پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره را (یعنی «درس» سوره را)  در قسمت اول ارائه کرده ایم که مطابق ذیل است:

درس: ساختن ثبوتي فرد و خانواده از طريق احکام صادره و ساختن سلبي آنان از طريق برحذر داشتن از الگوهاي بد (يهوديان و غيره)

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: صدور حکم تغيير قبله که متضمن وحدت مسلمين وتعالي شخصيتي و استقلال آنان بود.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

سَيَقُولُ السُّفَهَاء مِنَ النَّاسِ مَا وَلاَّهُمْ عَن قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُواْ عَلَيْهَا قُل لِّلّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ يَهْدِي مَن يَشَاء إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴿142﴾ وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَكُونُواْ شُهَدَاء عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنتَ عَلَيْهَا إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَن يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّن يَنقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَإِن كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلاَّ عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللّهُ وَمَا كَانَ اللّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ ﴿143﴾ قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاء فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوِهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوْتُواْ الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ ﴿144﴾ وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوْتُواْ الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَّا تَبِعُواْ قِبْلَتَكَ وَمَا أَنتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَمَا بَعْضُهُم بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءهُم مِّن بَعْدِ مَا جَاءكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذَاً لَّمِنَ الظَّالِمِينَ ﴿145﴾

ریزدرب: ای مسلمانان! قبله تان بطرف مسجدالحرام است

2

الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءهُمْ وَإِنَّ فَرِيقاً مِّنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ ﴿146﴾ الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ ﴿147﴾

ریزدرب: ای مسلمانان! قبله تان بطرف مسجدالحرام است، و در کتاب های آسمانی اهل کتاب هم این موضوع ذکر شده، لیکن آنها آن قسمت را کتمان کرده اند

3

وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا فَاسْتَبِقُواْ الْخَيْرَاتِ أَيْنَ مَا تَكُونُواْ يَأْتِ بِكُمُ اللّهُ جَمِيعًا إِنَّ اللّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿148﴾ وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِنَّهُ لَلْحَقُّ مِن رَّبِّكَ وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ﴿149﴾ وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلاَّ الَّذِينَ ظَلَمُواْ مِنْهُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِي وَلأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ ﴿150﴾

ریزدرب: ای مسلمانان! در موضوع قبله به دیگران اهمیت ندهید و به طرف قبله خودتان روی آورید

4

كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولاً مِّنكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُم مَّا لَمْ تَكُونُواْ تَعْلَمُونَ ﴿151﴾ فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُواْ لِي وَلاَ تَكْفُرُونِ ﴿152﴾

ریزدرب: ای مسلمانان! موضوع تعیین قبله نیز مانند سایر احکامتان است

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 – از اول تا اینجا

در پاراگراف 1 می فرماید :   ای پیامبر! بیشترین مشکل تو در شرایط جدید منافقان هستند . اینک در موقعیتی متفــاوت ازگذشته هستی ، و هم مشکلاتت ، وهم وظایفت ، سنگین تر از گذشته است (زیرا علاوه بر کفار ومومنان که قبلا هم بودند ، اینک منافقان به مشکلاتش اضافه شده وامور حکومتی به وظایفش)

در پاراگراف 2 می فرماید : ای مردم به خداوند خالقتان ایمان بیاورید و اگر در رسالت پیامبرتان شکی دارید سوره­ای مانند یکی از سوره­های قرآن به وجود آورید ، و در صورت ایمان و عمل صالح از اهل بهشت خواهید بود و مؤمنان و فاسقان در مقابل آیات الهی رفتارهای متضاد نشان می­دهند در حالی که بهتر است فاسقان به اینهمه آیات واضح توجه کرده و به خداوند کفر نورزند .

در پاراگراف 3 می فرماید : ای انسان ها قدرخویش بدانیدکه برای خلیفگی خداوند افریده شدید واین موقعیت درگرو ایمان وپیرویِ هدایتهای الهی است .

در پاراگراف 4 می فرماید : ای مسلمانان ! بنی اسرائیل که به رهبری موسی(ع) ازسلطه فرعونیان رهائی یافتند بجای رفتارهای شاکرانه و متواضعانه و منقادانه ، رفتارهای ناپسندی ازقــبیل نافرمانی وکفر وشرک وغیره وغیره درپیش گرفتند . مبادا شما مانند آنان کنید .

در پاراگراف 5 می فرماید : ای مسلمانان! مبادا دو کلمه شهادتین که بر زبان آورده اید خیلی غرور برتان دارد ، خداوند به گرایش حقیقی اهمیت میدهد ، از هرکس با هر دینی که باشد .

در پاراگراف 5 و 6  به نکوهش یهودیان ادامه میدهد .

