پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)
اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم:
طرز استخراج عصاره محتوای سوره را (یعنی «درس» سوره را) در قسمت اول ارائه کرده ایم که مطابق ذیل است:
درس: دعوت ازانسان كه رفتار هاي كودكانه را كنار گذاشته و آخرت و نعمات خداوندي را در نظر گرفته و مسير خويش را اصلاح كند.
برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:
درب: اي پيامبر! با كافران اصرار گر هيچ مماشاتي مكن و مقايسه هايي بين مومن وكافر در آخرت (با تشويق كافران به ترك كفر)
2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
قُلْ أَفَغَيْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّي أَعْبُدُ أَيُّهَا الْجَاهِلُونَ ﴿64﴾ وَلَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَإِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ ﴿65﴾ بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَكُن مِّنْ الشَّاكِرِينَ ﴿66﴾
ریزدرب: اي پيامبر! با كافران اصرار گر هيچ مماشاتي مكن.
2
وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَالْأَرْضُ جَمِيعًا قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَالسَّماوَاتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴿67﴾
ریزدرب: اي مردم! قدرشناس چنین خداوندی باشید.
3
وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَمَن فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَن شَاء اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرَى فَإِذَا هُم قِيَامٌ يَنظُرُونَ ﴿68﴾ وَأَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّهَا وَوُضِعَ الْكِتَابُ وَجِيءَ بِالنَّبِيِّينَ وَالشُّهَدَاء وَقُضِيَ بَيْنَهُم بِالْحَقِّ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ ﴿69﴾ وَوُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ وَهُوَ أَعْلَمُ بِمَا يَفْعَلُونَ ﴿70﴾
ریزدرب: اي مردم! چنین آینده حتمیی در مقابلتان است، آماده اش هستید؟
4
وَسِيقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ زُمَرًا حَتَّى إِذَا جَاؤُوهَا فُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا أَلَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِّنكُمْ يَتْلُونَ عَلَيْكُمْ آيَاتِ رَبِّكُمْ وَيُنذِرُونَكُمْ لِقَاء يَوْمِكُمْ هَذَا قَالُوا بَلَى وَلَكِنْ حَقَّتْ كَلِمَةُ الْعَذَابِ عَلَى الْكَافِرِينَ ﴿71﴾ قِيلَ ادْخُلُوا أَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ ﴿72﴾
ریزدرب: اي مردم! آیا موافقید چنین آینده ای داشت باشید؟
5
وَسِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَرًا حَتَّى إِذَا جَاؤُوهَا وَفُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا سَلَامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِينَ ﴿73﴾ وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَأَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشَاء فَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ ﴿74﴾ وَتَرَى الْمَلَائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَقُضِيَ بَيْنَهُم بِالْحَقِّ وَقِيلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴿75﴾
ریزدرب: اي مردم! دوست دارید چنین آینده ای داشته باشید؟ پس، خود را برای آن شایسته کنید.
تقطیع:
در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.
اصلی-فرعی
قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.
لُبّ مطلب:
با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.
3 - از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای انسان ! آنچه که میتواند رفتارهای تو را لایق مقامی که خداوند می پسندد کند توجه جدی به تعالیم این قرآن است و اینکه باترفندها و شبه استدلالهائی درحقّ خالص ، شائبه ایجاد کنی ، و عده ای را گمراه نمائی ، دور از رفتار های پسندیده مقام انسانیت است و چیزی که برازنده مقام عالی انسانیت است این است که دراین نشانه ها و آیات لطف و آفرینش خداوندی به چشم عبرت بنگری و سپس زندگیی مطابق نتیجه ای که به آن رسیدی درپیش گیری و توصیه به پیامبر که ای مردم نعمتهای خدا را به یاد مردم بیاورد و مردم را به خلوص در ایمان و عبادت دعوت کند .
در پاراگراف 2 می فرماید : مکذبان هم در دنیا و هم در آخرت عذاب خواهند داشت و توحید به معنی هماهنگ شدن با یک مرجع و شرک به معنی هماهنگ شدن با چند مرجع متخاصم است و آنآنکه بر خداوند دروغ ببندند و سخن راست را تصدیق نکنند جهنمی و اشخاص متضاد آنها بهشتیاند و توصیه به پیامبر (ص) که به کافران بگوید خدایم کاملاً حمایتم میکند و شما و باصطلاح خدایانتان نمیتوانید کاری علیه من بکنید .
