پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)
اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم:
طرز استخراج عصاره محتوای سوره را (یعنی «درس» سوره را) در قسمت اول ارائه کرده ایم که مطابق ذیل است:
درس: ساختن ثبوتي فرد و خانواده از طريق احکام صادره و ساختن سلبي آنان از طريق برحذر داشتن از الگوهاي بد (يهوديان و غيره)
برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:
درب: آيات اخلاقي مربوط به پايداري و صبر که سازنده شخصيت آدمي است و احکامی در خصوص حج که متضمن آثار سازندگي بزرگي براي مسلمين است و برحذر داشتن مسلمانان از اينکه به اخلاق مورد نکوهش کافران (يهود و...) گرايش يابند.
2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اسْتَعِينُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ ﴿153﴾
ریزدرب: ای مسلمانان! به صبر و نماز از خدا یاری بخواهید
2
وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبيلِ اللّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْيَاء وَلَكِن لاَّ تَشْعُرُونَ ﴿154﴾ وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمَوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ ﴿155﴾ الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِيبَةٌ قَالُواْ إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعونَ ﴿156﴾ أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ ﴿157﴾
ریزدرب: ای مسلمانان! شهید را با مُرده یکی حساب مکنید، و کم و کسری هائی را که در راه خدا متحمل میشوید ضرر حساب مکنید
3
إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَآئِرِ اللّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ ﴿158﴾
ریزدرب: ای مسلمانان! طواف کعبه در حج و عمره، و اعمال مربوط به صفا و مروه، و نیر انجام کار داوطلبانه خیر، مقبول است
4
إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى مِن بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ أُولَئِكَ يَلعَنُهُمُ اللّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ ﴿159﴾ إِلاَّ الَّذِينَ تَابُواْ وَأَصْلَحُواْ وَبَيَّنُواْ فَأُوْلَئِكَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَأَنَا التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ﴿160﴾ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَمَاتُوا وَهُمْ كُفَّارٌ أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللّهِ وَالْمَلآئِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ ﴿161﴾ خَالِدِينَ فِيهَا لاَ يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلاَ هُمْ يُنظَرُونَ ﴿162﴾ وَإِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ لاَّ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ ﴿163﴾
ریزدرب: ای مسلمانان! کتمان حقایق نازل شده الهی، و کفر، قابل بخشش نیست، (مگر با توبه و اظهارِ مطلب کتمان شده، و اظهاربازگشت به توحید قبل از مرگ)
تقطیع:
در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.
اصلی-فرعی
قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.
لُبّ مطلب:
با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.
3 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای پیامبر! بیشترین مشکل تو در شرایط جدید منافقان هستند . اینک در موقعیتی متفــاوت ازگذشته هستی ، و هم مشکلاتت ، وهم وظایفت ، سنگین تر از گذشته است (زیرا علاوه بر کفار ومومنان که قبلا هم بودند ، اینک منافقان به مشکلاتش اضافه شده وامور حکومتی به وظایفش)
در پاراگراف 2 می فرماید : ای مردم به خداوند خالقتان ایمان بیاورید و اگر در رسالت پیامبرتان شکی دارید سورهای مانند یکی از سورههای قرآن به وجود آورید ، و در صورت ایمان و عمل صالح از اهل بهشت خواهید بود و مؤمنان و فاسقان در مقابل آیات الهی رفتارهای متضاد نشان میدهند در حالی که بهتر است فاسقان به اینهمه آیات واضح توجه کرده و به خداوند کفر نورزند .
در پاراگراف 3 می فرماید : ای انسان ها قدرخویش بدانیدکه برای خلیفگی خداوند افریده شدید واین موقعیت درگرو ایمان وپیرویِ هدایتهای الهی است .
در پاراگراف 4 می فرماید : ای مسلمانان ! بنی اسرائیل که به رهبری موسی(ع) ازسلطه فرعونیان رهائی یافتند بجای رفتارهای شاکرانه و متواضعانه و منقادانه ، رفتارهای ناپسندی ازقــبیل نافرمانی وکفر وشرک وغیره وغیره درپیش گرفتند . مبادا شما مانند آنان کنید .
