پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) مطابق ذیل است:

(جدول1)

جدول درج­ها

البته دو جدول فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کرده ایم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» (که به عنوان نمونه و الگو است) در سایت:

http://jamal-ganjei.com

با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

درس: برشماري و نکوهش صفات منافقانه و بر حذر داشتن مسلمانان از اينکه مانند آنها باشند.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

إِذَا جَاءكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ ﴿1﴾ اتَّخَذُوا أَيْمَانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَن سَبِيلِ اللَّهِ إِنَّهُمْ سَاء مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ ﴿2﴾ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا فَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَفْقَهُونَ ﴿3﴾ وَإِذَا رَأَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسَامُهُمْ وَإِن يَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ كَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُّسَنَّدَةٌ يَحْسَبُونَ كُلَّ صَيْحَةٍ عَلَيْهِمْ هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ ﴿4﴾ وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُؤُوسَهُمْ وَرَأَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَهُم مُّسْتَكْبِرُونَ ﴿5﴾ سَوَاء عَلَيْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَن يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ ﴿6﴾ هُمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ لَا تُنفِقُوا عَلَى مَنْ عِندَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّى يَنفَضُّوا وَلِلَّهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَفْقَهُونَ ﴿7﴾ يَقُولُونَ لَئِن رَّجَعْنَا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَعْلَمُونَ ﴿8﴾

ریزدرب: ای پیامبر! در دور و بر خویش منافقان را بشناس و از آنها حذر کن

2

يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ عَن ذِكْرِ اللَّهِ وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ ﴿9﴾ وَأَنفِقُوا مِن مَّا رَزَقْنَاكُم مِّن قَبْلِ أَن يَأْتِيَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ فَيَقُولَ رَبِّ لَوْلَا أَخَّرْتَنِي إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَكُن مِّنَ الصَّالِحِينَ ﴿10﴾ وَلَن يُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْسًا إِذَا جَاء أَجَلُهَا وَاللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ ﴿11﴾

ریزدرب: ای مسلمانان! زنهار که مانند منافقان بشوید

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

منافقانی را که در زمان نزول این آیات مطرح هستند میتوان به دو دسته بزرگ تقسیم کرد :

 ا – کسانی که در اواخر دوران مکه و نزدیک به هجرت بوی پیروزی های قریب الوقوع آنحضرت را حس کرده و بدون اینکه ایمانی داشته باشند به صفوف مسلمانان پیوستند ، اینها اینک همراه آنحضرت در مدینه هستند .

2 – کسانی مانند عبدالله ابن ابیّ و دار و دسته او که در یثرب موقعیتی داشتند و حتی نزدیک بود عبدالله شاه شود و بوسیله او جنگ های تمام نشدنی اوس و خزرج خاتمه یابد ، اما با پیش آمدن واقعه هجرت آن پروژه فراموش شد ، و آنها آنحضرت را مسئول از دست رفتن موقعیت خویش میدیدند ، و به استناد آیه های 7 و 8 ، منافقینی که در این پاراگراف مطرح هستند دسته دوم است و به این خاطر آنها را «خشب مسنده» نامیده که آنها در پیش خود خویش را کسی می پنداشتند و خود را صاحب قدرت و نفوذی حساب میکردند در حالیکه با واقعه هجرت نفوذ آنحضرت آنقدر فراگیر شده بود که دیگر موقعیتی برای آنها نمانده بود و آنها این واقعیت را درک نکرده بودند ، دلیلش هم اینکه آنها در آیه 7 مردم را دعوت به چیزی کردند که پاسخ مساعدی دریافت نکردند ، یعنی در مقابل رسول خدا (ص) کاملا بی اثر بودند ، ولی مخالفت پنهانی و توطعه و دشمنی میکردند .

4 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیه 10 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز همچنین.

آیه 11 به اموری از علم وقدرت الهی اشاره نموده، که نه تنها بالاتر از ذهنیات مخاطبان اولیه، بلکه حتی مخاظبانِ حاضر نیز هست.

5 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما.

6 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

توصيف صفات منافقانه و بر حذر داشتن مسلمانان از اتصاف به صفات منافقانه.

7 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

غیر از آیه 11 ، بقیه آیه های این پاراگراف «برای اولین بار» است.

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

دریافت­های کوتاه مستقیم

آیه 1: منافقین نزد پیغمبر آمده و به رسالت آن حضرت گواهی دادند. اما چون عمل معمول آنها دروغ و نفاق است، حرکت صحیحی هم که از آنها مشاهده می­شود باید با تردید ارزیابی شود. البته ذکر این نکته برای «علم» پیغمبر است وگرنه رفتار پیغمبر چنان بود که از آنها قبول می­کرد و آنها را با مؤمنان واقعی (مثلاً مانند ابوذر و عمار و امثال آنها) مورد رفتار یکسان قرار می­داد و علم خود را در رفتار ظاهری خویش دخالت نمی­داد.

آیه 2: آنها با قسم­هائی که یاد می­کردند، سایر مسلمانان را راجع به خویش بی­اثر می­کردند زیرا اگر تلقی مسلمانان نسبت به آنان این بود که آنها کافر هستند، با آنان رفتاری را می­کردند که معمولاً با دشمن می­کنند اما آنها با قسم­هایشان خود را جزء مسلمانان قرار می­دادند و لذا از خطر در امان می­ماندند.

