پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره را (یعنی «درس» سوره را)  در قسمت اول ارائه کرده ایم که مطابق ذیل است:

درس: اي پيامبر با جديت کار رسالتت را پي گير. تو و پيروانت در مقابل کافران بي منطق و غافل دردنيا پيروز و در آخرت نجات يافته خواهيد بود.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب : ای پیامبر! به پیروان واقعی خویش مژده بده و آنها را دلگرم کن و ضمن توجه دادن مردم به این صفات و آیات الهی، به کار رسالت خویش دلگرم باش و ای مردم! بیاد قیامت بیفتید و حلال و حرام بیجا نکنید و بدنبال بهتر و مهمتر باشید.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِكَ فَلْيَفْرَحُواْ هُوَ خَيْرٌ مِّمَّا يَجْمَعُونَ ﴿58﴾

ریزدرب : ای پیامبر! به مردم نشان ده که چگونه اهمیت چیز مهم تر را نسبت به چیز کم اهمیت دریابند.

2

قُلْ أَرَأَيْتُم مَّا أَنزَلَ اللّهُ لَكُم مِّن رِّزْقٍ فَجَعَلْتُم مِّنْهُ حَرَامًا وَحَلاَلاً قُلْ آللّهُ أَذِنَ لَكُمْ أَمْ عَلَى اللّهِ تَفْتَرُونَ (59) وَمَا ظَنُّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لاَ يَشْكُرُونَ ﴿60﴾ وَمَا تَكُونُ فِي شَأْنٍ وَمَا تَتْلُو مِنْهُ مِن قُرْآنٍ وَلاَ تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلاَّ كُنَّا عَلَيْكُمْ شُهُودًا إِذْ تُفِيضُونَ فِيهِ وَمَا يَعْزُبُ عَن رَّبِّكَ مِن مِّثْقَالِ ذَرَّةٍ فِي الأَرْضِ وَلاَ فِي السَّمَاء وَلاَ أَصْغَرَ مِن ذَلِكَ وَلا أَكْبَرَ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ ﴿61﴾

ریزدرب : ای مردم! احکامِ بدون پشتوانه الهی درست نکنید.

3

أَلا إِنَّ أَوْلِيَاء اللّهِ لاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ ﴿62﴾ الَّذِينَ آمَنُواْ وَكَانُواْ يَتَّقُونَ ﴿63﴾ لَهُمُ الْبُشْرَى فِي الْحَياةِ الدُّنْيَا وَفِي الآخِرَةِ لاَ تَبْدِيلَ لِكَلِمَاتِ اللّهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ ﴿64﴾  وَلاَ يَحْزُنكَ قَوْلُهُمْ إِنَّ الْعِزَّةَ لِلّهِ جَمِيعًا هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ﴿65﴾ أَلا إِنَّ لِلّهِ مَن فِي السَّمَاوَات وَمَن فِي الأَرْضِ وَمَا يَتَّبِعُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ شُرَكَاء إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ ﴿66﴾ هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُواْ فِيهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَسْمَعُونَ ﴿67﴾ قَالُواْ اتَّخَذَ اللّهُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ هُوَ الْغَنِيُّ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَات وَمَا فِي الأَرْضِ إِنْ عِندَكُم مِّن سُلْطَانٍ بِهَذَا أَتقُولُونَ عَلَى اللّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ ﴿68﴾ قُلْ إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ لاَ يُفْلِحُونَ ﴿69﴾ مَتَاعٌ فِي الدُّنْيَا ثُمَّ إِلَيْنَا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ نُذِيقُهُمُ الْعَذَابَ الشَّدِيدَ بِمَا كَانُواْ يَكْفُرُونَ ﴿70﴾

ریزدرب : ای پیامبر! اعتقادات مخالفانت، بی ماخذِ الهی و باطل و غلط است، لذا ناراحت و غمگین مباش.

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 – از اول تا اینجا

در پاراگراف 1 می فرماید : کافران درقبول امکان دریافت وحی بوسیله آدمی زاد مشکل دارند و اینهمه آیات واضح الهی غافلند و سرانجام آخرتی مومن و کافر تفاوت بسیارزیادی با یکدیگردارد ، پس ای مردم موضوع به این اهمیت را دست کم نگیرید.

در پاراگراف 2 می فرماید : «آدمیزاده، اکثراً، نادان و ناسپاس است» ، ای پیامبر! حوزه ماموریتت این است . رسالتت هم این است که روی ایــن مخلوقاتم کارکنی و آنها را ارتقاء دهی.