در پاراگراف 5 می فرماید : ای مسلمانان! مبادا دو کلمه شهادتین که بر زبان آورده اید خیلی غرور برتان دارد ، خداوند به گرایش حقیقی اهمیت میدهد ، از هرکس با هر دینی که باشد .
در پاراگراف 5 و 6 به نکوهش یهودیان ادامه میدهد .
در پاراگراف 7 می فرماید : ای مسلمانان ! شریعت موسی (ع) در زمان خودش بهترین دین بود ولی اینک دین شما بهترین (وآخرین) است ویهودیان که شما را مسخره میکنند و دلشان نمیخواهد که شما در این موقعیت برتر باشید ، درحقیقت دشمن شما هستند وبهتر این است که شما این رادرک کنید و اینقدر با آنها مخلوط نباشید و روابط تان را با آنها تقلیل دهید .
در پاراگراف 8 می فرماید : ای مسلمانان مانند یهودیان نباشید که نسبت به پیامبرشان نافرمانی کردند، و شما این عبادات را به جای آورید، و شما راه حق مستقل خودتان را بروید و ای پیامبر! به وحیی که به تو میشود دلگرم باش و راه خودت را برو .
در پاراگراف 9 می فرماید : ای مسلمانان ! ابراهیم وار فقط به خداوند نظر داشته باشید وچیزی جز او نظر نداشته باشید تا علاوه برآخرت دردنیــا نیز به نعمـت های بزرگ برسید و درهنگام گفتگوی اعتقادی با یهود و نصارا بر مواردی که بین شماها مشترک است تاکید کنید که آنهم توحید و وحی الهی است.
در پاراگراف 10 می فرماید : ای مسلمانان ! مدتی به علــت اشغــال کعبه توسط مشرکان مجبوربودید بطرفی دیگر نمازکنید اما اینــک که از هر لحــاظ رنگ شخصیتی مشخص خویش رایافته اید بهتراست به سوئی عبادت کنید که بیشترین قرابت را با آن دارید.
در این پاراگراف می فرماید : ای مسلمانان ! برای ارتقاء روحی وشخصیتی لازم است خود را به این اخلاق متخلق سازید و حج بجا آورید.
4 - سوالات
1-در آیه های 156 و 157 موضوع کدام کلید فهم قرآن اتفاق افتاده؟
2 – آیه 159 اشاره به چه کسانی دارد؟ (یهودیان؟ مسیحیان؟ هردو؟ یا . . .؟)
3 – در همان آیه ، وقتیکه «بیناه للناس» صورت گرفت ، اگر آنها دست از این رفتارشان بر میداشتند ، چه فایده ای داشت؟
4 – از آیه 160 چه فهمیده میشود؟
5 - «کفار» (آیه 161) به معنی لغوی آمده یا اصطلاحی؟
6 – و منظور از آن کلمه در همان آیه ، با در نظر گرفتن آیات قبلی ، چه کسانی است؟
7 – علت این رفتار یهودیان چه بود؟
5 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
اینک تقریبا دو و نیم سال است که مسلمانان به عنوان مهاجر در مدینه هستند و خیلی هم خوش اند ، زیرا در این مدت نسبتا طولانی در وطن جدید جا افتاده و خانواده هایشان نیز به آنها ملحق شده و کار و کسب مناسب خویش را نیز یافته اند و پیامبر هم در بینشان است و هر روز او را می بینند و صدایش را می شنوند و گاه و بیگاه هم وحیی نازل میشود و چشمشان را به حقایقی تازه باز میکند و اخیرا هم قبله مخصوص به خودشان را یافته اند و دارند عزت حاصل از استقلال را تجربه میکنند .
اما ، نمیدانند که بزودی جنگ مهمی در پیش خواهد بود و آیات 153 تا 157 دارد آمادگی ذهنی به آنها میدهد که کشته شدن در جنگ و زخم برداشتن و هزینه کردن برای دفاع و این نوع چیزها هم ممکن است برایتان پیش بیاید و نگران نباشید و آنها هم جزء امتحانات و سبب تعالی تان است .
