پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)
اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم:
طرز استخراج عصاره محتوای سوره را (یعنی «درس» سوره را) در قسمت اول ارائه کرده ایم که مطابق ذیل است:
درس: اي مسلمانان! مسلماني خويش را با دور شدن از صفات کافرانه و منافقانه و عمل به احکام (فردي و اجتماعي) ارتقاء دهيد.
برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:
درب: براي ديگر مسلمانان خيرخواه و با آنان مودب باشيد و بدانید دو نوع منافق هست: فعال و منفعل. براي هر کدام از آنها به احکام رفتاريِ خاص با نوع آنها عمل کنيد و خون مسلمانان بسيار محترم است. در احکام آن دقيق باشيد.
2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
مَّن يَشْفَعْ شَفَاعَةً حَسَنَةً يَكُن لَّهُ نَصِيبٌ مِّنْهَا وَمَن يَشْفَعْ شَفَاعَةً سَيِّئَةً يَكُن لَّهُ كِفْلٌ مِّنْهَا وَكَانَ اللّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ مُّقِيتًا ﴿85﴾ وَإِذَا حُيِّيْتُم بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّواْ بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ حَسِيبًا ﴿86﴾ اللّهُ لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لاَ رَيْبَ فِيهِ وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللّهِ حَدِيثًا ﴿87﴾
ریزدرب: ای مسلمانان! اخلاق نیکو کسب کنید
2
فَمَا لَكُمْ فِي الْمُنَافِقِينَ فِئَتَيْنِ وَاللّهُ أَرْكَسَهُم بِمَا كَسَبُواْ أَتُرِيدُونَ أَن تَهْدُواْ مَنْ أَضَلَّ اللّهُ وَمَن يُضْلِلِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ سَبِيلاً ﴿88﴾ وَدُّواْ لَوْ تَكْفُرُونَ كَمَا كَفَرُواْ فَتَكُونُونَ سَوَاء فَلاَ تَتَّخِذُواْ مِنْهُمْ أَوْلِيَاء حَتَّىَ يُهَاجِرُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ فَإِن تَوَلَّوْاْ فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ وَجَدتَّمُوهُمْ وَلاَ تَتَّخِذُواْ مِنْهُمْ وَلِيًّا وَلاَ نَصِيرًا ﴿89﴾ إِلاَّ الَّذِينَ يَصِلُونَ إِلَىَ قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُم مِّيثَاقٌ أَوْ جَآؤُوكُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَن يُقَاتِلُونَكُمْ أَوْ يُقَاتِلُواْ قَوْمَهُمْ وَلَوْ شَاء اللّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَيْكُمْ فَلَقَاتَلُوكُمْ فَإِنِ اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يُقَاتِلُوكُمْ وَأَلْقَوْاْ إِلَيْكُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللّهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبِيلاً ﴿90﴾ سَتَجِدُونَ آخَرِينَ يُرِيدُونَ أَن يَأْمَنُوكُمْ وَيَأْمَنُواْ قَوْمَهُمْ كُلَّ مَا رُدُّوَاْ إِلَى الْفِتْنِةِ أُرْكِسُواْ فِيِهَا فَإِن لَّمْ يَعْتَزِلُوكُمْ وَيُلْقُواْ إِلَيْكُمُ السَّلَمَ وَيَكُفُّوَاْ أَيْدِيَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثِقِفْتُمُوهُمْ وَأُوْلَئِكُمْ جَعَلْنَا لَكُمْ عَلَيْهِمْ سُلْطَانًا مُّبِينًا ﴿91﴾
ریزدرب: ای مسلمانان! با منافقان دوستی نزدیک برقرار مکنید، و بین منافقانی که نسبت به شما فعال یا منفعل اند فرق بگذارید
3
وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ أَن يَقْتُلَ مُؤْمِنًا إِلاَّ خَطَئًا وَمَن قَتَلَ مُؤْمِنًا خَطَئًا فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ وَدِيَةٌ مُّسَلَّمَةٌ إِلَى أَهْلِهِ إِلاَّ أَن يَصَّدَّقُواْ فَإِن كَانَ مِن قَوْمٍ عَدُوٍّ لَّكُمْ وَهُوَ مْؤْمِنٌ فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ وَإِن كَانَ مِن قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِّيثَاقٌ فَدِيَةٌ مُّسَلَّمَةٌ إِلَى أَهْلِهِ وَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةً فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ تَوْبَةً مِّنَ اللّهِ وَكَانَ اللّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا ﴿92﴾ وَمَن يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُّتَعَمِّدًا فَجَزَآؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا وَغَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِيمًا ﴿93﴾
ریزدرب: ای مسلمانان! خون مسلمانان خیلی محترم است
4
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا ضَرَبْتُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ فَتَبَيَّنُواْ وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ أَلْقَى إِلَيْكُمُ السَّلاَمَ لَسْتَ مُؤْمِنًا تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فَعِندَ اللّهِ مَغَانِمُ كَثِيرَةٌ كَذَلِكَ كُنتُم مِّن قَبْلُ فَمَنَّ اللّهُ عَلَيْكُمْ فَتَبَيَّنُواْ إِنَّ اللّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا ﴿94﴾
ریزدرب: ای مسلمانان! در اظهار مسلمانیِ دیگران، در مورد نیت واقعی آنها، سختگیری مکنید
تقطیع:
در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.