در پاراگراف 3 با توجه دادن مردم به آنهمه نعمتی که لحظه به لحظه ازسوی درگاه ربوبی دریافت میکنند عواطف انسانی شان برای پیدایش رفتارشاکرانه تحریک میگردد تا به خود آیند و به خداوند رو کنند  و نیز اینکه به کیفیت بسیارمتعالی قرآن و اینکه هیچ بشری نمیتواند چیزی مانند آن را به وجود بیاورد توجه کنند و دست ازاین اوهامی که گرفتارشان کرده بکشند و خودرا یکسره در راه صحیح قراردهند ، و اینکه ای پیامبر ! اینک که عده زیادی ازاین مردم نسبت به امکان صحت تعالیمت کنجکاو شده اند ، توجه آنان رابه جوانب مختلف موضوع آخرت جلب کن.

در این پاراگراف باز هم تأکید بر توحید و نفی فرزند و شریک برای خداوند است و نیز میفرماید ای پیامبر! سخن مخالفانت علاوه براینکه «گمانی» و«تخمینی» است، نا معقول و نسنجیده، و علاوه بر اینها، بیفایده هم هست، و اینکه توجه مردم را به مبدا لطف و رحمت و تشریع احکام جلب کن.

4 - سوالات

1 - « إِذْ تُفِيضُونَ فِيهِ » (آیه61 ) باکدام کلید تفسیر مطابق است؟

2 – در همان آیه « مِن قُرْآنٍ » باکدام کلید؟

3 – در آیه 64 ، منظور از مژده ای که خداوند به پیروان آنحضرت «در زندگی دنیا» داده چــه می باشد؟

1 – چرا در آیه 66 ، در « مَن فِي السَّمَاوَات وَمَن فِي الأَرْضِ » بجای «من» نفرموده «ما»؟

2 – در « مَا يَتَّبِعُ » (همان آیه) ، منظور از «ما» چیست؟ (اصطلاحا موصوله است یا نافیه؟ و چرا؟)

3 – اگر در سوال فوق ، گزینه «نافیه» را انتخاب کرده باشید ، درآنصورت منظور از « مَا يَتَّبِعُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ شُرَكَاء » چیست؟ و چرا؟

4 – از آیه 67 ، در سوره های قبلی (به ترتیب نزول) چه سابقه ای دارید؟

5 – منظور از «سلطان» (آیه68) چیست؟

6 – با توجه به آیه 69 ، آیا «افترای راست» هم داریم؟

7 – منظور از «قوم یسمعون» (آیه67) چیست؟

8 – با توجه به همان آیه ، چرا آن دو آیه روشن ، برای «آن قوم» آیه است؟ (مثلا چرا برای «قوم یبصرون» آیه نیست؟)

5 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

از آیه های 58 و 59 فهمیده میشود مشرکانِ آن روزها یک نوع نظام «فقهی» (گرچه غیر مدون و نامکتوب) داشته اند، و بر مبنای آن برخی چیزها را حرام و برخی چیزها را حلال میکرده اند که در این پاراگراف آنها را ناموجه قلمداد میکند، و از آیه های 58 و 70 فهمیده میشود منظور از آن، کسب منفعت مادی بود.

از آیه 65 معلوم می­شود آنها «قول»ی داشتند که مایه اندوه آنحضرت میشده، و اندکی توجه در متن پاراگراف بما میگوید آن «قول» اعتقاد به فرزند داشتن خداوند بود.

در پاراگراف قبل دیدیم که آنها با مالکیت مطلق خداوندی و نیز وقوع قیامت مشکل داشتند و آن حضرت محزون بودند که چرا آنها علیرغم اینهمه آیات و بینات باز هم بر عقاید غلطشان پای می فشردند.

6 - پیشگوئی های تحقق یافته

لحن محکم در آیات 61 و 62 و 65 و 66 تلویحا حاوی پیشگوئی موفقیت آنحضرت در پیشبرد رسالتش را دارد، که چنانکه واقعیات تاریخی بما میگوید تحقق یافت.

7 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

در چند سال اخیر، هی دائما مطلبی از اینجا و آنجا بگوشم راجع به تحریف قرآن میخورد، طبیعی است که بنا بر آیاتی از قرآن از قبیل اناله لحافظون و غیره (که کم هم نیست) اهمیتی نمیدادم، تا اینکه در معرض شنیدن یک تحقیق قرار گرفتم که نشان میداد مطلب بی تعارف یک شبههء القائی بوده که هی این آن را گفته و آن بر آن افزوده که نهایتا شیوعی پیدا کرده که چون واکاوی شد معلوم شد که هیاهوی بسیار برای هیچ بوده است.

