پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) مطابق ذیل است:

 (جدول1)

آيه	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	تعداد کلمه
3- 1	قسم	ملائکه	عبادت	6
5-4	خداوند	صفات	واحد- رب آسمانها و زمين- رب مشرقها	10
7-6	خداوند	نعمات	تزئين آسمان دنيا- محافظت از نفوذ هر شيطان سرکشی	11
10-8	ساير	آسمانها	چگونگی حفاظت شدن آسمان از نفوذ شياطين سرکش	20
18-11	مردم	کافران	رفتار کافرانه- تکذيب- استعجاب راجع به امکان آخرت	46
23-19	آخرت	قيامت	مواجه شدن با واقعيتِ غير منتظرِ سخت	36
34-24	آخرت	قيامت	بگومگوی کافران که اين به آن ميگويد تو گمراهم کردی و آن به اين	49
37-35	مردم	کافران	رفتار کافرانه- استکبار- شاعر و مجنون ناميدن پيامبر	21
39-38	آخرت	جهنم	عذاب کافران	10
60-40	آخرت	بهشت	مومنان- نعمتهايشان- امنيت و رضايتشان	110
68-61	آخرت	جهنم	شرح عذاب	41
72-69	مردم	کافران	رفتار کافرانه- عليرغم گمراهانه يافتن روش بدشان	17
74-73	آخرت	حکمت	فرق گمراه و هدايت شده	9
82-75	پيامبران	نوح	نعماتی که خداوند به او داد و نجاتش از عذاب جمعی	35
113-83	پيامبران	ابراهيم	نعماتی که خداوند به او داد- هدايت- از فرزندان او پيامبر-...	153
122-114	پيامبران	موسی و هارون	نعمت- نجات- هدايت -...	41
132-123	پيامبران	الياس	هدايت قوم خويش- تکذيب- عذاب- نجات او	41
138-133	پيامبران	لوط	نجات- نابود کردن قوم تکذيبگرش	22
148-139	پيامبران	يونس	شرح دعوت- فرار او- تنبيه او- نجات قومش به سبب ايمان	48
159-149	مردم	کافران	نقد و بررسی افکار کافرانه و رد آنها	54
166-160	ملائکه	اعتراف	به بندگی نسبت به خداوند	24
70-167	مردم	کافران	ادعای توخالی- اگر وحی نزد ما بود مومن ميشديم	16
173-171	حکمت	پيامبران	ياری خداوند و غلبه آنها بر کافران	12
180-174	پيامبر	ارشاد	چنين کن و چنين بگو.....	29
181	حکمت	پيامبران	سلام بر پيامبران	3
182	حکمت	خداوند	حمد از آن خداوند است	4
جمع				868

جدول درج­ها

شماره	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	درصد
1/4	پيامبران	پيامبران مختلف	پيامبران گذشته، نعمات- عذاب عمومیِ قوم تکذيبگر- نجات آنان	2/39
2/4	آخرت	بهشت	سرانجام خوب مومنان در آخرت	4/29
3/4	مردم	کافران	توصیف رفتاری- کافران - تکذيب	7/17
4/4	پيامبر	ارشاد	چنين کن و چنين بگو....	3/3
5/4	ملائکه	رفتار	عبادت-اعتراف به عبودیت	8/2
6/4	خداوند	نعمات	الطاف الهی	7/2
7/4	سایر	آسمانها	چگونگی حفاظت شدن از ...	3/2
8/4	حکمت	قوانین الهی	یاری نسبت به پیامبران- حمد خاص او	2/2
9/4	قسم	ملائکه	عبادت	7/0

درس: ايمان سبب نجات در دو جهان است.

البته دو جدول فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کرده ایم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» (که به عنوان نمونه و الگو است) در سایت:

http://jamal-ganjei.com

با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

درس: ايمان سبب نجات در دو جهان است.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب : قسم به فرشتگاني كه در حوزه وحي مسئولند و مسير وحي كه مربوط به رساندن حقايق ايماني است كاملاً حفاظت شده مي باشد.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

وَالصَّافَّاتِ صَفًّا ﴿1﴾ فَالزَّاجِرَاتِ زَجْرًا ﴿2﴾ فَالتَّالِيَاتِ ذِكْرًا ﴿3﴾ إِنَّ إِلَهَكُمْ لَوَاحِدٌ ﴿4﴾

ریزدرب : اعتقاد به وحدانیت خداوند بسیار مهم است.