یهودیان ، در زمان معاصر نزول این آیات (159 تا 163) ، هنوز هم فعالانه در کار کتمان حقایقی هستند که در جهت اعتراف به حقانیت نزول وحی بر آنحضرت است .
البته یهودیان در این رفتار یکدست نبوده اند ، اقلیتی از آنها چنانکه از آیه 160 فهمیده میشود ، نیکرفتار نیز بوده اند .
علت این رفتار یهودیان ادعای آنها بر «قوم برگزیده بودن» خودشان بود (آیه 163)
6 - آیات برجسته این پاراگراف
کلّ آیات 154 تا 163 (مخصوصا آیه استرجاع) از آیات برجسته است، به هر دو لحاظ پیشگفته.
8 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
9 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - آيات اخلاقي مربوط به پايداري و صبر که سازنده شخصيت آدمي است
2 - احکامی در خصوص حج که متضمن آثار سازندگي بزرگي براي مسلمين است
3 - برحذر داشتن مسلمانان از اينکه به اخلاق مورد نکوهش (کافران ، يهود و...) گرايش يابند.
10 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیات 162 و 163 ، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است.
11 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟
ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:
1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.
2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.
احکام اخلاقی
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اسْتَعِينُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ ﴿153﴾ وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبيلِ اللّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْيَاء وَلَكِن لاَّ تَشْعُرُونَ ﴿154﴾ وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمَوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ ﴿155﴾ الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِيبَةٌ قَالُواْ إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعونَ ﴿156﴾ أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ ﴿157﴾
احکام
إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَآئِرِ اللّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ ﴿158﴾
احکام اخلاقی
إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى مِن بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ أُولَئِكَ يَلعَنُهُمُ اللّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ ﴿159﴾ إِلاَّ الَّذِينَ تَابُواْ وَأَصْلَحُواْ وَبَيَّنُواْ فَأُوْلَئِكَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَأَنَا التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ﴿160﴾
درباره عذاب
إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَمَاتُوا وَهُمْ كُفَّارٌ أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللّهِ وَالْمَلآئِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ ﴿161﴾ خَالِدِينَ فِيهَا لاَ يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلاَ هُمْ يُنظَرُونَ ﴿162﴾
شئون الهی
وَإِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ لاَّ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ ﴿163﴾
شرح مختصر
کلیدهای تفسیری
بحث متنی
آیه 160 فرع بر آیه 159 است و این واضح است.
همچنین است وضع آیه 162 نسبت به آیه 161.
«لاجناح علیه»
یکی از کلمات فارسی که وارد زبان عربیِ معاصر نزول قرآن شده، کلمه «گناه» است که عربی اش شده «جناح»
تا آنحضرت در مکه بودند که عده ای میدیدند که ایشان حج (یا عمره) میگزارند و طبعا طواف ایشان را هم میدیدند.
پس از هجرت، طبیعی است که، عده زیادی از مسلمانانِ هجرت کرده، از لحاظ «اعمال دینی»، با وسواس به اعمال آنحضرت نگاه کرده و سعی کرده باشند نوع عمل آنحضرت را تقلید کنند.
تا نزول این پاراگراف، «احکام» چندانی نازل نشده بود، نماز های روزانه را همراه آنحضرت میخوانده اند و آنقدر وضوح و کمال داشت که جای سوالی نمی ماند.
البته موضوع حج فرق میکرد.
چنانکه در خود قرآن آمده، میدانیم که اولین ساکنان مکه، اسماعیلِ نوزاد (جدّ دور آنحضرت) و مادرش بودند و مکه بیابانی بود غیر مسکون، که به علت وجود این دونفر چشمه ای جوشید و آبی پیداشد که خبرش به برخی رسید و به هوای آن آب به مجاورت آن راغب شده و ساکن شدند، و کم کم تا اسمعیل سن و سالی پیدا کند جمعیتی مشتمل بر دو قبیله مشخص و تعدادی هم افراد تک تکی ساکن پیدا کرد.