اخیرا نیز هیاهوی دیگری وجود پیدا کرده که از لحاظ «هیاهوی بسیار برای هیچ» بودن ، شبیه مورد قبل است و آنهم این است که برخی علی الدوام بر این بوق می دمند که در درجه اول باید ببینیم که مخاطبان معاصر از آیات چه می فهمیده اند، این قلم نیز در ادیت جدید در هر پاراگراف تیتر سوال گونه فوق را گذاشته ام و معمولا چنین جوابی می یابد:

کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته، در طول این مدت طولانی، از نزول این سوره تا به امروز، تغییر معناییِ چندانی نیافته، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما.

لذا، با توجه به سه سطر فوق، آنچه تا کنون فهمیده ایم این بوده که معاصران نزول، اکثر قریب به اتفاق حجم قرآن را همانطور می فهمیده اند که ما امروز می فهمیم. لذا آن هیاهوی اخیر نیز از نوع هیاهوی بسیار برای هیچ است.

8 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

1 – توصیه به پیامبر (ص) که به پیروان خویش مژده بدهد و آنها را دلگرم کند و ضمن توجه دادن مردم به این صفات و آیات الهی، به کار رسالت خویش دلگرم باشد.

2 – توصیه به مردم که بیاد قیامت باشند و حلال و حرام بیجا نکنند و بدنبال چیز بهتر و مهمتر باشند.

9 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

با توجه به ترتیب نزول سوره ها، تقریبا تمام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است.

10 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:

1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.

2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.

تقریرات و آموزش الهی

قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِكَ فَلْيَفْرَحُواْ هُوَ خَيْرٌ مِّمَّا يَجْمَعُونَ ﴿58﴾ قُلْ أَرَأَيْتُم مَّا أَنزَلَ اللّهُ لَكُم مِّن رِّزْقٍ فَجَعَلْتُم مِّنْهُ حَرَامًا وَحَلاَلاً قُلْ آللّهُ أَذِنَ لَكُمْ أَمْ عَلَى اللّهِ تَفْتَرُونَ ﴿59﴾ وَمَا ظَنُّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لاَ يَشْكُرُونَ ﴿60﴾

شئون الهی

وَمَا تَكُونُ فِي شَأْنٍ وَمَا تَتْلُو مِنْهُ مِن قُرْآنٍ وَلاَ تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلاَّ كُنَّا عَلَيْكُمْ شُهُودًا إِذْ تُفِيضُونَ فِيهِ وَمَا يَعْزُبُ عَن رَّبِّكَ مِن مِّثْقَالِ ذَرَّةٍ فِي الأَرْضِ وَلاَ فِي السَّمَاء وَلاَ أَصْغَرَ مِن ذَلِكَ وَلا أَكْبَرَ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ ﴿61﴾

انسان های مطلوب

أَلا إِنَّ أَوْلِيَاء اللّهِ لاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ ﴿62﴾ الَّذِينَ آمَنُواْ وَكَانُواْ يَتَّقُونَ ﴿63﴾ لَهُمُ الْبُشْرَى فِي الْحَياةِ الدُّنْيَا وَفِي الآخِرَةِ لاَ تَبْدِيلَ لِكَلِمَاتِ اللّهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ ﴿64﴾

ارتقاء روحیه آنحضرت

وَلاَ يَحْزُنكَ قَوْلُهُمْ إِنَّ الْعِزَّةَ لِلّهِ جَمِيعًا هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ﴿65﴾

شئون الهی

أَلا إِنَّ لِلّهِ مَن فِي السَّمَاوَات وَمَن فِي الأَرْضِ وَمَا يَتَّبِعُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ شُرَكَاء إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ ﴿66﴾

 آیات الهی

هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُواْ فِيهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَسْمَعُونَ ﴿67﴾ تقریرات و آموزش الهی

قَالُواْ اتَّخَذَ اللّهُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ هُوَ الْغَنِيُّ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَات وَمَا فِي الأَرْضِ إِنْ عِندَكُم مِّن سُلْطَانٍ بِهَذَا أَتقُولُونَ عَلَى اللّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ ﴿68﴾ قُلْ إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ لاَ يُفْلِحُونَ ﴿69﴾ مَتَاعٌ فِي الدُّنْيَا ثُمَّ إِلَيْنَا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ نُذِيقُهُمُ الْعَذَابَ الشَّدِيدَ بِمَا كَانُواْ يَكْفُرُونَ ﴿70﴾

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

بحث متنی

آیه های 60 و 61 فرع بر انتهای آیه 59 است .