در پاراگراف 3 می فرماید : ای مردم ! شما که تمام زندگیتان تحت تاثیرخداوند است، چرا فکر و عمل خود را تصحیح نمیکنید؟ کسانی که شرک میورزند به خویش ظلم میکنند و در آخرت چه جوابی خواهند داشت؟ و ای گناهکاران! خداوند آفریدگار و مواظب همه چیز هست، لذا از موقعیت ناپسند اخروی حذر کنید و به آغوش باز و پر مهر خداوند بخشنده روی آورید .
در این پاراگراف می فرماید : ای پیامبر! به وحیی که به تو میشود محکم بچسب و از روش پیامبری خویش ذرهای عدول نکن و ای مردم ! این عاقبت همگان است . شماکدام عاقبت را برای خویش می پسندید؟ اگرعاقبت خوب رامی پسندید برای احراز آن اقدام کنید .
4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از آیه های 64 تا 66 فهمیده میشود فعالان کفر از آنحضرت خواسته بودند اندکی از مواضع خویش کوتاه بیاید تا آنها بتوانند به صفوف مسلمین بپیوندند اما خداوند کوچکترین مماشاتی را در این رابطه بر آنحضرت روا نداشت.
5 - پیشگوئی های تحقق یافته
در آیه های 64 تا 66 اگر دقت شود تندیی بکار رفته که فقط از کسانی بر می آید که از موضع خویش مطمئن میباشند و تلویحا پیشگوئیِ موفقیت آنحضرت را میکند.
6 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه 67 چند مورد از محتوایش چنان است که در این 14 قرن سرهائی را به سوت کشیدن انداخته و کلا فوق ذهنیات ما قرن بیست و یکمی هاست چه رسد به آن قرن یکمی ها.
همچنین است آیات 68 و 69 و 70.
نیز آیه های 71 و 72 و 73 و 75.
7 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
8 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - توصیه بهپيامبر (ص) که با كافران اصرار گر هيچ مماشاتي نكند،
2 - مقايسه هايي بين مومن وكافر در آخرت (با تشويق كافران به ترك كفر)
9 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه های64 تا 66 ، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است.
10 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟
ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:
1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.
2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.
عتاب به آنحضرت
قُلْ أَفَغَيْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّي أَعْبُدُ أَيُّهَا الْجَاهِلُونَ ﴿64﴾ وَلَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَإِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ ﴿65﴾ بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَكُن مِّنْ الشَّاكِرِينَ ﴿66﴾
شئون الهی
وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَالْأَرْضُ جَمِيعًا قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَالسَّماوَاتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴿67﴾
گردشِ کار در روز قیامت
وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَمَن فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَن شَاء اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرَى فَإِذَا هُم قِيَامٌ يَنظُرُونَ ﴿68﴾ وَأَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّهَا وَوُضِعَ الْكِتَابُ وَجِيءَ بِالنَّبِيِّينَ وَالشُّهَدَاء وَقُضِيَ بَيْنَهُم بِالْحَقِّ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ ﴿69﴾ وَوُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ وَهُوَ أَعْلَمُ بِمَا يَفْعَلُونَ ﴿70﴾ وَسِيقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ زُمَرًا حَتَّى إِذَا جَاؤُوهَا فُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا أَلَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِّنكُمْ يَتْلُونَ عَلَيْكُمْ آيَاتِ رَبِّكُمْ وَيُنذِرُونَكُمْ لِقَاء يَوْمِكُمْ هَذَا قَالُوا بَلَى وَلَكِنْ حَقَّتْ كَلِمَةُ الْعَذَابِ عَلَى الْكَافِرِينَ ﴿71﴾ قِيلَ ادْخُلُوا أَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ ﴿72﴾ وَسِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَرًا حَتَّى إِذَا جَاؤُوهَا وَفُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا سَلَامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِينَ ﴿73﴾ وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَأَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشَاء فَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ ﴿74﴾ وَتَرَى الْمَلَائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَقُضِيَ بَيْنَهُم بِالْحَقِّ وَقِيلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴿75﴾
شرح مختصر
کلیدهای تفسیری
دریافتهای کوتاه مستقیم
آیه 68: موضوع شیپور را قبلاً بارها دیدهایم اما اینکه دو بار نواخته میشود، شاید بار اول «پایان دنیا» و بار دوم «استارت» پروژه قیامت باشد.
