پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)
اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم:
طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) را در قسمت قبل نشان داده ایم که مطابق ذیل است:
|
درس: نکوهش کافران گذشته و معاصر که عليرغم نعمت های الهي و حکمت آفرينش جهان به گردنکشي و لجبازي دچارند.
|
برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:
|
درب: نمونه رفتاريِ يکي از اقوام قبلي که به رسالت پيامبرشان اهميت ندادند و سعي کردند به او و پيروانش دست درازی کنند و هلاک شدند.
|
2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
وَلَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ وَجَاءهُمْ رَسُولٌ كَرِيمٌ ﴿17﴾ أَنْ أَدُّوا إِلَيَّ عِبَادَ اللَّهِ إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ ﴿18﴾ وَأَنْ لَّا تَعْلُوا عَلَى اللَّهِ إِنِّي آتِيكُم بِسُلْطَانٍ مُّبِينٍ ﴿19﴾ وَإِنِّي عُذْتُ بِرَبِّي وَرَبِّكُمْ أَن تَرْجُمُونِ ﴿20﴾ وَإِنْ لَّمْ تُؤْمِنُوا لِي فَاعْتَزِلُونِ ﴿21﴾ فَدَعَا رَبَّهُ أَنَّ هَؤُلَاء قَوْمٌ مُّجْرِمُونَ ﴿22﴾ فَأَسْرِ بِعِبَادِي لَيْلًا إِنَّكُم مُّتَّبَعُونَ ﴿23﴾ وَاتْرُكْ الْبَحْرَ رَهْوًا إِنَّهُمْ جُندٌ مُّغْرَقُونَ ﴿24﴾
ریزدرب: ای پیامبر! ببین چکونه موسی و پیروانش را از دشمنان قوی پنجه اش نجات دادیم
2
كَمْ تَرَكُوا مِن جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ ﴿25﴾ وَزُرُوعٍ وَمَقَامٍ كَرِيمٍ ﴿26﴾ وَنَعْمَةٍ كَانُوا فِيهَا فَاكِهِينَ ﴿27﴾ كَذَلِكَ وَأَوْرَثْنَاهَا قَوْمًا آخَرِينَ ﴿28﴾ فَمَا بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّمَاء وَالْأَرْضُ وَمَا كَانُوا مُنظَرِينَ ﴿29﴾
ریزدرب: ای پیامبر! ببین چگونه مکنت فرعونیان را را به دیگران دادیم
3
وَلَقَدْ نَجَّيْنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ مِنَ الْعَذَابِ الْمُهِينِ ﴿30﴾ مِن فِرْعَوْنَ إِنَّهُ كَانَ عَالِيًا مِّنَ الْمُسْرِفِينَ ﴿31﴾ وَلَقَدِ اخْتَرْنَاهُمْ عَلَى عِلْمٍ عَلَى الْعَالَمِينَ ﴿32﴾ وَآتَيْنَاهُم مِّنَ الْآيَاتِ مَا فِيهِ بَلَاء مُّبِينٌ ﴿33﴾
ریزدرب: ای پیامبر! ببین چگونه پیروان موسی را رفعت دادیم
تقطیع:
در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.
اصلی-فرعی
قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.
لُبّ مطلب:
با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.
3 – از اول تا اینجا
در پاراگراف اول اهمیت قرآن را بطور پررنگ مطرح میفرماید که در درجه اول خودش کتاب آشکار کننده (قاعدتا حق از باطل) است، و در شب بسیار مهمی نازل شده ، و نیز از جانب خودِ خداوند متعال آمده است و اینکه فکر نکنید کافران از روی تفکر و تعقل به کفرشان رسیده اند، نه بلکه از روی بی مسئولیتی و عدم تفکر و تعقل آن کفر را ابراز میکنند.
در این پاراگراف نتیجه گردنفرازیِ یکی از اقوام قوی پنجه پیشین را ذکر میفرماید که چگونه نسبت به پیامبرشان نافرمانی و حتی مقابله کردند، اما دستجمعی به هلاکت رسیدند .
4 - سوالات
1- «کریم» (=گرامی-آیه17-) از نظرچه کسانی؟ (خداوند و سیستمِ وحی؟ فرعونیان؟ یا..؟)
2 – از بین صفات ممکن، چرا موسی خود را «امین» نامیده؟
3 - حالت کلی آیه21چیست؟ (آزادی اندیشه وایمان؟ یا...؟)
4 - آیه21با آیه 18چگونه قابل جمع است؟
5 - بین دوآیه21و22چه اتفاقی طبق کدام کلید تفسیر قرآن افتاده؟
6 - سوال فوق را درباره آیه های22و23جواب دهید .
7 - (درآیه28) «کذلک» چه جایگاهی دارد؟
8 - «گریه آسمان» (به عنوان کنایه) مفهوم است. اما در باره «زمین» چه؟
9 – آیه 33 را از لحاظ سه کلمه توضیح دهید: مِن، آیات، بلاء.
