پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) مطابق ذیل است:

(جدول1)

تعداد کلمه	شرح	عنوان فرعی	عنوان اصلی	آیه
12	مورد تسبیح آنچه در آسمانها و زمین -  مُلک - عزت - حکمت	صفات	خداوند	1
22	برگزیدن فرستاده ای از میان اُمّی ها برای هدایتشان	افعال	خداوند	2
8	هدایت کسانی که بعدا مسلمان می شوند - عزت-  حکمت	افعال	خداوند	3
10	صاحب فضل بزرگ	صفات	خداوند	4
68	یهود-  نکوهش -  به تورات عمل نکردند - تصورات باطل راجع به خویش پیدا کردند...	کافران	مردم	8- 5
37	تشریع نماز جمعه	مسلمانان	مردم	10- 9
21	نکوهش -  به نماز اهمیت کمتری میدهند تا « لهو » و«تجارت»	مسلمانان	مردم	11
178	جمع

جدول درج­ها

درصد	شرح	عنوان فرعی	عنوان اصلی	شماره
71	نکوهش مردم برای سبک گرفتن تعالیم پیامبران	کافران	مردم	1/ 4
29	برگزیدن فرستادگان از میان مردم از فضل خداست	افعال	خداوند	2/ 4

البته دو جدول فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کرده ایم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» (که به عنوان نمونه و الگو است) در سایت:

http://jamal-ganjei.com

با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

درس: نکوهش بعضي از مردم که تعاليم پيامبران را که از فضل خداست سبک مي گيرند

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

يُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ ﴿1﴾

ریزدرب: خداوند معبود همه موجودات است

2

هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ ﴿2﴾ وَآخَرِينَ مِنْهُمْ لَمَّا يَلْحَقُوا بِهِمْ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿3﴾ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَاء وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ ﴿4﴾

ریزدرب: یکی از مهم ترین های الطاف الهی انگیزش رسولان است

3

مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ﴿5﴾ قُلْ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ هَادُوا إِن زَعَمْتُمْ أَنَّكُمْ أَوْلِيَاء لِلَّهِ مِن دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴿6﴾ وَلَا يَتَمَنَّوْنَهُ أَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ ﴿7﴾ قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِي تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلَاقِيكُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿8﴾

ریزدرب: ای پیامبر! یهودیان امتحان خوبی ندادند

4

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِي لِلصَّلَاةِ مِن يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿9﴾ فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَاةُ فَانتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِن فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَّعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴿10﴾ وَإِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْوًا انفَضُّوا إِلَيْهَا وَتَرَكُوكَ قَائِمًا قُلْ مَا عِندَ اللَّهِ خَيْرٌ مِّنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ وَاللَّهُ خَيْرُ الرَّازِقِينَ ﴿11﴾

ریزدرب: ای مسلمانان! رفتارهای یهودانه نکنید

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - سوالات

1 – در آیه 5 دو کلمه حُمّلوا و لم یحملوا به چه زبانی است؟ (کنایی؟ استعاری؟ مَثَل؟ یا. . ؟)

2 - در همان آیه ، آنها کدام آیت های الهی را تکذیب کردند؟

3 – نژاد پرستی یهودیان را در آیات 5 تا 8 در کجا به وضوح میتوان یافت؟

4 – در آیه 8 ینبّئکم به چه معنی است؟

4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روز ها

واقعاً پیامبر(ص) چه رنجی از سوی پیروانش می­برد!!

در آیه 11 فرموده: «از سرگرمی و از تجارت» و نفرموده «از سرگرمی و تجارت» و نکته این نوع بیان این است که سرگرمی و تجارت هر کدام از لحاظ اینکه مورد توجه آدمی باشند مستقل هستند و یکی فرع دیگری نیست.

بعضی­ها اهل کار و کاسبی هستند و بهترین انگیزه برای آنها این است که در جائی و در چیزی، «سود»ی باشد و چندان اهل تفریح و بازی و سیر و سفر و سرگرمی نیستند. بعضی­ها هم برعکس میباشند .

خلاصه اینکه «سود» و «سرگرمی» هر کدام جداگانه یکی از انگیزه­های قوی مورد توجه آدمی است و تقریباً هیچکس نیست که لااقل به یکی از این انگیزه­ها پاسخ ندهد.

همراهی پیغمبر را ترک کردن، نهایت بی­ادبی و سبک عقلی است ، چه رسد که این کار در هنگام نماز هم باشد.