سه آیه 63 و 64 و 65 فرع بر آیه 62 است.

آیه 70 فرع بر آیه 69 است و این واضح است.

آیه 67 بدون این که فرع بر آیه­ای باشد پرانتزی است زیرا اگر چشم خود را بر  آن ببندیم و قبل و بعدش را به هم وصل کنیم می­بینیم روال سخن صاف و یکدست می­شود.

برکت یا آخرت؟

منظور آیه58 از «از آنچه جمع میکنند»، واضح است، یا مال است و یا آنچه مایه دوام قدرت یا افزایش آن است.

اما ، منظور از «بفضل الله و برحمته» چیست؟

معنی ابتدائی آن میتواند همان چیزی باشد که در نزد عموم به برکت مشهور است، اما، معنیِ عالی ترِ آن عاقبتِ مطلوب اخروی است ، و این واضح است.

بنا بر معنی اول، منظور آیه این است که ای مردم! در مواهب خدادی تصرف صحیح کنید تا به آن فضل و رحمت الهی برسید (مثلا انفاق یادتان نرود و ریخت و پاش بیهوده نکنید و . . . )

بنا بر معنی دوم، منظور این است که جمع آوری مال و لوازم قدرت را اصل نگیرید و به کفایت اکتفا کنید و پس از رسیدن به حد کفایت دنبال عاقبت مطلوب اخروی باشید.

ترجمه تفسیریِ آزاد

ای پیامبر! بگو البته شايسته است مردم به فضل خدا و رحمتش شادباشند. اين از آنچه جمع ميکنند برایشان بهتر است (58) بگو نظرتان چيست درباره اينکه خداوند روزيي براي شما فرستاده اما شما قسمتي از آن را به خیال خود حرام و بقيه را حلال مي کنيد؟ بگو آيا خداوند اجازه اي به شما داده يا به او افترا مي بنديد؟ (59) و آنهايي که به خدا افتراي دروغ مي بندند درباره قيامت چه گمان ميکنند؟ البته که خداوند نسبت به مردم  بخششگر است وليکن اکثر آنها شکرگزار نيستند (60) ای پیامبر! در هيچ موقعيتي قرار نمي گيري و هيچ چيزي از قرآن تلاوت نمي کني و ای مردم! شما هيچ عملي انجام نمي دهيد مگر اينکه آن هنگامي که به آن کار مشغوليد بر شما گواهيم. و هيچ چيزي حتي اگر به اندازه ذره اي هم باشد چه در زمين و چه در آسمان و چه کوچکتر و چه بزرگتر از آن، از خداوند مخفي نمي ماند و در کتابي آشکار هست (61) بدانيد که دوستان خدا نه ترسي خواهند داشت و نه اندوهگين خواهند بود (62) همانهائی که ايمان آورده و تقوا پيشه نموده اند (63) آنها چه در زندگي دنيا و چه در آخرت مژده خواهند داشت. کلمات خداوند تغيير نخواهد کرد. پيروزي بزرگ هم همان است (64) ای پیامبر! گفتار آنها اندوهگينت نکند. عزت تمامأ از آن خداست و همو شنواي دانا است (65) بدانيد  البته هر کس که در آسمانها و زمين است مال خداست، و همچنین آن  کسانی هم که این کافران آنها را به خیال خویش شریک خداوند حساب میکنند نیز مملوک خدا هستند،  آنها چيزي جز گمان را پيروي نمي کنند و جز تخمين نميزنند (66) هموست که شب را برايتان مايه آرامش قرار داد و روز را كه بخوبی ببينيد. البته در آن براي کساني که گوش شنوا داشته باشند آیاتی هست (67) و گويند خداوند فرزندي برگرفته، منزه است از آن. بي نياز است. آنچه در آسمانها و زمين است مال اوست. به آنان بگو راجع به آن دليلي نداريد. آيا درباره خداوند چيزي ميگوئيد که نميدانيد؟ (68) بگو کساني که افتراي دروغ به خدا مي بندند رستگار نخواهند شد (69) برخورداريي کوچک در دنيا خواهند داشت و آنگاه بازگشتشان بسوي ما است. سپس آن عذاب شديد را بسبب آن کفري که ميورزيدند به آنها مي چشانيم (70)