10 - حالت کلی این پاراگراف چگونه است؟ (قصه ای؟ عبرتی؟ هردو؟ یا....؟)
11 - در این پاراگراف کدام آیه ها فرعی و کدام فرعی در فرعی وکدام اصلی است؟
12 - چرا در این پاراگراف خداوند را جمع (فتنا ، اورثنا ، و ...) آورده؟
5 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
از پاراگراف حاوی آیات 17 تا 33 میتوان این رافهمید که ذکر داستان موسی و نابودی فرعونیان به منظور روحیه دهی به مسلمانان و آنحضرت بوده است با این منطق که نه اینها از فرعون قوی تر اند و نه بنی اسرائیل از شما عزیزتر.
سران کفار در کفرشان لجبازی مینمودند و بی منطقی نشان می دادند (آیات 34 تا 37)
6 - پیشگوئی های تحقق یافته
آیات 17 تا 33 که اشاره به نابودی فرعونیان و نجات بنی اسرائیل دارد، بطور تلویحی متضمن پیشگوئیی امید بخش بوده است، از این لحاظ که دشمنان آنحضرت کجا و فرعونیان کجا و دوستان آنحضرت کجا و بنی اسرائیل کجا!
7 – زاویه با تفاسیر رایج
«بحر» (آیه 24) همان رود نیل است:
بطور کلی در قرآن «بحر» در معنیِ «آب بسیار زیاد» در چند جا آمده و در این آیه نیز بمعنی «دریا» (بمعنی اصطلاحیِ علمای جغرافیا) نیست.
گرچه تورات فعلی محل عبور بنی اسرائیل را «دریای سیاه» ذکر کرده، اما به دلایلی که در جای خویش عرض کرده ایم نمی تواند صحیح باشد و چون مقصد آنها سرزمین شامات فعلی (به مرکزیت بیت المقدس) بوده، تنها راه آبیِ مانعِ آنها از مصر (به مرکزیت اهرام جیزه) بطرف شامات، رود نیل است.
8 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیات 17 تا 33 از این لحاظ که به اقوامِ درگذشته اشاره دارد، از آنجا که علم باستان شناسی هنوز در مراحل ابتدائی است، و جزئیاتی از زندگی آنان در دست نیست، بالاتر از ذهنیات ما میباشد، چه رسد به عرب 1400 سال قبل.
9 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
نمونه رفتاريِ قوم فرعون که به رسالت پيامبرشان اهميت ندادند و آنقدر لجاجت کردند که حتی سعي کردند او و پیروانش را یکسره بکشند اما خودشان هلاک شدند.
10 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه 17 بقیه عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» میباشد.
شرح مختصر
کلیدهای تفسیری
واگذاری به مخاطب:
در ابتدای دو آیه 23 و 25 «واگذاری به مخاطب» صورت گرفته، مثلا در مورد اول جای چنین جمله ای خالی است: «لذا به موسی توصیه کردیم» و در مورد دوم «آنها خود را درموضعی قرار دادند که نعمتهایشان زائل شد و»
به زبان مخاطب:
«آسمان بر آنها گریه نکرد»، در آیه 29 به این معنی است که فرعون و فرعونیان نابود شدند و این امر برای کسی مهم نبود و در شئون عالَم اتفاقی نیفتاد.
پرانتز بزرگ:
اگر انتهای آیه 16 را به ابتدای آیه 34 وصل کنیم ملاحظه میکنیم که روال سخن صاف و یکدست و بی اعوجاج است و از اینجا معلوم میشود کلّ آیات 17 تا 33 «پرانتزی» است.
بندگان خدا را بمن ادا کنید
از جمله «ادا» کنید در آیه 18، معلوم می شود که بردگان مورد نظر از روی ظلم به بردگی گرفته شده بودند، نه اینکه بطور عادی برده شده باشند (مثلاً طبق قوانین ملل سابق در جنگ اسیر نشده بودند، یا بدهکار نبودند یا ...) و گویی که آنها «امانت» بوده اند و در خصوص آنها خیانت صورت گرفته است.
واقعیت های تاریخی هم همین را می گوید.
بنی اسرائیل بعنوان «مهاجر» و «ساکن» در بلاد مصر سکنی گزیده بودند و فرعونیان بعداً آنان را از روی ظلم از حقوق شهروندی شان خلع کرده و به بردگی گرفتند، و به این خاطر است که می فرماید بندگان خدا را بمن «ادا» کن.
سنگسار
از آیه 20 فهمیده می شود ظاهراً فرعون قصد داشته حضرت موسی(ع) را سنگسار کند. ضمناً از سایر آیات قرآنی فهمیده می شود مجازات فرعونیان میخ کردن دست و پای مخالفان بوده، لذا تصمیم به سنگسار کردن حضرت موسی(ع) باید به این معنی باشد که حکومتگران می خواستند نوعِ باصطلاح «گناهِ» حضرت موسی(ع) را جزء جرائم شنیع اخلاقی مانند زنا و کفر و امثال آن جلوه دهند که جنبه فضاحت و بی آبروئی نیز داشته باشد و مردم را از آن حضرت متنفر کنند.