5 - آیات برجسته این پاراگراف

همه آیات این سوره – به شرحی که بارها عرض کرده ایم – برجسته است.

6 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیه 1 از این لحاظ که به مخلوقاتی اشاره کرده که حتی ما قرن بیست و یکمی ها نیز به آنها دسترسی نیافته و ذهنیتی از آنها نداریم، بالاتر از ذهنیات ما و طبعا مخاطبان اولیه نیز، هست.

آیه 8 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز همچنین.

7 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .

8 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

1 - معرفی يکي از نمونه هاي مهم فضل خدا

2 - نکوهش يهوديان که به تعاليم وحی اهميت ندادند

3 - هشدار به مسلمانان که مبادا رفتار يهوديان را در پيش بگيرند و به تعاليم پيامبر(ص) اهميت ندهند.

9 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

با توجه به ترتیب نزول سوره ها ، تقریبا تمام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است.

10 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:

1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.

2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.

شئون الهی

يُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ ﴿1﴾

آیات الهی

هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ ﴿2﴾ وَآخَرِينَ مِنْهُمْ لَمَّا يَلْحَقُوا بِهِمْ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿3﴾ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَاء وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ ﴿4﴾

مَثَل ها

مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ﴿5﴾

تقریرات و آموزش الهی

قُلْ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ هَادُوا إِن زَعَمْتُمْ أَنَّكُمْ أَوْلِيَاء لِلَّهِ مِن دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴿6﴾ وَلَا يَتَمَنَّوْنَهُ أَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ ﴿7﴾ قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِي تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلَاقِيكُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿8﴾

احکام

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِي لِلصَّلَاةِ مِن يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿9﴾ فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَاةُ فَانتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِن فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَّعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴿10﴾ وَإِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْوًا انفَضُّوا إِلَيْهَا وَتَرَكُوكَ قَائِمًا قُلْ مَا عِندَ اللَّهِ خَيْرٌ مِّنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ وَاللَّهُ خَيْرُ الرَّازِقِينَ ﴿11﴾

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

بحث متنی

آیه­های 3 و 4 فرع بر آیه 2  است.

وحی مهم­ترین نعمت الهی است

در این پاراگراف موضوع وحی را از الطاف بزرگ الهی قلمداد نموده و بر اهمیت آن تأکید می­کند.

سه آیه از 4 آیه راجع به خود وحی است و آیه اول راجع به خداوندِ صاحب وحی است بنابراین باید آیه اول را در پرتو سه آیه دیگر دید.

در آیه اول خداوند به پاک بودن از نقائص، فرمانروائیِ بسیار پاک، و عزت، و حکمت، ستایش می­شود.

لذا معلوم می­شود که وحی و برگزیدن رسول، امر بسیار مهمی است و با این صفات ملازمت دارد.

خداوند در آیات دیگر و سوره­های دیگر خود را به صفات دیگری نیز تعریف نموده مثلاً بخشنده، مهربان، قدرتمند، جبار، شدید در پیگیری، شنوا، دانا، ... اما در این مقام از آن صفات یاد نکرده بلکه تأکید بر پاکی، و فرمانروائی و دست­نیافتنی بودن و حکیم بودن نموده و لذا معلوم می­شود موضوع وحی و هدایت انسانها بوسیلۀ یکی از جنس خودشان موضوعی است بسیار مهم که باید نکات ذیل را پوشش بدهد:

1- کل عوامل آسمانها و زمین باید با این امر هماهنگ باشند تا این امر بنحو مطلوب انجام شود و از اینجا پیچیدگی فوق­العاده آن آشکار می­شود. (مَلِک)

2- همه عناصر و عوامل و روشها و جریانات مربوط به وحی و نبوت باید کاملاً صحیح و عالی و خوب باشد و هیچ چیز مکروه و ناپسند و بدی نباید در آن راه داشته باشد. (قدّوس)

3- هیچ عنصر و عاملی نخواهد توانست در این فرآیند دخالتی خارج از تقدیرات پیش­بینی شده بنماید (عزیز)

4- کل این جریان در جهت حصول یک نتیجه کاملاً عاقلانه و حکیمانه و پسندیده است (حکیم)

مجموع 4 قسمت فوق ما را به این نتیجه می­رساند که وحی و رسالت «مهمترین پدیده این جهان هستی» و «میوه این باغ وجود» و «هدف از بوجود آوردن کل جهان» می­باشد و لذا در جهان هستی چیزی مهمتر از آن نیست.

