متمکنین (در آن روزها) درصورت استنکاف از هجرت، سقوطی در حد کفر میداشتند

3

وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الأَرْضِ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَن تَقْصُرُواْ مِنَ الصَّلاَةِ إِنْ خِفْتُمْ أَن يَفْتِنَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُواْ إِنَّ الْكَافِرِينَ كَانُواْ لَكُمْ عَدُوًّا مُّبِينًا ﴿101﴾ وَإِذَا كُنتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاَةَ فَلْتَقُمْ طَآئِفَةٌ مِّنْهُم مَّعَكَ وَلْيَأْخُذُواْ أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُواْ فَلْيَكُونُواْ مِن وَرَآئِكُمْ وَلْتَأْتِ طَآئِفَةٌ أُخْرَى لَمْ يُصَلُّواْ فَلْيُصَلُّواْ مَعَكَ وَلْيَأْخُذُواْ حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِكُمْ وَأَمْتِعَتِكُمْ فَيَمِيلُونَ عَلَيْكُم مَّيْلَةً وَاحِدَةً وَلاَ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِن كَانَ بِكُمْ أَذًى مِّن مَّطَرٍ أَوْ كُنتُم مَّرْضَى أَن تَضَعُواْ أَسْلِحَتَكُمْ وَخُذُواْ حِذْرَكُمْ إِنَّ اللّهَ أَعَدَّ لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُّهِينًا ﴿102﴾ فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلاَةَ فَاذْكُرُواْ اللّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِكُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنتُمْ فَأَقِيمُواْ الصَّلاَةَ إِنَّ الصَّلاَةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَابًا مَّوْقُوتًا ﴿103﴾ وَلاَ تَهِنُواْ فِي ابْتِغَاء الْقَوْمِ إِن تَكُونُواْ تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ يَأْلَمُونَ كَمَا تَأْلَمونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللّهِ مَا لاَ يَرْجُونَ وَكَانَ اللّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا ﴿104﴾

ریزدرب: ای پیامبر! حکم نماز برای کسانیکه برای تعقیب دشمن به همراهت می آیند چنین است

4

إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللّهُ وَلاَ تَكُن لِّلْخَآئِنِينَ خَصِيمًا ﴿105﴾ وَاسْتَغْفِرِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ كَانَ غَفُورًا رَّحِيمًا ﴿106﴾ وَلاَ تُجَادِلْ عَنِ الَّذِينَ يَخْتَانُونَ أَنفُسَهُمْ إِنَّ اللّهَ لاَ يُحِبُّ مَن كَانَ خَوَّانًا أَثِيمًا ﴿107﴾ يَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَلاَ يَسْتَخْفُونَ مِنَ اللّهِ وَهُوَ مَعَهُمْ إِذْ يُبَيِّتُونَ مَا لاَ يَرْضَى مِنَ الْقَوْلِ وَكَانَ اللّهُ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطًا ﴿108﴾ هَاأَنتُمْ هَؤُلاء جَادَلْتُمْ عَنْهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فَمَن يُجَادِلُ اللّهَ عَنْهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَم مَّن يَكُونُ عَلَيْهِمْ وَكِيلاً ﴿109﴾

ریزدرب: ای پیامبر! و ای مسلمانان! برای کسانی که دشمنتان هستند و لایق دلسوزی نیستند دلسوزیِ بیجا مکنید

5

وَمَن يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللّهَ يَجِدِ اللّهَ غَفُورًا رَّحِيمًا ﴿110﴾ وَمَن يَكْسِبْ إِثْمًا فَإِنَّمَا يَكْسِبُهُ عَلَى نَفْسِهِ وَكَانَ اللّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا ﴿111﴾ وَمَن يَكْسِبْ خَطِيئَةً أَوْ إِثْمًا ثُمَّ يَرْمِ بِهِ بَرِيئًا فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُّبِينًا ﴿112﴾ وَلَوْلاَ فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكَ وَرَحْمَتُهُ لَهَمَّت طَّآئِفَةٌ مُّنْهُمْ أَن يُضِلُّوكَ وَمَا يُضِلُّونَ إِلاُّ أَنفُسَهُمْ وَمَا يَضُرُّونَكَ مِن شَيْءٍ وَأَنزَلَ اللّهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَكَانَ فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكَ عَظِيمًا ﴿113﴾