قومی دیگر
این «قومی دیگر» که در آیه 28 مورد اشاره قرار گرفته چه کسانی بودند؟
پس از اینکه فرعون و لشکرش در دریا غرق شدند، پس از آنها، آن باغها و کشتزارها و ثروتها به چه کسانی رسید؟
به بنی اسرائیل که نرسید زیرا آنها همراه با حضرت موسی(ع) در مسیرشان به «ارض موعود» بودند.
از روایات تاریخی نیز مدرکی در دست نیست که همسایگان و ملل دیگر بر سر آنان تاخته باشند و آن ثروتها را تصاحب کرده باشند و اگر چنین اتفاقی افتاده بود، در تاریخ ثبت می شد و بما می رسید.
طبعاً می ماند بقیه کسانی که در مصر بودند اما نه جزء بنی اسرائیل بودند و نه جزء فرعونیان.
چرا قرآن آنها را «قومی دیگر» نامیده؟
به کمک «درس» این جواب بدست می آید که آنها از لحاظ فکری و عقیدتی، دیگر «فرعونی» نبودند. آنها ادعاهای فرعون را شنیده بودند، با پیروزی موسی(ع) و نجات بنی اسرائیل و نابودی فرعونیان طبعاً دیگر نمی توانستند آن ادعاها را بپذیرند. لذا نمی توان آنها را «فرعونی» نامید. از طرفی موحد هم نبودند زیرا به حضرت موسی نپیوستند.
«جهانیان» چه کسانی بودند؟
با توجه به آیه 32 «جهانیان» یعنی کلیه اقوام دیگرِ ساکن در روی زمین که در جاهای دیگر بودند.
بعبارت دیگر یعنی آنها در مقایسه با اقوام دیگر، در آن مقطع زمانی، برتری یافتند (بعلت نعمت وحی و وجود پیامبری عظیم الشأن در میانشان) و این کلمه در اینجا نه به معنی لغوی، بلکه به معنی اصطلاحی آن به کار رفته است.
اهمیت بردگان بنی اسرائیلی برای فرعونیان
از آیه های 24-23 فهمیده می شود که موضوع بردگان برای حکومت آن زمان مصر، امر بسیار مهمی بوده که باید با چنان تحفظی صورت می گرفته، و در صورت فاش شدن چنان واکنش جدی و مهمی را در پی داشته، زیرا فرعونیان کم کم به مردمی مرفه تبدیل شده بودند که از انجام کارهای سخت و مشکل مانند کشاورزی و ساخت ابنیه و امثال آن سرباز می زدند و این کارها را توسط «دیگران» انجام میدادند و کم کم بنی اسرائیل را که ضریب زاد و ولدشان بالا بود و به سرعت (از زمان حضرت یوسف که به مصر کوچ کردند تا آن موقع که چندین قرن شده بود) تعداد نفوسشان زیاد شده بود در همه کارهای سخت و طاقت فرسا به بیگاری گرفتند، و لذا اگر بنی اسرائیل را از دست میدادند دچار زحمت میشدند و می باید از آن رفاه و تنعم که عادتشان شده بود چشم می پوشیدند.
ترجمه تفسیریِ آزاد
ای پیامبر! قبل از این کافرانِ قوم فرعون را نیز آزموديم و پیامبری گرامي بنزدشان آمد (17) که بنی اسرائیل را که بردگی گرفته اید به من بسپارید، که من از سوی خداوند برای شما فرستاده ای امینم (18) و اينکه نسبت به خداوند سرکشي نکنيد که با دليلي روشن بسويتان آمده ام (19) و البته از اینکه سنگسارم کنید به خدای خویش و خدای شما پناه می برم (20) و اگر باورم نداريد از من کناره گيريد (21) اما از آنان رفتار نا مناسب دید و پروردگارش را خواند که اينها مردمي گناه پيشه اند (22) به او جواب دادیم که بندگانم را شبانه ببر، زيرا که تعقيب خواهيد شد (23) و از آن رود بزرگ که به دریا شبیه است به همواری بگذرید که فرعونیان که تعقیت تان خواهند کرد غرق خواهند شد (24) این اتفاقات به وقوع پیوست و عاقبت چنین شد که فرعونیان باغها و چشمه سارهائي عالی را که در آن بودند ترک کردند (25) و نیز کِشت ها و مقامها و مراتب عالي را (26) و نیز نعمتهائي را که با دلخوشي استفاده ميکردند (27) چنين شد و آنها را به قومي ديگر داديم (28) و آسمان و زمين اشکي هم برآنها نريخت و مهلتي نيز نيافتند (29) و البته بني اسرائيل را از آن عذاب خفت بار نجات داديم (30) از فرعون، که متکبری از اسراف کاران بود (31 ) و بنی اسرائیل را آگاهانه بر معاصرانشان برتری دادیم (32) و از آيات و نشانه ها، چيزهائي به آنان داديم که در آنها مایهء امتحان هایی آشکار بود (33)