پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)
اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم:
طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) را در قسمت اول نشان داده ایم که مطابق ذیل است:
|
درس: نکوهش کافران اعم از گذشته و معاصر براي بي توجهي به الطاف الهي و بي توجهي به آخرت که منجر به عمد و عناد و گردنکشي و اصرار کافرانه مي شود .
|
برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:
|
درب: يکي از علل مهم کفر کافران توجه نکردن به موقعيت ارجمند و حجتمند قرآن و بی توجهی به قدرت خداوند در ايجاد قیامت است.
|
2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
وَمِنْ آيَاتِهِ اللَّيْلُ وَالنَّهَارُ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ لَا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَلَا لِلْقَمَرِ وَاسْجُدُوا* لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَهُنَّ إِن كُنتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ ﴿37﴾ فَإِنِ اسْتَكْبَرُوا فَالَّذِينَ عِندَ رَبِّكَ يُسَبِّحُونَ لَهُ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَهُمْ لَا يَسْأَمُونَ ﴿38﴾ وَمِنْ آيَاتِهِ أَنَّكَ تَرَى الْأَرْضَ خَاشِعَةً فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاء اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ إِنَّ الَّذِي أَحْيَاهَا لَمُحْيِي الْمَوْتَى إِنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿39﴾
ریزدرب: یادآوری گوشه ای از آیات و نعمت های الهی با کنایه اینکه مقتضای توجه به آنها را متوجهِ محل نامربوط نکنید
2
إِنَّ الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي آيَاتِنَا لَا يَخْفَوْنَ عَلَيْنَا أَفَمَن يُلْقَى فِي النَّارِ خَيْرٌ أَم مَّن يَأْتِي آمِنًا يَوْمَ الْقِيَامَةِ اعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ ﴿40﴾ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِالذِّكْرِ لَمَّا جَاءهُمْ وَإِنَّهُ لَكِتَابٌ عَزِيزٌ ﴿41﴾
ریزدرب: یادآوری گوشه ای از آیات و نعمت های الهی با کنایه اینکه مقتضای توجه به آنها را متوجهِ محل نامربوط نکنید، و البته اگر کنید نتیجه اش دامنگیرتان میشود
3
لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِيلٌ مِّنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ ﴿42﴾
ریزدرب: بزرگ ترین آیت الهی این قرآن که مطلقا حقانیت دارد
4
مَا يُقَالُ لَكَ إِلَّا مَا قَدْ قِيلَ لِلرُّسُلِ مِن قَبْلِكَ إِنَّ رَبَّكَ لَذُو مَغْفِرَةٍ وَذُو عِقَابٍ أَلِيمٍ ﴿43﴾ وَلَوْ جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا أَعْجَمِيًّا لَّقَالُوا لَوْلَا فُصِّلَتْ آيَاتُهُ أَأَعْجَمِيٌّ وَعَرَبِيٌّ قُلْ هُوَ لِلَّذِينَ آمَنُوا هُدًى وَشِفَاء وَالَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ فِي آذَانِهِمْ وَقْرٌ وَهُوَ عَلَيْهِمْ عَمًى أُوْلَئِكَ يُنَادَوْنَ مِن مَّكَانٍ بَعِيدٍ ﴿44﴾
ریزدرب: ای پیامبر! مشکلات رسالت منحصرِ تو نبوده، و اهمیتی به اینان مده
5
وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ فَاخْتُلِفَ فِيهِ وَلَوْلَا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّكَ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَفِي شَكٍّ مِّنْهُ مُرِيبٍ ﴿45﴾
ریزدرب: ای پیامبر! مشکلات رسالت منحصرِ تو نبوده، و اهمیتی به اینان مده،
6
مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاء فَعَلَيْهَا وَمَا رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِيدِ ﴿46﴾
ریزدرب: ای پیامبر! مشکلات رسالت منحصرِ تو نبوده، و اهمیتی به اینان مده، و ما ناظر رفتار ها میباشیم
تقطیع:
در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.
اصلی-فرعی
قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.
لُبّ مطلب:
با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.
3 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 کافران معاصر که به نعمت عظيم قرآن اهميت نميدادند و بر روش خويش اصرار مي ورزیدند را نکوهش میفرماید و ضمنا گوشه ای از لجبازی کافران را ذکر و به پیامبر (ص) توصیه میکند که آنها را به عاقبت شان و نیز عاقبت مؤمنان توجه دهد .