2

رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَرَبُّ الْمَشَارِقِ ﴿5﴾

ریزدرب : ذکر یکی از صفات الهی.

3

إِنَّا زَيَّنَّا السَّمَاء الدُّنْيَا بِزِينَةٍ الْكَوَاكِبِ ﴿6﴾ وَحِفْظًا مِّن كُلِّ شَيْطَانٍ مَّارِدٍ ﴿7﴾ لَا يَسَّمَّعُونَ إِلَى الْمَلَإِ الْأَعْلَى وَيُقْذَفُونَ مِن كُلِّ جَانِبٍ ﴿8﴾ دُحُورًا وَلَهُمْ عَذَابٌ وَاصِبٌ ﴿9﴾ إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ ثَاقِبٌ ﴿10﴾

ریزدرب : وحی که عنصر اصلیِ موجبِ ایمان است، محفوظ است و خالص میمانَد.

4

فَاسْتَفْتِهِمْ أَهُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَم مَّنْ خَلَقْنَا إِنَّا خَلَقْنَاهُم مِّن طِينٍ لَّازِبٍ ﴿11﴾

ریزدرب : این خداوند واحدِ مورد ایمان، بینهایت عالم و قادر است.

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - سوالات

1 - تنوین روی «صف» بابت تعظیم است یا تصغیر؟

2 – اساسا «صف» چه چیزی را به ذهن می آورد؟

3-کدام معنی «تلاوت» در آیه 3 مورد نظر است ؟ (خواندن؟ دنباله روی ؟ یا.....؟)

4 – در آیه های 2 و 3 چرا از صفت فاعلی مونث استفاده شده است؟

5 – منظور از «مشرق» (آیه5) معنی لغوی آن است یا اصطلاحی؟

6 – با توجه به آیه5 ، بین آسمان ها و زمین چه چیزهائی هست؟

7 – منظور از «من خلقنا» (آیه11) چه کسانی است؟

8 - در رابطه با آیه6 ، «کواکب» (=ستارگان) خیلی از زمین دور ، وخیلی ازآن بزرگترند و طبعا اینطورنیستند که در«کره هوا» قرار بگیرند ، بلکه وقتیکه ما به آسمان نگاه میکنیم چنین بنظرمان میاید که آنها درهمین نزدیکیها هستند سوال این است که این طـــرز سخن گفتن از چه نوع است؟ (به زبان مخاطب؟ به زبان مثال؟ یا.....؟)

9 – در ابتدای آیه 7 ، موضوع کدام کلید تفسیر اتفاق افتاده؟

10 – در ابتدای آیه 8 چه؟

11 - حالت کلی این پاراگراف چگونه است؟

12 – در آیه 7 منظور از «شیطان» چیست؟ (به معنی لغوی آمده و منظور از آن موجودات مزاحم است؟ یا . . ؟)

4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

در آیه 4 روی وحدانیت خداوند و در آیه 5 روی ربوبیت آنحضرت در خصوص آسمانها و زمین و بین آنها و «مشرق»ها تاکید دارد، و از آن، این فهمیده میشود که در آن روزها از لحاظ اعتقادی دو مشکل در اذهان عمومی بوده، یکی وحدانیت خداوند و دیگری ربوبیت او .

در آیات 7 تا 10 مصدر وحی را آسمان و مسیر وحی را ایمن و موجودات مزاحم را از دسترسی به وحی ناتوان معرفی میفرماید، و از آن این فهمیده میشود که در اذهان مردم در آن روز ها خلاف این مطالب وجود میداشته است .

در آیه 11 مخالفان آنحضرت را دچار توهم و علت مخالفتشان را بی علمی تعلیل میکند.

