پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) را در ذیل نشان داده ایم:

 

(جدول1)

آيه	عنوان اصلي	عنوان فرعي	شرح	تعداد كلمه
3- 1	مردم	كافران	درخواست عذاب حتمي كه چيزی ان را از كافران دفع نميكند	12
4	آخرت	قيامت	توصيف ان روز (كه مساوي است با پنجاه هزار سال ما)	11
7-5	پيامبر	دلداری	امر به صبر و تعليل اينكه انها قیامت را دور ميبينند و ما  نزديك	5
14-8	آخرت	قيامت	توصيف سختي ان	31
18-15	آخرت	عذاب	توصيف عذاب	11
21-19	مردم	انسان	توصيف	12
35-22	مردم	نمازگزاران	توصيف	68
38-36	مردم	كافران	نكوهش(وذكر رفتارشان)	18
41-39	خداوند	صفات	خلق - قدرت	21
42	پيامبر	ارشاد	توصيه- انها را واگذار	8
44-43	آخرت	قيامت	طرز محشور شدن كافران	18
جمع				215

 

جدول درج ها

شماره	عنوان اصلي	عنوان فرعي	شرح	درصد
1/4	مردم	نمازگزاران	توصيف مفصل آنان (نماز و زكات و ادای امانت و...)	2/51
2/4	آخرت	قيامت	توصيف سختی های آن روز و توصيف عذاب	33
3/4	پيامبر	دلداري و ارشاد	امر به صبر با تشريح علت آن و توصيه به آنكه آنها را واگذار	7
4/4	خداوند	صفات	آفرينش- قدرت	8/8

 

البته دو جدول فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کرده ایم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» (که به عنوان نمونه و الگو است) با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

درس: تشويق مردم به قدم گذاشتن در راه نيکي ها و الگو سازي رفتار دلپسند و معرفي عواقب افکار و رفتار متضاد آن.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: ای پیامبر! در مقابل کافران صبر پیشه کن، ای مخاطبان! مبادا به راهي برويد که به عاقبت بسیار نامطلوب منجر شود.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ ﴿1﴾ لِّلْكَافِرينَ لَيْسَ لَهُ دَافِعٌ ﴿2﴾ مِّنَ اللَّهِ ذِي الْمَعَارِجِ ﴿3﴾ تَعْرُجُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ ﴿4﴾

ریزدرب: ای پیامبر! کسی خواهان عذابی شد که آن عذاب نسبت به کافران حتمی است

2

فَاصْبِرْ صَبْرًا جَمِيلًا ﴿5﴾ إِنَّهُمْ يَرَوْنَهُ بَعِيدًا ﴿6﴾ وَنَرَاهُ قَرِيبًا ﴿7﴾

ریزدرب: ای پیامبر! در ارتباط با این نوع موضوعات، صبور باش

3

يَوْمَ تَكُونُ السَّمَاء كَالْمُهْلِ ﴿8﴾ وَتَكُونُ الْجِبَالُ كَالْعِهْنِ ﴿9﴾ وَلَا يَسْأَلُ حَمِيمٌ حَمِيمًا ﴿10﴾

ریزدرب: ای مردم! روز قیامت برای همه سخت است

4

يُبَصَّرُونَهُمْ يَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ يَفْتَدِي مِنْ عَذَابِ يَوْمِئِذٍ بِبَنِيهِ ﴿11﴾ وَصَاحِبَتِهِ وَأَخِيهِ ﴿12﴾ وَفَصِيلَتِهِ الَّتِي تُؤْويهِ ﴿13﴾ وَمَن فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ يُنجِيهِ ﴿14﴾

ریزدرب: ای مردم! روز قیامت برای مجرمان فوق العاده سخت است

5

كَلَّا إِنَّهَا لَظَى ﴿15﴾ نَزَّاعَةً لِّلشَّوَى ﴿16﴾ تَدْعُو مَنْ أَدْبَرَ وَتَوَلَّى ﴿17﴾ وَجَمَعَ فَأَوْعَى ﴿18﴾

ریزدرب: ای مردم! عذاب روز قیامت برای پشت کنندگانِ به حقیقت و مالپرستان فوق العاده سخت است

 

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - سوالات

1 - «ب» در آیه 1 چه نقشی دارد؟

2 – با توجه به صفات الهی ، کلمه «الیه» (آیه4) چه توضیحی می طلبد؟

3- آیا «مقداره خمسین الف سنه» (آیه4) با توجه به معادل یابی های ریاضی است؟

4 – چرا در آیه 4 بجای کلمه «کان» ازکلمه «یکون» استفاده نشده؟

5 – در آیه 1 ، «سَاَل» به چه معنی است؟ (پرسش کرد؟ یا...؟)

6 - «صبرا جمیلا» با کدامیک ازکلیدهای فهم قرآن متناسب است؟

7 – در تعلیل دو آیه 6 و 7 شرحی بنویسید .