اینک که آنها با این ترفند خود را در صفوف مسلمانان قالب می­زدند، از آنجا که جزء آنها محسوب می­شدند و از حقوق برابر با آنها استفاده می­کردند می­توانستند در مشورت­ها و اظهارنظرها، آنها را منحرف کرده و به مواضع خود نزدیک کنند و یکی از مصادیق جلوگیری از راه خدا، همین است.

آیه 4: این افراد از لحاظ مالی در وضعیتی هستند که می­توانند به خودشان برسند و خود را در چشم بیننده جلوه بدهند. و اینکه از لحاظ سخن گفتن نیز می­توانند توجه مخاطب را جلب کنند، نیز، همین نکته فهمیده می­شود. لذا خواستگاه منافقان، طبقه مرفهان و توانگران و خلاصه طبقه ممتاز است.

آیه 4: چوب خشکی که بر دیوار تکیه دارد، چیست؟ موجودی است بی­اثر، بی­ریشه، بی­ارزش و ... و با این مثال این نکته را به ذهن می­آورد که حرفهای آنها بی­ارزش است و خیری در آنها نیست.

آیه­های4و5: با وجود همه این­ها، آنها راجع به خود اصلاً اینطورها فکر نمی­کنند و خود را بزرگ می­پندارند و دنبال ریاست و بزرگی بیشتر هستند و همچنان در راه خدا سنگ­اندازی می­کنند.

آنها وقتی که خود را در جمع مسلمانان می بینند ، و با آنها همراهی می­ کنند این رفتارشان منحصر به زمانی است که احساس کنند زمینه مساعد و قدرت کافی را ندارند و در صورتی که خود را قدرتمند حس کنند و زمینه را مساعد ببینند، دیگر نقاب را به کنار می­نهند و در صدد برخورد و مقابله عملی و آشکار با راه پیغمبر بر می­آیند.

آیه­های 7و8: آنها عامل اصلی قدرت و قوت رامنحصردر ثروت مادی میدانند.

توصیف منافقان

در این پاراگراف، منافقان با صفات و مشخصاتشان معرفی می­شوند.

در مجموع با توجه به متن قرآنی می­توان گفت منافقین اشخاصی هستند:

1- از لحاظ فکری، سطحی و بدون ریشه،

2- از لحاظ ظاهری، آراسته و خوشایند و دارای قدرت و مکنت،

3- از لحاظ شخصیتی، خودپسند، و تحقیرکننده دیگران،

4- از لحاظ اخلاقی، بدکار و گناهکار و دارای عادت به گناهان،

5- از لحاظ اجتماعی، ریاکار و همراه نمای خویش با موج غالب،

6- از لحاظ طبقاتی جزء طبقات ممتاز.

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

ای پیامبر! هنگامي که منافقان نزدت مي آيند ميگويند شهادت ميدهيم که تو رسول خدا هستي . خداوند ميداند تو رسولش هستي ، اما خداوند گواه است که منافقان بسيار دروغگويند (1) قسم هاي خويش را سپر قرار داده اند و راه خدا را بسته اند . بد کاري است که ميکنند (2) اين به آن سبب است که ايمان آوردند ، سپس کفر ورزيدند ، و در نتيجه بر دلهايشان مهر زده شد ، و فهم ندارند (3) هنگامي که نگاهشان مي کني از ظاهر شان خوشت مي آيد ، و هنگامي که سخن مي گويند گوش فرا ميدهي . اما آنها مانند چوب خشکي هستند که بر ديوار متکي باشد . هر صدائي را عليه خود مي پندارند . آنها دشمنند . پس ، از آنها بر حذر باش . خدا بکشدشان . چگونه از حق روبر مي گردانند؟ (4) و چون به آنها گفته شود بياييد رسول خدا براي شما استغفار کند ، سر مي پيچند و مي بيني که همچنان خودداري مي ورزند و سركشي ميكنند (5) فرقي نمي کند ، چه برايشان استغفار کني چه نکني ، خداوند هرگز آنها را نمي بخشد ، زيرا که خداوند قومي گناه پيشه را هدايت نمي کند (6) آنها همانها هستند که مي گويند براي کساني که دور و بر پيغمبر هستند خرج نکنيد تا پراکنده شوند . در حالي که انبار هاي آسمان ها و زمين در اختيار خداست ،  ليکن منافقان اين را نمي فهمند (7) مي گويند وقتي که به شهر بر گشتيم بايد آنکه عزيز تر است ذليل تر را از آن بيرون کند .  در حالي که عزت از آن خدا و رسول و مومنان است وليکن منافقان در نمي يابند (8) اي مسلمانان ! اموال و اولادتان شما را از ياد خدا غافل نکند ، و کسي که چنان شود حتما زيانكار است (9) و از آنچه روزيتان کرده ايم انفاق کنيد ، قبل از اينکه مرگ به سراغ هر يک از شما بيايد ، و او بگويد پروردگارا چه ميشد اگر کمي مهلتم مي دادي تا صدقه اي ميدادم و از شايستگان مي شدم (10) و وقتي که سر آمد هر کس برسد هرگز خداوند مرگ او را به تاخير نمي اندازد و همو به آنچه مي کنيد آگاه است (11)