البته منابع تاریخی و روائی در این خصوص متشتت بوده و قابل اعتنا نیست، اما آنچه قرآن بر آن صراحت دارد «رب انی اسکنت من ذریتی بواد غیر ذرع . . » است و طبعا چنین جائی سکنه ای هم ندارد، و نیز دعای حضرت ابراهیم (ع) نیز این را تایید می کند آنجا که میگوید «فاجعل افئده من الناس تهوی الیهم . . » و به این ترتیب بوده که عده ای سکنه پیدا کرد، البته به علت فقر عمومی آن سکنه و کمیِ تعدادشان قابل این نبودند که توجه کسانی و یا حکومت هائی را به خویش جلب کنند و تشتت منابع و قابل اعتنا نبودن آنها هم از همینجا است.
در هر حال، این جمعیتِ کم، کم کم زیاد شد و زندگیی در آنجا شکل گرفت.
هر زندگیی هم بالاخره خالی از سنت هایی نیست.
طبیعی است که پس از بالا بردن چهاردیواریِ کعبه توسط حضرت ابراهیم و همین فرزندش که در همین سوره ذکر شده، «حج» هم بنیان گذاری شد، و طبیعی است که حضرت اسماعیل و نزدیکانش آنطور حج میگزاردند که توسط حضرت ابراهیم به آنان یاد داده شده بود، اما، در طول زمان و وفات ایشان و زیاد شدن قبایل ساکن در حول مکه، طرز حج گزاری نیز دچار تغییراتی شد که در سوره انفال که بزودی خواهیم دید اشاره ای به آن شده است.
چرا این چیزها را عرض میکنیم؟
برای اینکه درک شود حالا که پیامبر (ص) هجرت کرده و از مکه دور شده اند و کعبه در احاطه کسانی قرار گرفته که مسلمانان آنها را کافر میدانند و اعمال آنها را باطل قلمداد میکنند، کل عمل حج نیز زیر سوال رفته و مسلمانان نمیدانند که وقتی از ترس جانشان خودر را ناشناس میکنند و پنهانی به مکه میروند و قاچاقی یک حج یا عمره ای بجا می آورند، اعمالشان چقدر درست و مقبول است، طبیعی است که در این مورد سوالاتی از آنحضرت کرده باشند و آیه 158 در جهت رفع دغدغه های آنها نازل شده باشد که طواف مذکور «گناه»ی ندارد.
ترجمه تفسیریِ آزاد
اي مسلمانان از صبر و نماز کمک گيريد که خداوند با صابران است (153)
و کسي را که در راه خدا کشته شده مرده مگوئيد بلکه زنده اند ولي شما در نمي يابيد (154)
و البته شما را به چيزي از خوف و گرسنگي و كاستي در اموال و جانها و فرآورده ها خواهيم آزمود، و تو ای پیامبر! صابران را مژده ده (155)
همانها که وقتي مصيبتي به آنان رسيد ميگويند ما مال خدائيم و بسوي او باز ميگرديم (156)
آنها کساني هستند که مورد الطافي از جانب پروردگارشان و رحمتي هستند و هدايت يافته ميباشند (157)
البته صفا و مروه از شعائر خداوند است، پس کسي که حج آن خانه يا عمره کند، عيبي ندارد که آن اعمال آندو را انجام دهد، و هرکس که کار نيکي را داوطلبانه انجام دهد، البته خداوند سپاسگزارِ داناست (158)
البته کساني که آنچه را از دلايل روشن و هدايت فرستاديم، پس از اينکه براي مردم در آن کتاب بيانش کرديم، کتمان مي کنند خداوند و لعنت کنندگان لعنت شان مي کنند (159)
مگر آنهائي که توبه کردند و اصلاح نمودند، و آنچه را که کتمان کرده بودند بيان کردند، پس خدا نيز به لطف و رحمت بر آنان بازميگردد زیرا که او بازگشت کننده و مهربان است (160)
کساني که کفر ورزيدند ودر حال کفر مردند لعنت خداوند و ملائکه و همگي مردم بر آنها خواهد بود (161) در آن جاودان خواهند بود، عذابشان تخفيف نخواهد يافت، و مهلت هم داده نميشوند (162) و خداي شما يکي است. خدائي جز او نيست كه بخشنده مهربان است (163)