8 - کلماتِ غالب این پاراگراف به «چه زبان»ی است؟ (عادی؟ مَثَل؟ یا....)

9 - کلمه « یوم » به معنی لغوی آمده یا اصطلاحی؟

10 – یک لطافت بی نظیر ادبی در عبارت «الله ذی المعارج» هست که کم کسی است بتواند پیدایش کند (امتحان کنید)

11 - معنی کلمه «حمیم» در اینجا ، با «معنی غالب» آن فرق دارد . ضمن بیان هردو معنی ، معنی هریک را با توجه به تفاوت «ریشه» هایشان بیان کنید .

12 - درباره کلمه «یبصّرونهم» ، و ارتباطش باکلمات همسایگیش توضیح دهید .

13 – در آیه 15، «کلّا» ، چه چیز را نفی میکند؟

4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

از آیه های 2-1 چنین بر می آید که یکی از کفار به پیامبر(ص) گفته باشد که «اگر راست می گوئی آن عذابی را که ادعا می کنی بر من فرود بیاور» که چنین جواب یافت که : «کافران نمی توانندآن عذاب را از خود دفع کنند ، اما وقوع آن ، در روزی خواهد بود که...» و اینطور نیست که خداوند از روش خود (شرایط و ظرف زمانی و مکانی خاص آن) عدول کند .

5 – زاویه با تفاسیر رایج

1- در این تفسیر تحلیلی «درس» که چکیده سوره می باشد با آنچه در تفسیر شریف المیزان آمده تفاوت فاحشی دارد، که البته ترجیح با «درس» است زیرا مبنای محاسبه ایِ روشن و شفافی دارد.

2- در تفسیر ارجمند المیزان این سوره را مدنی دانسته و ما در لیست ترتیب نزول «محتوای اکثریت حجم سوره» را ملاک گرفتیم و لذا جای سوره در همین جائی که فعلا هست قرار گرفت و مبنای ما که نظر به محتوا دارد مبنای محکـم تری است تا «سیاق» مورد استناد آن کتاب ارجمند.

البته قرار گرفتن سوره در محل فعلی در لیست ترتیب نزول علاوه بر محتوا (که محکم ترین دلیل است) دلایل فرعی زیادی هم دارد که برای توجه دادن به اندازه دقت ما در تنظیم لیست توصیه می کنیم به بحثی تحت عنوان «ترتیب نزول» در دو سوره دهر و ذاریات، مراجعه فرمایید.

3- قسمتی از مطلبی که ذیلا تحت عنوان «کلیدهای تفسیری» آمده و تیتر فرعی «پرانتز» را دارد، به این موضوع مربوط است، و مهم هم هست .

6 - آیات برجسته این پاراگراف

یک ملاک مهم برای برجستگیِ آیات، شهرت آنها در نزد مردم است و این آیات از مشهور ترین های آیات قرآنی است.

آیات 1 تا 7 به دلایلی که بارها گفته ایم (اقبال هنرمندان و وعاظ و . . ) از آیات برجسته قرآنی است.

7 - آیات مشکل

آیه 4 از آیات «مشکل» قرآنی است و دلیل مشکل بودن آنها نیز این است که ببینید مفسران گوناگون در طول تاریخ اسلام چه مطالب مختلف و بعضا متضادی در تفسیر آنها گفته اند، و البته مانیز عرض خویش را در باره آنها کرده ایم که در بخش «شرح مختصر» می بینید.

8 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیات 1 تا 18 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز همچنین.

9 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

حتمی بودن عذاب تکذیبگران ، و هوشمند بودن آن ، و جدی بودن آن ، بطوریکه مجرمان حاضرند برای خلاصی از آن عزیزترین کسان خویش را هم به ازاء نجات خویش معامله کنند ، و اینکه مفهوم زمان و مقدار آن بشدت نِسبی است ، و اینکه عذاب مذکور بطور عمده دوصنف از آدمیان را جذب میکند ، از عناصر فرازمانی-فرامکانی این پاراگراف است .

10 – کدام عنصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

مفاهیم مندرج در سه آیه 8 تا10 را قبلا در سوره های زیادی دیده ایم و کاملا آشناست و لذا شرحی نمی طلبد.