اصلی-فرعی
قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.
لُبّ مطلب:
با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.
3 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای مردم ! ازخداوندی که وجودتان وهمه بشریت ازاوست تقواداشته باشید و ای مسلمانان ! درمورد یتیمان ، واموال آنها ، ومقررات ارث ، تقوا را بسیار رعایت کنید .
در پاراگراف 2 می فرماید : ای مسلمانان ! درمورد مقررات ازدواج وطلاق وامور مرتبط، بسیار مراقبت نموده و تقوا رابسیار رعایت کنید .
در پاراگراف 3 می فرماید : ای مسلمانان ! ازرفتارهای ناصحیح مالی بین خویش حذر کنید ، وازگناهان بزرگ ، وبخصوص قتل ، بپرهیزید و به بنیان خانواده خیلی اهمیت دهید ودراین مورد تقوا را رعایت کنید و به اعتقادات صحیح ، رفتار صحیح مالی ، رفتار صحیح با نزدیکانتان ، ونماز صحیح ، و اخلاص دراعمال بسیار اهمیت دهید .
در پاراگراف 4 می فرماید : ای پیروان رسول خدا ! از این یهودیان که مرتکب این رفتارها میشوند دوری کنید .
در پاراگراف 5 می فرماید : ای مسلمانان ! به ادای امانت و به عدالت درهنگام قضاوت بسیار اهمیت دهید و از منصوبان الهی (اولوالامر منکم) اطاعت کنید.
در پاراگراف 6 می فرماید : ای مسلمانان ! به جهاد و جهاد آزادی بخش همراه رسول خدا-ص- بپردازید تا به رشد و ارتقاء شخصیتی شایسته برسید.
در این پاراگراف می فرماید: ای مسلمانان ! برای سایرمسلمانان خیرخواه بوده ونسبت به یکدیگر مودب باشید و با منافقان فعال، سختگیری کنید و هر جا بر آنها دست یافتید، توطئهشان را خنثی کنید و خون مسلمان بسیار محترم است وقتل عمــد مسلمان ازگناهان بسیار بزرگ ونابخشودنی است لذا دراین مورد بسیارحساس ومحتاط باشید وتفتیش عقیده هم نکنید.
4 - سوالات
1 – در آیه 85 کلمه شفاعت به معنی اصطلاحی (مربوط به آخرت) بکار رفته یا به معنی لغوی؟
2 – چرا در باره جزاء شفاعت خوب «نصیب» و در باره بد کِفل آورده؟
3 – چرا در همان آیه صفت خداوند را مقیت ذکر کرده؟
4 – چرا در آیه 86 صفت خداوند را حسابدار ذکر فرموده؟
5 – آیه 87 با کدام کلید تفسیری متناسب است؟
6-آیه92رابصورت یک متن حقوقی (قانونی) سامان دهید :
بطوریکه هرمطلب اصلی را به عنوان «ماده» وهرمطلب فرعی را به عنوان «تبصره» مشخص کرده و هر مادّه راشماره گذاری نموده و در ابتدای سطر قرار داده وتبصره مرتبط به آن را در اول سطر ذیلش قراردهید .آنگاه معنی کامل آیه را بنویسید .