آیه 68: عبارت «مگر آنکه خدا بخواهد» در آیه 68، همانطور که بارها و بارها دیدهایم یعنی اینکه «مگر آنکه کسی که بطور عادی و طبیعی از چنان ظرفیت بالایی برخوردار باشد که تاب تحمل آن شیپور (و مطابق عبارات قرآنی، صور = صاخه = صیحه = ...) را داشته باشد».
در هر حال پس از بیهوش شدن همگانی از حول و هراس وقوع قیامت، همگان با شیپور دوم برمیخیزند در حالیکه وقوع قیامت را دریافتهاند.
آیه 69: کلمه «شهدا» در اینجا به معنی «کشتگان راه خدا» نیست. بلکه مقصود از آنها همان معنی لغوی آنها یعنی «گواهان» است که قبلاً در سورههای قبلی ذکری از انها به عمل آمد.
طبیعی است که «گواهان» نیز یکی از عناصر اصلی دادگاه فوق است که و واضح است که اولین «گواهان» هم پیامبران هستند و پس از آنها یکی از وظایف اوصیاء آنها همین «گواه بودن به اعمال معاصران خویش» است»
دو صفتِ قدرتیِ الهی
در رابطه با آیه 67 قسمت اول آیه ، یعنی اینکه رفتاری در خور اهمیت و موقعیت بالا و والای خداوندی نشان ندادند.
چرا از بین صفات الهی روی آن دو صفت تأکید نموده که در قیامت «زمین در قبضه» اوست و «آسمانها به دست او در هم پیچیده میشود» از اشاره به آسمانها قدرت عجیب خدایی فهمیده میشود و از اشاره اول در دست او بودنِ زندگی همگان.
واقعاً کسی که خداوند را چنین بداند، این نوع رفتارهای حاکی از اهمیت ندادن به آن وجود متعال از او صادر میشود؟
تابش انوار الهی
توصیفی که در آیه 69 آمده تا حد هوش ربائی عارفانه و شاعرانه است.
از توصیف فوق فهمیده میشود قبل از آن (یعنی مثلاً همین حالا) زمین از آن نورانیت بیبهره است.
این تعبیر به یادمان میآورد که اینک، ما در دورهای به سر میبریم که «چهره زمین» مخدوش و کدر شده است.
اما در آن روز با کنار رفتن کدورتهای حاصل از گناهان و تاریکیهای حاصل از افکار باطل و شیطانی، حقیقت (که از جنس نور و هدایت و اشراق است) نمایان میشود یعنی نوری را که داشته ظاهر میکند.
«نامه اعمال» یا «آئین دادرسی»؟
این چه «کتاب»ی است که در آیه 69 به آن اشاره شده؟
آیا نامههای اعمال است؟
نه! زیرا نامههای اعمال چیزهای جداگانهایست و هر یک به شخص خاصی مربوط میشود و چیزی نیست که «گذاشته» شود.
بهترین جوابی که میتوانیم بدهیم اینست که «کتاب» مذکور تعریف نوعی «آئین دادرسی» باشد که مبنای محاسبه اعمال و ضابطهگذاری چگونگیِ ممیزیِ وضعیت هر کس است .
مبنای «دستهبندی» برای فرستادن به بهشت یا جهنم
در آیه 71 اینکه فرموده کافران دسته دسته بسوی جهنم رانده میشوند، این سئوال را بوجود میآورد که مبنای دستهبندی آنها چیست؟
یکی از مبانی دستهبندی، میتواند معاصر بودن آنها باشد اما آنچه بهتر به ذهن مینشیند دستهبندی آنها برحسب دستهبندی اعمال و شدت کفرشان باشد .