آیات 14-10 شبیه آیاتی است که در سوره عبس دیده ایم اما سه تفاوت دارد:

1- در سوره عبس صحبت از «شخص» بود (یعنی همه مردم) اما در اینجا صحبت از «مجرم» است.

2- در اینجا ترتیب ذکر نزدیکان به عکسِ ترتیبِ سوره عبس است.

3- در اینجا صحبت از فدا کردن است اما در سوره عبس صحبت از فرار کردن بود.

اوضاع برای چنین اشخاصی آنقدر است که حاضرند عزیزترین عزیزان خود را نیز فدای خویش کنند تا شاید بتوانند رهایی یابند (که البته نمی شود)

 عزیزترین عزیز این نوع اشخاص ، اولش فرزند اوست ، بعد هم همسرش ، بعد برادر و خواهرش ، بعد فامیل و قبیله و همشهری ها و بالاخره همنوعان اوست.

 اما او حاضر است همه اینها را فدا کند تا خودش را نجات دهد.

 توجه فرمائید که در این جهان ، خودش را آنهمه به زحمت می انداخت و حق را لباس باطل و باطل را لباس حق می پوشاند و حرام را حلال و حلال را حرام می کرد که بقول خودش به بچه هایش و خانواده اش خدمتی کند ، اینک کارچنان سخت شده که او حاضر است عزیزترین عزیزانش را فدای خویش کند. البته «مجرم» چنین است نه همگان.

لذا، مطلبی که «برای اولین بار» باشد، آیه های 1 و 3 و 4 و آیه های 11 تا 18 است.

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

بحث متنی

پرانتز

اگر انتهای آیه 3 را به ابتدای آیه 5 وصل کنیم، می بینیم روال سخن صاف و یکدست است.

از اینجا این نکته فهمیده میشود که آیه 4 بدون اینکه فرع بر آیه ای باشد پرانتزی هستند.

اکثر عبارات و جملات و آیاتِ پرانتزی نوعی از کلام الهی هستند که در خارج از متن قرآنی نیز بطور مستقل دارای معنی می باشند و نقشی مانند «کلمات قصار» را ایفا میکنند و اکثرا دارای معانیِ بلندی میباشند که مانند نگین – که قطعه زینتی را با شکوه میکند – به جذابیت قطعه متن می افزاید.

در نظر نگرفتن این موضوع مفسر را دچار «ناقص فهمی» میکند، مثلا  به همین علت تفسیر ارجمند المیزان در اینجا «یوم» را به معنی روز قیامت گرفته و دلیل خویش را «سیاق آیات بعدی» ذکر نموده ، در حالیکه دیدیم این دو آیه مستقل از روال سخن (یعنی همان سیاق) می باشند و به این ترتیب تفسیر مذکور، معنی «عامِ» کلمه مذکور را «خاص» کرده ، و به عبارت دیگر معنی «یوم» های الهی را محدود به آن «یوم» خاص نموده که فقط یکی از «یوم» های الهی است ، و به این ترتیب مفهوم ناقص تری از آن ارائه نموده است .

ذکر مصادیق افاده حصر نمی کند

آیه های 17و18 بعضی از مشخصات آن کسانی را که مورد توجه «عذاب هوشمند» می باشند را ذکر می کند اما باید همواره توجه داشته باشیم که «ذکر بعضی مصادیق افاده حصر نمی کند»

به زبان مخاطب اولیه:

امروز همگان از « نسبیت» و مفهوم زمان بعنوان « بعد چهارم » و از این نوع بحث ها چیزی شنیده اند .

 امروز برای زمانسنجی استانداردهای بسیار دقیقی داریم که تا حد میلیونیوم ثانیه – و حتی بیشتر -  نیز کارائی دارد .

 امروز می توانیم زمان خسوف و کسوف ده ها هزار سال بعد را هم بطور دقیق حساب کنیم .

 اما اگر کسی از ما بپرسد زمان چیست نمی توانیم جواب قانع کننده ای بدهیم .

 ولی هرچه باشد این را درک می کنیم که زمان با حرکت نسبت دارد ، و این درک ، ما را به اندازه گیری زمان می رساند که در آن اینقدر پیشرفت کرده ایم.

 ضمناً این را هم درک می کنیم که زمان به احساس ما بستگی دارد مثلاً اگر دو ساعت با دوستان راجع به موضوعات مورد علاقه گفتگو کنیم ، بنظرمان خیلی کوتاه تر می آید تا اینکه  مجبور به دو دقیقه مکالمه با یک شخص بدبوی بد دهن بد فرهنگ بدزبان بشویم .