خوب، حالا این «میوه باغ وجود» و این «گل سرسبد هستی» چیست؟

برگزیدن کسی که آیات خدا را بر آنان تلاوت کند و رشدشان دهد و کتاب و حکمت بیاموزد.

اگر خوب دقت کنیم فقره اخیر دو قسمت دارد:

1- «برگزیدن کسی»،

2- شرح وظایف آن «برگزیده».

معلوم است که مورد دوم فرع است بر موردِ اول و لذا «میوه باغ وجود» و «گل سرسبد جهان هستی» همان «برگزیدن کسی» و بعبارت دیگر آن «برگزیده» ای است که بتواند آن شرح وظایف را انجام دهد.

اینک آیه 4 مفهوم می­شود که می­فرماید «این فضل خداست که به هر کس که بخواهد می­دهد».

«به هر کس که بخواهد» یعنی چه؟ آیا از نوع خواستن ماهاست؟ نه! زیرا در ابتدا، بعنوان یکی از صفات خدائی فرموده است او «حکیم» است یعنی اینکه افعال و اعمال او برحسب «حکمت» است، یعنی فعل و عمل خدائی، «عقل­پسند» و «در جهت غایت معقول مستحسن» است و لذا این «بخواهد» او در جهت «بهترین انتخاب» و «بهترین امکان» و «بهترین گزینه» است و لذا این فضل عظیم که همان «برگزیدگی» باشد قبائی است که فقط بر قامت بهترین گزینه درست در می­آید.

«فضل خدا» محدوده وسیعی را شامل می­شود

در رابطه با آیه 10 فضل خدا اعم از همه خیرهاست.

از یک لقمه نان گرفته تا عالی­ترین علوم را در بر می­گیرد اما به قرینه آیه 4 هــمـین سوره، اگر معنی عالی آن را بگیریم، معنی آن چنین می­شود که «دنبال عبادات و علوم دینی بروید»

البته گرچه دنبال کسب و کار و درآمد رفتن نیز یکی از مصادیق فضل خدا هست اما آن جزء درجات پائین­تر است.

اما مطابق همان قرینه و قرینه بعدی که می­فرماید «و خدا را بسیار یاد کنید» همان معنی عالی موردنظر است.

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

آنچه در آسمانها و زمين است خداي را به پاکي ستايش مي کنند که همو فرمانرواي پاک پيروزمند فرزانه است (1) هموست که در ميان درس ناخواندگان فرستاده اي از خود آنان برگزيد ، که آياتش را بر آنان تلاوت کند، و رشدشان دهد، و کتاب و حکمت بياموزدشان ، و گرچه قبل از آن در گمراهيي آشکار بودند (2) و نيز به ديگراني که هنوز به آنان ملحق نشده اند همین مواهب را برساند ، و همو پيروزمند فرزانه است (3) اين فضل خداست که به هر کس خواهد ميدهد ، و خداوند صاحب آن فضل عظيم است (4) مَثَل آنانکه تورات بر آنان بارشد و از عمل به آن شانه خالي کردند ، مانند دراز گوشي است که اسفار را حمل مي کند . چه بد است مثل قومي که آيات خدا را تکذيب مي کنند . و خداوند ظالمان را هدايت نمي کند (5) بگو اي يهوديان ! اگر شما فکر ميکنيد که عليرغم ساير مردم از دوستان خدائيد پس تمناي مرگ کنيد اگر راست ميگوئيد (6) و به سبب آنچه که انجام داده اند هرگز تمناي آن را نخواهند کرد و خداوند به کار ظالمان داناست (7) بگو اين مرگي که از آن فرار مي کنيد حتما به سراغتان مي آيد ، آنگاه بسوي خداوندِ داناي پنهان ها و آشکار ها باز ميگرديد ، و آنگاه او به حقیقتِ آنچه کرده ايد آگاهتان ميكند (8) اي مسلمانان! هنگامي که براي نماز جمعه ندا داده ميشود بسوي ذکر خدا بشتابيد ، و خرید و فروش را رها کنيد ، اين براي شما بهتر است اگر بدانيد (9) و وقتيکه نماز انجام شد ، در زمين پراکنده شويد ، و فضل خدا را طلب نموده و خدا را بسيار ياد کنيد ، شايد رستگار شويد (10) ای پیامبر! اینان  هنگامي که داد و ستدي يا سرگرميي ببينند بسوي آن رو کرده و تو را ايستاده رها مي کنند . بگو آنچه نزد خداست از سرگرمي و داد و ستد بهتر است ، و خداوند بهترين روزي دهندگان است (11)