ریزدرب: ای پیامبر! هرکس باید متوجه رابطه خویش با خدا بوده و مواظب موقعیت خویش باشد، و تو مواظب باش در اثر دلسوزیِ ناضرور، خطای جبران ناپذیر نکنی

6

لاَّ خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِّن نَّجْوَاهُمْ إِلاَّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاَحٍ بَيْنَ النَّاسِ وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ ابْتَغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا ﴿114﴾ وَمَن يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِيرًا ﴿115﴾

ریزدرب: ای مسلمانان! خیلی مواظب باشید که مبادا نافرمانیِ رسول کنید

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 – از اول تا اینجا

در پاراگراف 1 می فرماید : ای مردم ! ازخداوندی که وجودتان وهمه بشریت ازاوست تقواداشته باشید  و ای مسلمانان ! درمورد یتیمان ، واموال آنها ، ومقررات ارث ،  تقوا را بسیار رعایت کنید .

در پاراگراف 2 می فرماید : ای مسلمانان ! درمورد مقررات ازدواج وطلاق وامور مرتبط، بسیار مراقبت نموده و تقوا رابسیار رعایت کنید .

در پاراگراف 3 می فرماید : ای مسلمانان ! ازرفتارهای ناصحیح مالی بین خویش حذر کنید ، وازگناهان بزرگ ، وبخصوص قتل ، بپرهیزید و به بنیان خانواده خیلی اهمیت دهید ودراین مورد تقوا را رعایت کنید و به اعتقادات صحیح ، رفتار صحیح مالی ، رفتار صحیح با نزدیکانتان ، ونماز صحیح ، و اخلاص دراعمال بسیار اهمیت دهید .

در پاراگراف 4 می فرماید : ای پیروان رسول خدا ! از این یهودیان که مرتکب این رفتارها میشوند دوری کنید .

در پاراگراف 5 می فرماید : ای مسلمانان ! به ادای امانت و به عدالت درهنگام قضاوت بسیار اهمیت دهید و از منصوبان الهی (اولوالامر منکم) اطاعت کنید.

در پاراگراف 6 می فرماید : ای مسلمانان ! به جهاد و جهاد آزادی بخش همراه رسول خدا-ص- بپردازید تا به رشد و ارتقاء شخصیتی شایسته برسید.

در پاراگراف  7 می فرماید : ای مسلمانان ! برای سایرمسلمانان خیرخواه بوده ونسبت به یکدیگر مودب باشید و با منافقان فعال، سختگیری کنید و هر جا بر آنها دست یافتید، توطئه­شان را خنثی کنید و خون مسلمان بسیار محترم است وقتل عمــد مسلمان ازگناهان بسیار بزرگ ونابخشودنی است لذا دراین مورد بسیارحساس ومحتاط باشید وتفتیش عقیده هم نکنید .

در این پاراگراف می فرماید : ای مسلمانانی که هنوز هجرت نکرده اید ! منتظر چه هستید؟ هجرت کنید و در راه خدا به جهاد بپردازید (گرچه درجه تان به پیشتازان جهاد نمیرسد اما هنوز وعده خوب خداوندی را برفرازتان دارید) و به تشریع احکامی در مورد نماز و . . . و شرحی در مورد منافقان و جدیت در جهاد می فرماید

و میگوید ای مسلمانان! احساس مسئولیت داشته باشید واگر خطـائی کردید فورا به مسیر صحیح برگردید وگناه خویش را نیز به گردن دیگران نیاندازید که این موضوع خودش یک گناه بزرگ است و نیز می فرماید : ای پیامبر ! همواره مورد الطاف وتاییدات ما بوده ای وگرنه این کافران و منافقان نزدیک بود تو را بــه اشـتباه بیاندازند (که فضل ورحمت ما مانــع شد) 