در پاراگراف 2 می فرمایدکه ای پیامبر! به کافران بگو شما دارید به چنین خدائی کفر می ورزید؟
در پاراگراف 3 می فرماید قوم عاد و ثمود لجبازی و مخالفت عامدانه را در پی گرفتند و در این جهان به عذاب هلاکت دچار شدند و عذاب اخروی شان هم سر جای خودش هست .
در پاراگراف 4 شرحی میدهد که عاقبت اخروی این قبیل افراد چگونه خواهد بود و رفتار پسندیده نجات بخش این است که شخص علناً خود و دیگران را بسوی خدا بخواند و در این راه استقامت کند .
در پاراگراف 5 می فرماید ای پیامبر! رفتار بد (مخالفانت) را به بهترین شیوه دفع کن.
در این پاراگراف میفرماید به قدرت خداوند توجه کنید و از عبادت غیر او روی بگردانید و نیز ای پیامبر! از رفتارهای کافرانه و مکذبانه آنها ناراحت مباش و به ما واگذار .
4 - سوالات
1 - کلمه «خاشعه» به معنی لغوی آمده یا اصطلاحی؟
2 - چرا خداوند را در اکثر مواضع پاراگراف مفرد (آیاته الذی خلقهن ایاه ربک احیاها انه لمحیی ) و در آیه 39 جمع (انزلنا) آورده؟
3 - «آیات» (آیه40) به چه معنی است؟ (شمس و قمر و امثال آن؟ آیات قرآن؟ یا.....؟)
4 - ربط نیمه دوم آیه40 را با نیمه اول آن روشن کنید .
5 - درثلث آخرآیه40 موضوع کدام «کلیدهای تفسیر»ی اتفاق افتاده ؟
6 - سوال فوق را درباره آیه 41 جواب دهید .
7 – آیه 43 چه حالتی دارد؟ (دلداری و روحیه بخشی؟ یا....؟)
8 - منظور از «اعجمیا» (آیه44) کدام معنی آن است؟ لغوی یا اصطلاحی؟
9 - لجبازی کور کافرانه را درکجای این پاراگراف به وضوح می بینید؟
10 – منظور از «ینادون من مکان بعید» (آیه44) چیست؟
11 - ارتباط منطقی آیه 45 با این پاراگراف چیست؟
12 - «انهم» (آیه45) اشاره به کیست؟ (مشرکان-که چون دراصالت آن شک دارند به قرآن هم نمی گروند-؟ یهودیان؟ درصورت اخیرچرا این مطلب دراینجا آمده؟)
13 – چهار کلمه آخرآیه 46 را چرا فرموده؟
14 – آیه 42 ، در باره چه صحبت میکند؟ (همین قرآن در شرف نزول که تا اینجا حدود 15 درصد آن نازل شده ؟ یا....؟)
15 – در باره مفهوم اخیر چه سابقه ای در سوره قبل به خاطر می آورید؟
5 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
در همان برهه زمانی عده ای به فکر تغییر معانی آیات افتاده بودند و آنها را با توجیهاتی غیر از آنچه معنی میداد معنی میکردند و به اینصورت سعی میکردند معانیی برای آیات بتراشند که با فرهنگ خودشان جور باشد (آیات 40 تا 42) و برای وحی یک منشاء غیر از خداوند پیشنهاد میکردند (آیه 44)
6 - پیشگوئی های تحقق یافته
اینکه درآیه 42 فرموده قرآن در آینده دچار تحریف نخواهد شد، یک پیشگویی تحقق یافته مستمر است که بیش از 1400 سال است که هر روزی که می گذرد برگ زرین دیگری به کتاب پر برگ سرافرازی حاصل از تحقق این وعده الهی افزوده می شود.
البته این هم هست که آیه مذکور دارد در درجه اول راجع به همین قرآنی که کم کم دارد بر آنحضرت نازل میشود صحبت میکند و در اینجا معنی مطلب این است که در مسیرِ خویش (از خداوند تا آنحضرت) کاملا سالم و بی دستبرد به او میرسد ، و این موضوعی است که قبلا در آیه آخر سوره جن هم دیدیم .
7 - آیات برجسته این پاراگراف
یک ملاک مهم برای برجستگیِ آیات، شهرت آنها در نزد مردم است و این آیات از مشهور ترین های آیات قرآنی است.
آیه های 39 و 41 و 42 به دلایلی که بارها گفته ایم (اقبال هنرمندان و وعاظ و . . ) از آیات برجسته قرآنی است.
8 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه 37 از این لحاظ که به آفرینش اشاره دارد، از آنجا که جزئیات مکانیزمش برای ما روشن نیست، بالاتر از ذهنیات ما است، چه رسد به مردم 1400 سال قبل.