7-باتوجه به کلیدهای فهم قرآن، در آیه92چند پرانتزمی بینید؟ (دقت کنید)
8-و چند پرانتز در پرانتز؟
9-آیا پرانتز در پرانتز در پرانتز هم می بینید؟ (دقت کنید)
10-در آیه94 «پرانتز» و«پرانتزدرپرانتز» و «پرانتزدرپرانتزدرپرانتز » را مشخص کنید.
11-این سوال را از خود بکنید که آیا پاسخ صحیح به سوال فوق سبب بهتر فهمیدن آیه94 شد یا خیر و اگر جواب مثبت بود در فراگرفتن کلیدهای فهم قرآن و بکاربستن آن کوشش مناسب بنمایید.
5 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
این سوره به دلیل تنوع مطالبی که دارد در یک مدت طولانی نازل شده و در اینجا به ارتقاء اخلاق اجتماعی مسلمانان نظر دارد.
در زمانی که این آیات داشت نازل میشد، کار اسلام و حکومتش آنقدر بالا گرفته بود که :
1-بعضی از قبایل عرب یا مسلمان شده بودند و یا تمایل پیدا کرده بودند با مسلمانان پیمان صلح ببندند.
2-عدهای از قبایل بودند که بشدت با اسلام و مسلمانان مخالف بوده و هیچ تمایلی به پذیرش اسلام نداشتند. (آیه های 90و91 راجع به این دسته است که بین خودشان به دو طیف «مسالمت جو» و «موذیِ مترصدِ فرصتِ ضربه زدن» تقسیم می شدند)
3-دسته ای هم بیطرف بودند که علاقهای به هیچیک از مسلمانان وکفار نداشتند و منتظر بودند ببینند قدرت کدامشان غالب میشود تا به برنده بپیوندند.
از آیه 94 فهمیده میشود بسیاری از مسلمانان خیلی به خودشان غرّه بودند و فکر میکردند صاحب ایمان واقعی هستند و دیگران مومن نیستند و خود این گفتمان (بر اساس همین آیه) مبتنی بر یک اساس ایمانی نبود بلکه یک زیر بنای «کسب منافع»ی داشت .
6 - پیشگوئی های تحقق یافته
در آیه 94 پیشگوئی فرموده که مسلمانان کاملا دست بالا را خواهند داشت و دیگران سعی میکنند به آنها بپیوندند .
7 - آیات برجسته این پاراگراف
آیه 86 از باب «ادب اجتماعی» برجسته است،
و آیه 94 از باب «ممنوع کردن تفتیش عقاید.
8 - در این پاراگراف، کدام فقرات، فوق ذهنیات معاصران نزول است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه های 87 و 93 «قیامتی» است، و هیچ بنی بشری تجربه اش را ندارد، و قبل از قیامت نخواهد داشت، لذا، چه در آن روزهای نزول وحی و چه الی یوم القیامه بالاتر از ذهنیات بشر خواهد بود.
9 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
10 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 – ای مسلمانان! براي ديگر مسلمانان خيرخواه و با آنان مودب باشيد
2 - بدانید دو نوع منافق هست: فعال و منفعل. براي هر کدام از آنها به احکام رفتاري خاص با نوع آنها عمل کنيد
3 - خون مسلمانان بسيار محترم است. در احکام آن دقيق باشيد.
11 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه های 87 ، بقیه آیه های این پاراگراف «برای اولین بار» است.
شرح مختصر
کلیدهای تفسیری
بحث متنی
آیه 90 فرع برآیه 89 است.
آیة ضد «تفتیش عقاید»ی
آیه 94 میفرماید همان «اظهارِ زبانی» شخص برای اینکه در سلک مسلمانان محسوب شود کافی است، و کسی حق ندارد داشتنِ ایمان واقعی را جستجو کند، که مثلا در مورد کسی تصدیق کند و مثلا بگوید بله او واقعا ایمان دارد، و در مورد کسی بگوید ندارد.