4 - سوالات

1 – سخن اصلی آیه های 104 تا 109 راجع به چیست؟

2 – در این پاراگراف کدام آیه ها فرعی هستند؟

3 – از روی محتوای این پاراگراف چه حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها میتوان زد؟

4 – منظور از «آن قوم» (آیه 104) چه کسانی بوده؟

5 – آن طائفه ای که سعی میکردند آنحضرت را گمراه کنند (آیه 113) چه کسانی بودند؟

6 – موضوع سعی آنها چه بود؟ یعنی سعی میکردند آنحضرت را به چه راهی بکشانند؟

5 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

از آیه های 95 تا 100 فهمیده میشود در زمان نزول این آیات هنوز کسان خیلی زیادی از مسلمانانی که قادر به مهاجرت بودند به این مهم اقدام نکرده بودند و علت این بی عملی شان هم نگرانی از این بود که مبادا این وضع موجودشان را از دست بدهند و به تنگناهائی دچار شوند.

چنانکه از نیمه دوم آل عمران به اینطرف دیده ایم، مسلمانانِ آن روزها همان مسلمانانِ از هجرت تا جنگ احد نبودند، پس از جنگ اخیر شوک فکریی به اغلب آنها دست داد، و عده ای از آنان به کفر برگشتند (ولا یحزنک الذین یسارعون فی الکفر) و عده ای از آنها مسئله دار شده بودند که مگر حق با ما نبوده پس چرا پیروز نشدیم؟ و در این اوضاع و احوال نفوذ و تاثیر شبهه پراکنی منافقان افزایش یافته و زبانشان خیلی دراز شده بود.

البته این چیزی نبود که از چشم دشمنان اصلی آنحضرت پنهان مانده باشد و دائما در تدارک جنگ جدیدی بودند اما بعضا دست به جنگ های کوچکی برای ارزیابی دفاع مسلمانان میردند و آیه 104 اشاره به چنین فضائی دارد که نشان میدهد یکنوع روحیه سستی بر آنان غالب شده بود که آنطور که باید و شاید در دفاع جدی نبودند و چنین جنگ و گریزهایی نسبت به آنان میشد و پس از آن نیز بطور جدی در تعقیب مهاجمان جدی نبودند تا آنها را از ادامه این روش مایوس کنند.

در چنین اوضاع و احوالی منافقان با دمشان گردو می شکستند و دائما در توطئه های گوناگون بودند و مسلمانان نیز خطر آنها را نه تنها حس نمیکردند بلکه بنا بر آیه 109 از آنها دفاع هم میکردند.

اما اینکه در آیه 105 آنحضرت را در مورد منافقان مورد عتاب قرار داده، را، میتوان در همین چارچوب فهمید، زیرا آنحضرت «رحمت للعالمین» بود و ضمنا امید اصلاح و تغییر روحیات آنها را داشت و لذا با آنها برخورد نمیکرد.

6 - پیشگوئی های تحقق یافته

در آیه 101 پیشگوئی فرموده که شما فارغ البال در زمین به مسافرت هایی خواهید پرداخت ، اما ، تهدیدهایی هم خواهید داشت که فراغ بال شما را محدود میکند و می باید احتیاط ها و آمادگی های لازم را نیز داشته باشید.

در آیه 104 «دستِ بالا»بودنِ مسلمانان را در مقابل دیگران پیشگوئی میفرماید .

7 - آیات برجسته این پاراگراف

آیه 95 نیز به همان علتی که بارها مکررا عرض کرده ایم از آیات برجسته قرآنی است.

8 - آیات مشکل

در آیه 95 قید «غیر اولی الضرر» سبب شده مفسران در تفسیر آیه به راه های اختلافی رفته و سخنانی متضاد یکدیگر بگویند.

9 - در این پاراگراف، کدام فقرات، فوق ذهنیات معاصران نزول است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیه های 95 و 96 و 97 «قیامتی» است، و هیچ بنی بشری تجربه اش را ندارد، و قبل از قیامت نخواهد داشت، لذا، چه در آن روزهای نزول وحی و چه الی یوم القیامه بالاتر از ذهنیات بشر خواهد بود.

همچنین است آیه 102.

نیز آیه های 114 و 115.