مثلاً فرعون و ابوجهل از لحاظ شدت مخالفتشان با پیامبران خویش، (علیرغم تفاوت قدرت و شوکت و ثروتشان در دنیا)، شبیه بودند و اگر بخواهد دستهبندیی برحسب شدت مخالفت و اصرار به تکذیب و عناد و استکبار در مقابل حق باشد ابوجهل و فرعون در یک رتبه قرار میگیرند و چه بسا مبنای دستهبندی نیز همین باشد.
و نیز از لحاظ قوت و کیفیت ایمان نیز همینطور، صاحبان ایمانهای نازل با هم و صاحبان ایمانهایِ قویِ استدلالیِ آزمایش شده نیز با هم قرار گیرند.
معنی «اعمال» در آیات مربوط به قیامت
در آیه 70 چنین آمده که «وُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ وَهُوَ أَعْلَمُ بِمَا يَفْعَلُونَ» که نظایر بسیارزیادی هم دارد ، بطوریکه میتوان گفت تمام آیات قیامتی ، در مورد حساب و کتاب، تقریبا فقط روی « عمل» تکیه میکنند، در حالیکه در متن قرآن در مورد نحوه زندگی پسندیده، تقریبا همیشه بر «ایمان و عمل صالح» تاکید میشود (و عمل های خوبِ اشخاص بی ایمان را نابود قلمداد مینماید)
از مجموع دو نکته مذکور این نتیجه مهم حاصل میگردد که نفس ایمان نیز از جنس عمل صالح است.
ترجمه تفسیریِ آزاد
ای پیامبر! بگو اي جاهلان! از من ميخواهيد پرستش غير خدا کنم؟ (64) ای پیامبر! البته به تو و همچنين بر پيامبران قبل از تو نيز وحي شده که اگر شرک ورزيد حتمأ عملتان از بين خواهد رفت و از زيانکاران خواهيد بود (65) بلکه فقط خدا را عبادت کن و از شکر گزاران باش! (66) ای پیامبر! اینها قدر خدا را آنطور که بايد ندانستند. همو که روز قيامت زمين در قبضه اوست و آسمانها بدست او در هم پيچيده ميشود. منزه و بالاتر است از آنچه که با او شريک ميکنند (67) ودر شيپور دميده ميشود،و هر کس که در آسمانها و زمين است همگي بيهوش ميشوند مگر آنکه خدا بخواهد. آنگاه يکبار ديگر در آن دميده ميشود و فورا برميخيزند و نگرانند (68) و زمين به نور پروردگارش روشن ميشود و کتاب قانون گذاشته ميشود و پيامبران و گواهان را مياورند و بين آنان به حق حکم ميشود و هيچ ظلمي نميشوند (69) و به هر کس آنچه که عمل نموده بطور کامل داده ميشود و همو به آنچه ميکنند داناتر است (70) و کافران دسته دسته بسوي جهنم رانده ميشوند، تا هنگاميکه به آن برسند درهايش باز ميشود و نگهبانانش به آنان ميگويند آيا رسولاني از بين خودتان بسويتان نيامدند و از چنين روزي هشدارتان ندادند؟ ميگويند بله. ای پیامبر! ليکن این تصدیق دیگر چه فایده ای برای آنان دارد در حالیکه کلمه عذاب بر کافران فرود آمده است (71) به آنان گفته شود به درب هاي جهنم داخل شويد که در آن جاودان خواهيد بود که جايگاه متکبران چه بد است (72) و آنانکه از پروردگارشان پروا کردند نيز دسته دسته بسوي بهشت برده ميشوند. تا اينکه به آن برسند و درب هايش باز ميشود و نگهبانانش به آنان ميگويند سلام بر شما. خوشتان باد. داخل شويد که در آن جاودانيد (73) و ميگويند سپاس خدائي را که وعده اش را برايمان راست درآورد و آن زمين را به آساني بما داد که در بهشت هر جا که بخواهيم جاي بگيريم و پاداش عاملان چه نيكوست (74) و ملائکه را مي بيني که دوروبر عرش ميچرخند و خداوند را به ستايش تسبيح ميگويند، و بين آنها به حق قضاوت ميشود، و گفته ميشود ستايش از آن خداوند پروردگار جهانيان است (75)