 

چون ما عادت کرده ایم چیز یا شخص با اهمیت را در «بالا»ها ببینیم ، خداوند نیز خود را «بالا» اظهار کرده . یعنی «به زبان مخاطب» صحبت کرده است .

 

کلمه «نردبان» استعاره است .  هرچه که وسیله بالا رفتن باشد نردبان است ، مثلاً علم که وسیله بالا رفتن در دنیای دانستنی ها می شود ، یکنوع نردبان است .  هنر یکنوع نردبان است . شجاعت و سخاوت و صداقت و... هر یک یکنوع نردبان است .

آیه مشکل

بطور کلی آیه 4 می خواهد این را بگوید

چیزی که ما از مجموع این مطالب می فهمیم این است:

 «ملائکه» (= کارگزاران همه چیز) و «روح» (= کارگزاران زندگی،  وحی و چیزهای عالی) در مدتی که بنظر ما بسیار طولانی می آید بطرف «مرجع» خـویش می روند،

«رفتن» چه به ذهن ما می آورد؟

1 – مبدا

2 – مسافت

3 – مقصد

یا اینطور بگوئیم:

1- ملائکه و روح

2 – مسافت

3 – خداوند

ملاحظه میکنید؟

تقسیمات سه گانه مبدا و مسافت و مقصد فقط به درد انسان میخورد و وقتیکه ملائکه و خداوند مطرح باشد موضوع بکلی فرق میکند، زیرا نه خداوند محدود به پایگاه و جایگاهی است که «رفتن بسوی» او معنی داشته باشد، و نه ملائکه راه سپردنشان مانند ما است که بیتوانیم قوانین رفتاری خویش را بر آنها هم تطبیق دهیم.

اگر با این نگاه به آیه 4 نگاه کنیم، در می یابیم که «رفتن»ی که در باره آنها مورد نظر است نمیتواند «فیزیکی» باشد، بلکه میتواند «تکاملی» باشد، به عبارت دیگر، آیه میخواهد بگوید غیر از شما ها که تکامل دارید ملائکه و روح نیز تکامل دارند و ظرف زمانی تکامل آنها هم بسیار طولانی است، بطوریکه همه چیزش در ابعاد بسیار بسیار بزرگ است که ذهن هیچکس کشش آن را ندارد.

البته این موضوع توسط آیات دیگری پشتیبانی میشود، مثلا آنجا که در باره حضرت عیسی (ع) فرموده «انّی . . و رافعک اِلَیّ» این معنیِ حرکت تکاملی کاملا پسندیده و معنی حرکت فیزیکی کاملا مردود است.

با این توضیح، معنای «یوم» هم میشود «مرحله»

عذاب هوشمند

از کلمه «می خوانَد» در آیه 17 فهمیده می شود آن نوع عذاب ، «هوشمند» است .

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

خواهنده اي از روی تکذیب و انکار، وقوعِ آن عذابِ واقع شدني را بر خودش خواست (1) همان عذابي كه هیچ چيز آن را  از كافران باز نمیدارد (2) عذابی که از جانب خداوندِ صاحبِ پايگاه هاي رفعت بخش است (3) همان خدائی كه حرکت تکاملی ملائكه و روح بسوی او هر مرحله اش پنجاه هزار سال است (4) پس ای پیامبر به زيبايي بر این تکذیب هائی که دائما از سوی مخالفانت می بینی صبر كن (5) آنها آن واقعه قیامت را دور مي بينند (6) ولی ما آن را نزديك مي بينيم (7) آن واقعه هنگامی رخ میدهد كه آسمان مانند فلز گداخته شود (8) و كوهها مانند پشم حلاجي شده گردند (9) و دوست صمیمی حال دوست صمیمی را نمي پرسد (10)  علیرغم اینکه دوست صمیمی را به او نشان ميدهند، حالش را ندارد با او معاشر شود، مجرم در آن روز آرزو ميكند كاش ميتوانست عذاب آن روز را با فدا كردن فرزندش دفع كند (11) و نیز با فداکردن همسرش و برادرش (12) و همچنین با فاميل نزديكش كه او را در بين خود جای ميدادند (13) و نیز با فداکردن همگي آنهائي كه در روي زمين زندگي ميكنند، تا نجات يابد (14) نه ! آنطور نیست که کفر ورزان می اندیشند، آن عذاب شعله ور است (15) و پوست را مي كَنَد (16) و میداند باید چه کسانی را به خویش جذب کند، یعنی، هر كس را كه به حقّ پشت كند فرا می خواند (17) و همچنین هر کس را که مال را جمع كند و بجای اینکه آن را در مصارف معقول و مشروع مصرف کند ذخيره اش نماید (18)