در آیه 97 به موجوداتی اشاره شده که معهود ما بشر قرن حاضر هم نیست، چه رسد به مشافهین 1400 سال قبل!

10 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .

11 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

1 - ای مسلمانان! در راه خدا مهاجرت و جهاد کنيد و ضمن توجه دائمي به خداوند در مقابل دشمن (حتی در موقع نماز) بسيار محتاط باشيد و از پیگیری جنگ با دشمنتان خسته نشوید و با منافقان نیز هیچ دوستی نکنید و مسئوليت پذير باشيد و پس از گناه آمرزش بخواهيد و بين مسلمانان اصلاحگري نموده و از رفتارهاي عمومي مسلمين پيروي کنيد

2 - اي پيامبر وحي وحکمتي را که بر تو نازل شده محکم بگير و از القائات باطل دوري کن.

12 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

غیر از آیه های 104 و  106 و 108 و 110 و 111 و ، بقیه آیه های این پاراگراف «برای اولین بار» است.

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

بحث متنی

آیه 96 فرع بر آیه­ 95 است و این واضح است.

آیه­های 98 و 99 نیز فرع بر آیه 97 است و این نیز واضح است.

آیه 106 فرع است بر آیه 105 و این واضح است .

آیه های 108 و 109 فرع بر ماقبل خویش اند و این نیز واضح است .

آیه 111 فرع بر آیه 110 است .

باز هم منافقان

«طائفه ای که سعی میکردند آنحضرت را گمراه کنند»، طبعا نمیتوانست مشرکان مکه بوده باشد، زیرا آنها سال های زیادی آنحضرت را آزموده بودند و او را به ثبات رای و شخصیت محکم ارزیابی میکردند و ذره ای امید نداشتند که آنحضرت به راه مورد نظر آنها کشانده شود.

اهل کتاب هم همینطور.

تنها میماند منافقان.

منافقان این امتیاز را داشتند که در داخل جامعه مومنان بودند و خود را از طریق ریا و دروغ موجه جلوه میدادند و به همین علت سخن شان با بازتاب در میان مسلمانان مواجه میشد و خواسته هایشان هم طبعا یکی این بود که آنحضرت یک جورهائی با دشمنان اسلام معامله هایی کند و یک جورهائی در مقابل آنها در جاهائی کوتاه بیاید که منافقان بتوانند در شرایط بدون هرنوع درگیریی که از این طریق حاصل میشود برای رسیدن به آلاف و الوفی  که در سر داشتند برنامه ریزی هایی بکنند.