در پاراگراف 7 می فرماید : ای مسلمانان ! شریعت موسی (ع) در زمان خودش بهترین دین بود ولی اینک دین شما بهترین (وآخرین) است ویهودیان که شما را مسخره میکنند و دلشان نمیخواهد که شما در این موقعیت برتر باشید ، درحقیقت دشمن شما هستند وبهتر این است که شما این رادرک کنید و اینقدر با آنها مخلوط نباشید و روابط تان را با آنها تقلیل دهید .

در پاراگراف 8 می فرماید : ای مسلمانان مانند یهودیان نباشید که نسبت به پیامبرشان نافرمانی کردند، و شما این عبادات را به جای آورید، و شما راه حق مستقل خودتان را بروید و ای پیامبر! به وحیی که به تو می­شود دلگرم باش و راه خودت را برو .

در پاراگراف 9 می فرماید : ای مسلمانان ! ابراهیم وار فقط به خداوند نظر داشته باشید وچیزی جز او نظر نداشته باشید تا علاوه برآخرت دردنیــا نیز به نعمـت های بزرگ برسید و درهنگام گفتگوی اعتقادی با یهود و نصارا بر مواردی که بین شماها مشترک است تاکید کنید که آنهم توحید و وحی الهی است.

در این پاراگراف می فرماید: ای مسلمانان ! مدتی به علــت اشغــال کعبه توسط مشرکان مجبوربودید بطرفی دیگر نمازکنید اما اینــک که از هر لحــاظ رنگ شخصیتی مشخص خویش رایافته اید بهتراست به سوئی عبادت کنید که بیشترین قرابت را با آن دارید.

4 - سوالات

1-منظور از «سفهاء» (آیه142) کیست؟

2-معنی «وسطا» (آیه143) چیست؟

3 - «ولّاهم» (آیه 142) یعنی چه؟

4 - و «امه وسطا» (آیه 143) ؟

5 – و «شهداء» (همان آیه ، بخصوص با در نظر گرفتن یکون الرسول علیکم شهیدا)؟

6 – «اهل کتاب آن را میشناسند» (آیه146) یعنی چه؟ (قبله جدیدتان را از طریق اخباردینی که برایشان پیشگوئی شده بود می شناسند؟ یا . . ؟)

5 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

در مقطع نزول این پاراگراف (آیات 142 تا 152) قبله تغییر خویش را یافته ، و از نظر یهود و نصارا ، آنچه نباید میشد شده ، و حالا دیگر زمان غرغرها و ایرادهای بنی اسرائیلی پس از آن است ، غرغرهائی که  اردوگاه خودی هم خالی از آن نیست (ماکان الله لیضیع ایمانکم – آیه 143)

چیزی که خود آنحضرت مدتها خواهانش و دائما برایش چشم به آسمان بوده (آیه 144) و خود یهود و نصارا هم میدانستند که این اتفاق باید بیفتد (آیه 146) و این موضوع ، در نزد خداوند ، به نوعی اعلام و برافرازی پرچم استقلال دین اسلام از یهودیت و نصرانیت ، و تحسین و تایید آن تلقی شده (آیه های 148 و 150و 143)

6 - پیشگوئی های تحقق یافته

موضوع تغییر قبله که در آیات 144 تا 150 سوره بقره آمده یکی از آن آیات واضح الهی است که تا همین صد سال پیش نیز بنظر ریاضی­دانان و محاسبان نادرست می­آمد.

بطور خلاصه موضوع این است که در وسط یکی از نمازها پیامبر(ص) از آن جهتی که داشت نماز می­خواند منحرف شد و تقریباً نیم دور کامل چرخید.

آنحضرت پس از پایان نماز جهت جدید را بعنوان جهت قبله اعلام و توضیح داد که این تغییر جهت بر مبنای وحی و توسط جبرئیل صورت گرفته است.

این جهت تثبیت شد و آن مسجد بعنوان مسجد قبلتین (یعنی مسجد دو قبله­ای) معروف شد و هنوز هم هست.

چیزی که حائز اهمیت است این است که پیامبر(ص) در آن روز یعنی بیش از 1400 سال قبل، چگونه فهمید که آن جهتی را که برای او انتخاب شده بود رو به کعبه است؟

مدینه با مکه حدود 450 کیلومتر فاصله دارد و بین آنها کوه­ها و تپه­هاست و راه مسافرتی بین آندو نیز جادۀ اتوبانیِ مستقیمِ مهندسی نبود، بلکه راهی بود مالرو و پر پیچ و خم که جهت­یابی را غیرممکن می­کرد.