بعبارت دیگر «تفتیش عقاید» ممنوع است.
ترجمه تفسیریِ آزاد
ای مسلمانان! کسي که شفاعت نيکوئي کند نصيبي از آن دارد ، و کسي که ميانجيگري بدي کند سهمي از آن را خواهد داشت ، و خداوند بر هر چيزي به وقتش به حسابش ميرسد (85) و هنگامي که به شما کلمه خوشايندي ميگويند شما بهترش را يا لااقل مانند آن را بگوئيد ، که خداوند حسابرس هر چيزي است (86) خداوند که خدائي جز او نيست شما را حتما در روز قيامت که شکي در آن نيست جمع خواهد کرد ، و چه کسي از خداوند راستگوتر است (87) ای مسلمانان! چه تان شده که درباره منافقان دو دسته شده ايد در حاليکه خداوند بسبب آنچه که انجام داده اند سرنگونشان کرده؟ آيا ميخواهيد کسي را که خدا گمراه کرده هدايتش کنيد؟ در حاليکه کسي را که خدا گمراه کرده باشد هرگز براي او راهي نخواهيد يافت (88) دوست دارند کاش شما هم کافر شويد همانطور که آنها هستند تا مساوي گرديد، پس، از آنها دوستاني برمگيريد تا اينکه در راه خدا مهاجرت کنند. پس اگر پشت کردند هر جا که پيداشان کرديد بگيريدشان و بکشيدشان و از آنها دوست و ياوري برمگيريد (89) مگر اينکه به قومي که بين شما و آنها پيماني هست وصل شوند، يا اگر دلتنگ هستند و نميخواهند نه با شما و نه با قوم خويش بجنگند و ضمنا نميخواهند بسويتان بيايند پيگيري نكنيد، درحاليکه اگر خدا ميخواست و آنها را مسلط ميکرد حتما با شما مي جنگيدند، اگر از شما کناره گرفتند و با شما نجنگيدند و دست صلح بسوي شما افکندند، البته قبول کنید، زیرا در اين حالت خداوند برايتان عليه آنها راهي قرار نداده است (90) بزودي عده اي ديگر را مي يابيد که هم ميخواهند خيال شما را راحت کنند و هم خيال قوم خودشان را. هر دفعه که بسوي فتنه اي رانده شوند در آن مي افتند، پس اگر اينها از شما کناره گيري نکردند و دست صلح بسوي شما نيفکندند و دست از شما باز نداشتند هر جا که يافتيدشان بگيريدشان و بکشيدشان و آنها کساني هستند که ما براي شما عليه آنها دليلي آشکار قرار داده ايم (91) و هيچ مسلماني را نميرسد که مسلمان ديگري را بکشد ، مگر اينکه بر اثر خطا باشد ، و کسي که مسلماني را از روي خطا بکشد بايد بنده اي آزاد کند و ديه اي به خانواده او تسليم نمايد ، مگر اينکه آنها تصدق کنند و اگر مقتول از قومي بود که دشمن شما بودند ولي خودش مسلمان بود ، بايد بنده اي که آزاد ميکنيد مسلمان باشد ، و اگر مقتول از قومي بود که طرفِ پيمان شما هستند ، ديه اي که به خانواده اش تسليم شود و آزاد کردن بنده اي مسلمان نیز بر عهده تان است و کسي که نمي يابد دو ماه پي در پي روزه بگيرد که سبب بازگشت نظر لطف خداوند به سوی شما است و خداوند داناي حکيم است (92) و کسي که مسلماني را عمدا بکشد سزايش جهنم است که در آن جاودان خواهد بود و غضب خداوند و لعنتش بر او واقع خواهد شد و برايش عذابي عظيم آماده کرده است (93) اي مسلمانان ! وقتي که در زمين به مسافرت راه مي سپاريد بررسي کنيد ، و به کسي که دست صلح بسوي شما دراز كرد نگوئيد تو مومن واقعی نيستي، که بهره ناچيز زندگي دنيا را جستجو کنيد، و بدانید که غنيمت هاي بسيار نزد خداوند است. خودتان هم قبلا همانطور بوديد و خداوند بر شما منت گذاشت . پس بررسي کنيد که خداوند به آنچه مي کنيد بيناست (94)