5 - پیشگوئی های تحقق یافته

کلمه «مشرق­ها» در آیه 5 از این لحاظ که با کرویت زمین همخوانی دارد، چیزیست که تا هزار سال پس از نزول این آیات هنوز توسط فیزیک­دانان مطرح نشده بود و از این لحاظ بار اعجازی دارد.

همچنین است موضوع «طین لازب» در آیه 11.

6 – زاویه با تفاسیر رایج

(المیزان) : در اين سوره بر مساله توحيد احتجاج شده،

بلکه عصاره محتوای سوره که از راه محاسبه استخراج کرده ایم چنین میگوید:

درس : ایمان سبب نجات در دو جهان است.

7 - آیات مشکل

وَالصَّافَّاتِ صَفًّا ﴿1﴾ فَالزَّاجِرَاتِ زَجْرًا ﴿2﴾ فَالتَّالِيَاتِ ذِكْرًا ﴿3﴾ إِنَّ إِلَهَكُمْ لَوَاحِدٌ ﴿4﴾

مشکل بودن آیات فوق از زیادیِ اختلافاتی است که مفسران بر سر تفسیر آن با یکدیگر پیدا کرده اند، و برای اینکه تصوری از آن داشته باشید در نرم افزارهایی که اکثر تفسیر های مطرح را در خود دارند و امروز بسیاری از تفسیرخوانان آنها را بر گوشی ها و کامپیوترهای خویش نصب کرده اند، ببینید ذیل همین آیات چه ها گفته اند!

اما، ما که به ترتیب نزول کار میکنیم و به درس و درب مجهزیم، مشکلی در این آیات نمی بینیم و چنانکه ذیلا می بینید به آسانی و به وجهی معقول و مقبول معنی شان کرده ایم.

8 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟

رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَرَبُّ الْمَشَارِقِ ﴿5﴾

إِنَّا زَيَّنَّا السَّمَاء الدُّنْيَا بِزِينَةٍ الْكَوَاكِبِ ﴿6﴾ وَحِفْظًا مِّن كُلِّ شَيْطَانٍ مَّارِدٍ ﴿7﴾ لَا يَسَّمَّعُونَ إِلَى الْمَلَإِ الْأَعْلَى وَيُقْذَفُونَ مِن كُلِّ جَانِبٍ ﴿8﴾ دُحُورًا وَلَهُمْ عَذَابٌ وَاصِبٌ ﴿9﴾ إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ ثَاقِبٌ ﴿10﴾

فَاسْتَفْتِهِمْ أَهُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَم مَّنْ خَلَقْنَا إِنَّا خَلَقْنَاهُم مِّن طِينٍ لَّازِبٍ ﴿11﴾

یکی ممکن است معترض شود که «چرا این تیتر را اینهمه تکرار میکنی؟»

در این خصوص باید خاطر نشان کنیم که یک شبهه ای اخیرا در سطح وسیع القا شده که مطالب قرآن خارج از فهم مخاطب های اولیه نیست، که سروش و مجتهد شبستری از سرداران آن، و بقیهء اذناب و نوچه هایشان نیز در اینجا و آنجا به باد زدن به آتش آن مشغولند.

ماهم با ذکر تیتر فوق در حقیقت داریم آن شبهه را در هر پاراگراف چِک میکنیم.

آیا مخاطب های اولیه کوچکترین تصوری از «دارای مشرق ها و مغرب ها بودنِ» زمین داشته اند و اساسا میتوانسته اند داشته باشند؟

آیا مخاطب های اولیه کمترین تصوری از اینکه کره هوا مانع از صدمه دیدن ساکنان زمین از سوی مزاحمانِ خارج از زمین است، داشته اند؟ و اساسا میتوانستند داشته باشند؟

آیا مخاطب های اولیه اساسا میتوانستند کوچکترین تصوری از «راهزنی اجنه و شیاطین» در مورد وحی داشته باشند؟ و آیا حتی ما قرن بیست و یکمی ها کوچکترین تصوری در باره آن میتوانیم داشته باشیم؟

آیا مخاطب های اولیه اساسا میتوانستند کوچکترین تصوری از دور ترین منشاء حیات در روی زمین داشته باشند؟

البته ذیلا شرحی – با توجه به بضاعه مزجات علمی خویش – برای موارد مذکور تقدیم کرده ایم.