ترجمه تفسیریِ آزاد

ای مسلمانان! مسلمانانِ بر جاي نشسته اي که ضرري نمي کنند، و مجاهداني که در راه خدا با مال و جان خويش جهاد مي کنند، مساوي نيستند. خداوند مجاهدانِ با مال و جان را نسبت به نشستگان به درجه اي برتري داده است، و گر چه به هر دو وعده نيکو ميدهد، اما مجاهدان را بر نشستگان به پاداشي عظيم برتري داده است (95)  درجاتي از جانب خويش و آمرزشي و رحمتي. و خداوند آمرزگار مهربان است (96) از كساني که ملائکه آنها را ظالم برخويش مي يابند و جانشان را ميگيرند مي پرسند در چه کاري بوديد؟ ميگويند در آن سرزمين مستضعف بوديم. ميگويند آيا زمين خدا وسيع نبود که در آن مهاجرت کنيد؟ و جايگاه آنها جهنم است و چه سرانجام بدي است (97) البته به استثنای مردان و زنان و بچه هائي که واقعا مستضعف باشند که نتوانند حيله اي بينديشند و راهي بيابند (98) در مورد آنها چه بسا که خداوند ببخشدشان و خداوند آمرزگار بخشنده است (99) و کسي که در راه خدا مهاجرت کند در زمين پناهگاه ها و گشايش هاي زيادي خواهد يافت، و کسي که از خانه اش براي مهاجرت بسوي دين خدا و رسولش خارج شود سپس مرگ اورا در ربايد، پاداشش برعهده خداوند است و خداوند آمرزگار مهربان است (100) و هنگامي که به سفر ميرويد اشکالي ندارد که از نمازتان کوتاه کنيد ، در صورتيكه ميترسيد که کافران شما را به فتنه بياندازند زيرا که کافران دشمن آشکار شما هستند (101) ای پیامبر! و هنگامي که تو در ميان آنها هستي و براي آنها نماز بر پا داشته اي بايد عده اي از آنها با تو برخيزند و اسلحه هايشان را برگيرند و هنگام سجده در پشت سرت باشند و طائفه ديگري که نماز نخوانده اند بيايند و با تو نماز بگزارند و بايد وسائل احتياط خويش و اسلحه شان را برگيرند. کافران دوست دارند شما از سلاح و اموالتان غافل شويد و آنها يکباره بر شما بتازند، و اشکالي ندارد اگر از باران آزاري به شما ميرسد يا مريض باشيد سلاح هايتان را بگذاريد، اما در هر حال وسائل احتياط خويش را برگيريد که خداوند براي کافران عذابي خوار کننده آماده نموده است (102) و هنگاميكه نماز را تمام کرديد خداوند را در حال ايستاده و نشسته و بر پهلوهايتان ياد کنيد ، و هنگامي که اطمينان پيدا کرديد نماز بپاداريد زيرا که نماز براي مومنان در اوقات معين مقرر شده است (103) در جستجوي آن قوم دشمن سست نشويد ، زيرا اگر شما به رنج مي افتيد آنها نيز به رنج مي افتند ، همانطور که شما به رنج مي افتيد ، و شما از جانب خدا اميدي داريد که آنها ندارند ، و خداوند داناي حکيم است (104) ای پیامبر! ما آن کتاب را به حق بر تو نازل کرده ايم تا بين مردم بوسيله آنچه که خداوند به تو نشان داده حکم کني ، لذا در مورد خائنان طرفداري مکن (105) و از خدا آمرزش بخواه زيرا که او آمرزگار مهربان است (106) و از آنان که به خودهاشان خيانت مي کنند دفاع مکن که خداوند خيانت پیشه گناهکار را دوست نميدارد (107) همانهائي که اعمالشان را از مردم پنهان مي کنند ولي از خدا پنهان نمي کنند در حاليکه او با آنهاست .  همان موقعي که آن قولي را که نمي پسندد شبانه برنامه ريزي مي کنند و خداوند به آنچه مي کنند احاطه دارد (108) شما که از آنها در زندگي اين دنيا دفاع ميکنيد ، چه کسي از آنها در روز قيامت دفاع خواهد کرد يا چه کسي حامي آنها خواهد بود؟ (109) کسي که عمل بد کند يا به خويش ظلم کند آنگاه از خداوند آمرزش بخواهد خدا را آمرزشگر مهربان خواهد يافت (110) و کسي که گناهي کند جز اين نيست که به ضرر خويش کرده و خداوند داناي حکيم است (111) و کسي که خطائي يا گناهي کسب کند آنگاه آنرا به شخص ديگري نسبت دهدالبته بهتاني و گناهي آشکار برخودحمل کرده است (112) و اگر فضل خدا و رحمتش بر تو نبود طائفه اي از آنها همتشان را بر اين قرار ميدادند که گمراهت کنند ، و جز خود هاشان را گمراه نمي کنند و ضرري به تو نميزنند ، و خداوند آن کتاب و حکمت را بر تو نازل کرده و چيزي به تو آموخته که نميدانستي، و فضل خدا بر تو بسيار بزرگ است (113) در بسياري از رازگوئي هاي آنها خيري نيست ، مگر کسي که توصيه اي به صدقه اي يا کار نيکي يا اصلاحي بين مردم كند ، و اگر کسي اين کارها را به جستجوي رضايت خداوند انجام دهد بزودي پاداشي عظيم به او خواهيم داد (114) و کسي که پس از روشن شدن هدايت برايش باز هم رسول را اذيت کند و راهي غير از راه مسلمانان در پيش بگيرد ، چيزي را که به سرپرستي گرفته سرپرستش قرار ميدهيم و به جهنم مي اندازيمش و چه سرانجام بدي است (115)