آیه 38 از این لحاظ که به مخلوقاتی اشاره کرده که حتی مانیز به آنها دسترسی نیافته و ذهنیتی از آنها نداریم، بالاتر از ذهنیات ما و طبعا مخاطبان اولیه نیز، هست.
آیه 39 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز همچنین.
آیه های 41 تا 44 از آنجا که «قیامتی» است، کلا بالاتر از ذهنیات هر بنی بشری است، و طبعا در مورد مخاطبان اولیه نیز همچنین.
9 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 – ذکر موقعيت ارجمند و حجتمند قرآن و بی توجهی به 2 – ذکر قدرت خداوند در ايجاد قیامت .
10 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه های 43 و 46 که بطور واضح مسبوق به سابقه نزول در سوره های گذشته است ، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است .
شرح مختصر
کلیدهای تفسیری
یک کلید اصلی در فهم قرآن:
باتوجه به آیه 44، قرآن برای مخاطبان آنروزی خویش روشن و واضح و مفهوم بوده و این یکی از کلیدهای فهم قرآن است که مفسر همواره باید این دغدغه خاطر را داشته باشد که مخاطب های آن روزی آیات، از این کلمه و آن جمله و آن آیه قرآنی چه می فهمیده اند.
معنی چند کلمه یا عبارت:
آیه 40: «انحراف در آیات» بمعنی «تفسیر غلط از آیات» یا «تغییر دادن تفسیر صحیح آیات» است.
آیه 41: (با توجه به آیات بعدی)، منظور از ذکر، در اینجا ، قرآن است.
آیه 42: در سوره های نجم و تکویر و حاقه و جنّ و جاهای دیگر دیدیم که قرآن از نزد خداوند تا رسیدن به شخص پیامبر اکرم(ص) بدون هیچگونه دخل و تصرف و تغییری، سالم و سلامت به آنحضرت رسید. این معنی «چه در گذشته» (لامن خلفه) است و «چه در آینده» (لا ... من بین یدیه) نیز به این معنی است که بعداً نیز دچار تحریف نخواهد شد.
فرعی ها :
نیمه دوم آیه 37 و تمام آیه 38 فرع است بر نیمه اول آیه 37 .
نیمه دوم آیه 39 فرع است بر نیمه اول همان آیه .
آیه 42 فرع است بر آیه 41 .
و آیه های 44 و 45 فرع است بر آیه 43 .
ذکر مصادیق افاده حصر نمی کند
آیات 37 تا 39 به عنوان «ذکر چند نمونه واضح که همگان می فهمند و از باب تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل» است.
«نزد خدا» بودن، «تسبیح» خدا نمودن و.....
در آیه 38 چند اصطلاح هست که باید بدانیم در آنها «به زبان مخاطب» صحبت فرموده و مفهوم «نزد خدا» آنطور نیست که معمولاً تصور می کنیم .
دوری و نزدیکی نسبت به خداوند یک امرِ نسبی است و به روحیات و علم و توجه و معارف الهی و نورانیت و عبادت و این نوع مقولات بستگی دارد .
همچنین است راجع به «تسبیح گوئی» که در اینجا به این معنی نیست که یک رشته تسبیح دستشان بگیرند و بگویند «سبحان الله، سبحان الله و ...» بلکه با وجودِ خویش و رفتارِ خویش طوری عمل می کنند که «اعتراف وجودی» آنان به مبرا دانستن خداوند از هرگونه محدودیت است .
و «خسته نمی شوند» نیز در همین چارچوب معنی پیدا می کند.
یک دانشمند از نیم ساعت مصاحبت با یک شخص نافرهیخته تأدیب نشده ، رنج عظیمی می برد و خسته می شود اما همان دانشمند از مصاحبتِ ساعتها بلکه روزها و هفته ها و ماهها با دانشمندان فرهیخته بالاتر از خود احساس خستگی نمی کند و هنگام مفارقت دچار اندوه می شود.
طبعاً «خسته نشدن» آنهائی که «نزد» خداوند هستند ، به چنین مفاهیمی نزدیک است ، و از همینجا معلوم می شود «تسبیح گویی خداوند» یک «کار» نیست (مثلاً مانند هیزم شکن که در اثر هیزم شکستن خسته می شود . یا شخصی که در اثر آجر رساندن به بالای دیوار خسته می شود) بلکه یک نوع زندگی است (مانند مغازله ، نواختن ، مشاهده ، شنیدن صوت خوش ، بوییدن عطر خوب و ...) آنهم از نوع بالا و والا و طبعاً خستگی هم ندارد .