9 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

مخاطبان اولیه که بجای خود، مانیز امروز – چنانکه فوقا دیدیم - نمیتوانیم تصور روشنی از این امور که جزء مغیبات است داشته باشیم.

در عین حال، این هم هست که، کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته، در طول این مدت طولانی، از نزول این سوره تا به امروز، از لحاظ تحت اللفظی، تغییر معناییِ چندانی نیافته، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما.

10 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

وحیی که به پیامبر ما رسیده ، بدون امکان کوچکترین دخل و تصرفی بوده است.

11 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

با توجه به ترتیب نزول سوره ها  ، تقریبا تمام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است.

12 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:

1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.

2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.

قَسَم ها

وَالصَّافَّاتِ صَفًّا ﴿1﴾ فَالزَّاجِرَاتِ زَجْرًا ﴿2﴾ فَالتَّالِيَاتِ ذِكْرًا ﴿3﴾ إِنَّ إِلَهَكُمْ لَوَاحِدٌ ﴿4﴾

شئون الهی

رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَرَبُّ الْمَشَارِقِ ﴿5﴾

سنن الهی

إِنَّا زَيَّنَّا السَّمَاء الدُّنْيَا بِزِينَةٍ الْكَوَاكِبِ ﴿6﴾ وَحِفْظًا مِّن كُلِّ شَيْطَانٍ مَّارِدٍ ﴿7﴾ لَا يَسَّمَّعُونَ إِلَى الْمَلَإِ الْأَعْلَى وَيُقْذَفُونَ مِن كُلِّ جَانِبٍ ﴿8﴾ دُحُورًا وَلَهُمْ عَذَابٌ وَاصِبٌ ﴿9﴾ إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ ثَاقِبٌ ﴿10﴾

تقریرات و آموزش الهی

فَاسْتَفْتِهِمْ أَهُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَم مَّنْ خَلَقْنَا إِنَّا خَلَقْنَاهُم مِّن طِينٍ لَّازِبٍ ﴿11﴾

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

بحث متنی

آیه 5 فرع بر آیه 4 است و این واضح است.

دو آیه 2 و 3،  هر دو مجموعاً فرع بر آیه 1 هستند و این نیز واضح است.

آیه 10 فرع بر آیه 9 است ، ( به دلیل «الّا») و این واضح است.

دو آیه 9 و 8 نیز که مدلول آیه 7 را توضیح می­دهند فرع بر آن هستند.

«سازمان» القاء کلمه حق

آیه اول، به بهترین وجهی « نظم» و «سازمان یافتگی» را به ذهن می­آورد و با توجه به آیه­های 2و3 آیه اول که بیانگر«نظم سازمانی» است، در آن «سازمان»، «سرعت عمل» و «پند» ازاولویت­های اصلی است.

بنابراین، این قسم به نوعی سازمان وحی­رسانی اشاره دارد که قبلاً نیز در قسم­های ابتدای سوره مرسلات با آن آشنا شده­ایم.

در آیه 4 هدف اصلی کار این سازمانِ وحی­رسانی، القاء کلمه توحید است و درحقیقت  با توجه به این آیه، باید به این نکته منتقل شد که این سازمان مکملِ سازمان مطرح شده در قسم­های سوره مرسلات است.

منشاء آفرینش حیات

با توجه به آیه 11 در ترتیب نزول سوره­ها، این اولین بار است که به منشاء خیلی دور پیدایش آدمی اشاره می­شود.

اما از این پس، به عبارات مختلف، و وجوه گوناگون، این تعبیر پیگیری می­شود.

«گِلی چسبنده»، به رسوبات اولیه چندین میلیون­ها سال قبل در دریاها اشاره دارد که  منشاء حیات بوده است و این نوع تعبیرِ خیلی دور از فهمِ نه تنها مخاطبانِ اولیه، بلکه حتی کل جهانِ آن روزها بوده و یکی از پیشگوئی های تحقق یافته قرآنی است.