امروز که امکانات نقشه­برداری هوائی و ماهواره­ای فراهم شده است، دیگر معلوم است که قبله مسجد قبلتین صحیح است و امتداد آن واقعاً از کعبه می­گذرد اما حتی تا صد سال قبل نیز این امر اثبات نشده بود و ریاضی­دانان و محاسبان، پس از محاسبه با روشهای خویش مقدار قابل توجهی انحراف می­دیدند که آن را اینطور توجیه می­کردند که :

چون موضوع وحی در کار است ما با قلب خویش قبول می­کنیم که خط صحیح همان است اما از لحاظ ریاضیات و روشهای محاسباتی که با آن کار می­کنیم چاره­ای نداریم جز اینکه بگوئیم این خط از کعبه نمی­گذرد.

تا اینکه حدود 70 سال قبل یک ریاضی­دان ایرانی بنام سردار کابلی با محاسبات مفصل ثابت کرد که خط قبله مسجد قبلتین صحیح است و از کعبه می­گذرد.

این موضوع در آن روزها پوشش خبری وسیعی یافت و شاه سعودی نیز جایزه نفیسی به آن مرحوم داد که موضوع در مطبوعات آن روزها منعکس است .

اینک صرفنظر از همه این مطالب چند واقعیت در پیش روی خویش داریم:

1- مسجد قبلتین و خط قبله آن، امروز موجود است.

2- این خط قبله درست همان خطی است که پیامبر اکرم(ص) روی آن نماز خواند و اعلام نمود این جهت، جهت کعبه است.

بدیهی است مردم از لحاظ شدت اهمیتی که به نماز و نیز آثار پیامبر(ص) می­دادند، این جهت را به شدت و دقت حفظ کردند و لذا بطور قطع این جهت فعلی، همان جهتی است که پیامبر(ص) نشان داده بود .

بعدا مساجد بسیار زیادی نیز در همان جهت بر پا شد و قبله­گذاری گردید.

3- بطور قطع می­دانیم که میزان اطلاع مردم از ریاضیات و دسترسی آنان به وسائل مهندسی در آن روزها (صدر اسلام) در حد صفربود و پیامبر عزیز ما هم که فردی مکتب ندیده و اُمّی ­بود.

4- با آن مقدار اطلاعات ریاضی و وسایل مهندسی حتی در متمدن­ترین نقطه کره زمین (مثلاً ایران و روم و یونان و اسکندریه آن روزها) نیز کسی نمی­توانست از مدینه خطی بکشد و بگوید این از کعبه می­گذرد.

5- امروز با عکسهای هوائی و ماهواره­ای معلوم شده که آن خط صد در صد درست است.

نتیجه­ای که از مجموع این واقعیت­ها گرفته می­شود این است که این نیز یکی دیگر از پیشگوئیهای علمی تحقق یافته واضح قرآنی است.

7 - آیات برجسته این پاراگراف

کلّ آیات 142 تا 152 جزء آیات برجسته است (از هردو لحاظ پیشگفته)

8 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیه 144 از این لحاظ که کسی به روانشناسی آنحضرت دسترسی ندارد، خارج از ذهنیات ما است چه رسد به مخاطبان اولیه.

آیه 148 از این لحاظ که به اقوامِ درگذشته اشاره دارد، از آنجا که علم باستان شناسی هنوز در مراحل ابتدائی است، و جزئیاتی از زندگی آنان در دست نیست، بالاتر از ذهنیات ما میباشد، چه رسد به عرب 1400 سال قبل.

آیه 150 از این لحاظ که ابزار های مهندسی و نیز علم ناویگیشن در آن روزها فوق العاده ضعیف و ابتدائی بود بالاتر از ذهنیات مردم ساکن در قرن 7 میلادی است.

9 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .

10 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

صدور حکم تغيير قبله که متضمن وحدت مسلمين وتعالي شخصيتي و استقلال آنان بود .

11 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

با توجه به ترتیب نزول سوره ها ، تقریبا تمام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است .

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

بحث متنی

دو آیه 146 و 147 مجموعاً فرع بر آیه 145 هستند.

دریافت­های کوتاه مستقیم

آیه 143 : جمله «ماکان الله لیضیع ایمانکم» بارقویّ «حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها» دارد ، و مورخان باید روشن کنند که مسلمانان چه حرکات اعتراضیی راجع به این موضوع کرده بودند که این جواب را دریافت کرده اند . در همان جمله وقتیکه میخواهد بفرماید نمازهائی که تاکنون بطرف بیت المقدس میخوانده اید ضایع نشده ، فرموده ایمانتان را ضایع نمیکند و از اینجا فهمیده میشود «عمل» و «ایمان» یکجورهایی قرابتی دارند ، بخصوص اگر توجه کنیم که در آیات ناظر بر آخرت همه اش صحبت از «عمل» است و کمتر اسمی از ایمان مطرح است .