خواص متضاد همزمان
اینکه در آیه 44 فرموده برای مؤمن مایه شفاء و هدایت و برای کافر موجب کوری است، باید دانست که قرآن نیز مانند هر پدیده الهی خواصی دارد و از این لحاظ مشابه خورشید است که سبب رشد گیاهان و گلها و بدن های سالم است و از طرف دیگر در مورد کثافات و عفونت ها و امثال آن نیز سبب پراکنش بوی بد و افزایش فساد آنها می شود.
«کلمه» و «قضاء»
در قرآن کریم واژه «کلمه» مفهومی کاملا متفاوت از آنچه ما از این واژه می فهمیم دارد.
مثلا در قرآن به حضرت عیسی (ع) «کلمه خدا» گفته شده، و در جائی کلمه بمعنی «وحی» آمده و در آیه 45 نیز بمعنی «قانون الهی» میباشد.
لذا آنجا که در آیه 45 فرموده «اگر قبلا کلمه ای از جانب پروردگارت صادر نشده بود.» به این معنی است که «اگر قبلا خداوند قانونی صادر نفرموده بود.»
در مورد آیه45موضوع بطور خلاصه به این مفهوم است که قضاءِ الهی بر این قرار گرفته که آنها مهلت خویش را داشته باشند، و تا سرآمدشان نرسیده، به نابودی دسته جمعی دچار نخواهند شد.
5 کلمه آخر آیه 44
مفهوم مجموع کلمات مذکور این است که کفار از این آیات گرانقدر که بر تو نازل میشود بهره ای نمی برند و تاثیری نمی پذیرند و مانند این است که از فاصله دوری متوجه صدائی شوند که دارد چیزهائی به آنها میگوید و همین دوری مانع است از اینکه مطلب را متوجه شوند .
ترجمه تفسیریِ آزاد
و از نشانه هاي اوست شب و روز و آفتاب و ماه. ای مردم! به آفتاب و ماه سجده نکنيد و به خداسجده کنيد که آنها را آفريده، اگر واقعا او را ميپرستيد (37) ای پیامبر! اگر گردنکشي کردند و به همان روش غلط خویش ادامه دادند ناراحت نشو زيرا کساني که نزد پروردگارت هستند شب و روز فقط خداوند را عبادت میکنند و خسته هم نميشوند (38) و از نشانه هاي اوست که زمين را پژمرده مي بيني. اما هنگاميکه آب باران بر آن فرو فرستيم زنده شده و به جنبش در مي آيد و نمو ميکند. البته آنکس که زنده اش ميکند زنده کننده مردگان نيز هست، زيرا که او بر همه چيز تواناست (39) کساني که در آيات ما انحراف ميورزند کارشان از ديد ما مخفي نيست. آيا کسي که در آتش انداخته ميشود بهتر است يا کسي که در روز قيامت با ايمني وارد ميشود؟ ای پیامبر! به آنان بگو هر چه ميخواهيد انجام دهيد که خداوند به آنچه ميکنيد بيناست (40) کساني که به اين قرآن که بسويشان آمده کفر ميورزند چه زيانکارند! در حاليکه آن کتابي ارجمند است 41) باطل را در آن راهي نيست. چه در آينده و چه در گذشته. فرو فرستاده اي از جانب خداوند فرزانه ستوده است (42) ای پیامبر! این کافران به تو چيزي نميگويند جز آنچه که به پيغمبران قبلي ميگفتند. البته پروردگارت صاحب بخشش است و صاحب پيگيري دردناک هم هست (43) و اگر آن قرآن را خواندنيي به زبانی غیر از زبان این مردم قرار داده بوديم ميگفتند چرا آيه هاي آن تفصيل و جداسازي نشده؟ آيا برای عرب زبان کتابی به زبان دیگر آورده ای؟ بگو این قرآن براي مومنان مایه هدايت و شفا است. و کسانيکه ايمان نمي آورند در گوش هایشان سنگينيي هست. و همين قرآن مايه کوردلی آنهاست و نمیتوانند با آن ارتباط برقرار کنند گويي که از مکاني بسيار دور فرا خوانده ميشوند (44) و البته به موسي نیز آن کتاب آسمانی را داديم اما در آن اختلاف شد و اگر قبلا کلمه اي از جانب پروردگارت که عقوبتشان به تاخیر بیفتد صادر نشده بود حتمأ نابود ميشدند و البته کافران درخصوص قرآن نیز در شکي بزرگ اند (45) کسي که عمل شايسته کند به نفع خود کرده و کسي که بد کند به ضرر خود کرده و خداوند نسبت به بندگان خويش ظالم نیست (46)