حفاظ بودن «آسمان دنیا»

کلمه «دنیا» (آیه 6) را اگر بمعنی لغوی آن، یعنی «نزدیکتر» بگیریم، در آنصورت «آسمان نزدیک­تر» همین «کره هوا» است ، که محدوده آن نیز، همان محدوده جاذبه زمین است.

این «کره هوا» از چه چیزهائی حفاظت می­کند؟

تاکنون این را فهمیده­ایم که ما را از «اجرام سماوی سرگردان» حفاظت می­کند و آنها بمحض نزدیک شدن به زمین در اثر اصطکاک با کره هوا و حرارت حاصله از آن تا به زمین برسند و اصابت کنند و احیاناً چیزی را خراب کنند، چیزی از آنها باقی نمانده است، مگر اینکه بسیار بزرگ باشند که علیرغم سوختن قسمت عمده­ای از وجودشان ، هنوز چیزی از آن بماند و باقیمانده به زمین اصابت کند که در آنصورت خرابی به بار می­آورد و اگر هم در نقاط غیرمسکونی به زمین بیفتد ، حفره­ای ایجاد می­کند که از این نوع حفره­ها در سطح زمین چند تائی وجود دارد .

و اگر این کره هوا ، چنین نقش حفاظتی نداشت کره زمین و حیات موجود بر روی آن ، زیر بمباران دائمی اینهمه اجرام آسمانی سرگردان که میلیونها عدد از آنها در هر ثانیه به زمین فرود می­آید ، کاملاً نابود می­شد .

این موضوع نیز هنوز سیصد سال نشده که شناخته شده و آیه 7 از این لحاظ بار اعجازی دارد.

جاسوسی ممنوع

در رابطه با آیات 7تا10 ، در سوره جن دیدیم که جنیان از استماع مطالب وحی پیامبر(ص) در آسمان منع شده­اند و اگر بخواهند استراق سمعی کنند؛ «شهاب ثاقب» دنبالشان می­کند .

تاکنون از سوره­های قبلی اینطور فهمیده­ایم که شیطان یکی از عوامل گمراهی آدمی است و یکی از آنان «ابلیس» نام دارد و او عوامل و فرزندانی دارد که آنها در کار گمراهی آدمیزادند و ابلیس از جنیان است و چنانکه در سوره­های تکویر، حاقه، شعراء و جاهای دیگر دیدیم، «وحی» از دخل و تصرف جن و شیاطین محفوظ است.

در این پاراگراف نوع این حفاظت تشریح می­گردد:

1- شیاطین (و جن) ، از استراق سمع مکالمات «بزرگان عالی­رتبه آسمانی» منع می­شوند و این منع از طریق «رانده شدن» آنان انجام می­شود .

2- این رانده شدن با سرکوبی نیز همراه است .

3- ممکن هم هست بالاخره بعضی از آنها موفق به استراق سمعی هم بشوند که در آنصورت مورد تیراندازی شهاب­های نافذ قرار خواهند گرفت و چنانکه از آیه 7 پیداست، این مکانیزم حفاظتی در «آسمان دنیا» تعبیه شده است.

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

قسم به صف بستگانِ صف در صف (1)  كه به تندي مي رانند (2) و خوانندگانی كه پند با عظمتی را می خوانند (3) که البته خداي شما يکي است (4) که پروردگار آسمانها و زمين و بين آنها و پروردگار مشرق هاست (5) البته آسمان نزدیکتر به شما را به زينت ستارگان آراستيم (6) و از هر موجود مزاحمی محفوظش داشتيم (7) هیچکس نمی تواند به گفتگوي بزرگان عاليمرتبه آسماني گوش سپارد و اگر کسی چنین قصدی داشته باشد از هر طرف رانده ميشود (8) به دورها، و عذابي سخت خواهد داشت (9) و گر کسي از آنها چیزی حتی کوچک را نیز برباید شهابي درخشان درتعقيب او خواهد بود (10) پس، ای پیامبر! از آنان که کفر میورزند بپرس آيا خلقت آنها محکمتر است يا آن كساني که در آسمانها آفريده ايم؟ اینان را که از گِلي چسبنده آفريده ايم (11)