آیه 146: به این معنی است که یهودیان از آنچه از تورات که نزدشان بود می­دانستند که قبله مسلمانان بطرف کعبه است.

آیه 150: جمله «نعمتم را بر شما تمام کنم» در آیه 151 معنی شده است.

حکم تغییر قبله

یکی از اصلی­ترین عناصر کوبیدن خداوند بر طبل استقلال پیامبر و مسلمانان از یهودیان، حکم تغییر قبله است.

چنانکه می­دانیم وقتی که پیامبر اکرم(ص) در مکه بودند، نماز خواندن بطرف کعبه که در محاصره بتها بود، برای آنحضرت و پیروانش جایز نبود و آنحضرت مأمور بود بطرف مسجدالاقصی که هر چه باشد با توحید نسبتی داشت نماز بخواند.

وقتیکه ایشان به مدینه هجرت نمودند، کماکان بطرف مسجدالاقصی نماز می­خواندند و این موضوع از نظر یهودیان نوعی تابعیت و پیروی اسلام از یهودیت تلقی می­شد که به آن افتخار می­کردند و مسلمانان را نکوهش می­نمودند.

چنانکه از آیه فهمیده می­شود آنحضرت از این موضوع ناراحت بود تا اینکه حکم تغییر قبله آمد.

ترجمه تفسیریِ آزاد

بزودي کم خردانِ کافر خواهند گفت چه چيزي سبب شد که آنها از قبله اي که برآن بودند رویگردان شوند؟

بگو مشرق و مغرب مال خداست، هر كه را بخواهد بسوي صراط مستقيم هدايت مي کند (142)

و چنين است که شما را مردمي معتدل قرار داديم تا بر مردم الگو باشيد و رسول نيز بر شما الگو باشد.

و ای پیامبر! آن قبله اي را که بر آن بودي قرار نداديم مگر اينکه کساني را که از رسول پيروي مي کنند از کساني که بر پاشنه هاي خويش ميچرخند مشخص کنيم.

و گرچه اين موضوع فقط براي کساني که به هدایت خداوند نگرویده بودند گران بود، و اينطور نيست که خداوند ايمانتان را ضايع کند.

البته خداوند نسبت به مردم دلسوز و مهربان است (143)

البته ما روچرخاندنت را در آسمان ميديديم. لذا تو را بسوي قبله اي که دوست داشتي برگردانديم. اینک روي خويش را بطرف مسجدالحرام کن و شما مسلمانان نیز هر جا که بوديد روي خويش را به همان طرف کنيد و البته اهل کتاب ميدانند که آن حق، و از جانب پروردگارشان است و خداوند از آنچه ميکنند غافل نيست (144)

و اگر همه معجزات را هم براي اهل کتاب مي آوردي از قبله تو پيروي نميکردند، و تو هم از قبله آنها پيروي نميکردي، و بعضي از آنها هم تابع قبله بعض ديگر نميشدند.

و اگر پس از علمي که بسويت آمده، از خواسته هاي آنها پيروي کني البته از ظالمان خواهي بود (145)

اهل کتاب آن قبله را مي شناسند همانطور که فرزندان خويش را مي شناسند و البته عده اي از آنها آگاهانه حق را کتمان مي کنند (146)

حق از جانب پروردگارت است، پس از دو دلان مباش (147)

و براي همگي سوئي قرار داديم که بسوي آن رو مي کنند. پس در كارهاي خوب از يكديگر سبقت گيريد. هر جا که باشيد خداوند همگيتان را باز خواهد آورد. خداوند بر هر چيزي تواناست (148)

ای پیامبر! از هر جا که خارج شدي، روي خويش را بطرف مسجدالحرام کن، و البته آن حق، و از جانب پروردگارت است و خداوند از آنچه مي کنيد غافل نيست (149) و از هر جا که خارج شدي روي خويش را بطرف مسجدالحرام کن و ای مسلمانان! شما هم هر جا که بوديد روي خود را بطرف آن کنيد تا براي مردم عليه شما دليلي نباشد مگر آنانکه ظلم نمودند.

به آنها اهمیتی مدهید و از نافرمانی نسبت به من بيم داشته باشيد تا نعمتم را بر شما تمام کنم و شايد هدايت يابيد (150)

ای مسلمانان! این تغیر قبله نیز جزء احکام خاص تان است، چنانکه در ميان شما رسولي از خودتان فرستاديم که آياتمان را بر شما ميخواند و رشدتان مي دهد و کتاب و حکمت به شما مي آموزد و نيز آنچه را که نميدانستيد تعليمتان ميدهد (151)

پس مرا ياد کنيد تا يادتان کنم و مرا شکر گذاريد و کفران مکنيد (152)