پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

جدول (1)

آیه	عنوان اصلی	عنوانفرعی	توضیح مختصر در صورت لزوم	تعداد کلمه
5-1	قسم	عناصر طبیعی	سپیده دم، جفت و تک، انتهای شب	14
13-6	مردم	گذشتگان	فرعون و ثمود و ... طغیان، هلاک	35
14	خداوند	افعال	کمین کشی در مورد طاغیان	3
16-15	مردم	انسان	نکوهش، مال را ملاک دوری و نزدیکی به خدا تصور می کنند	21
20-17	مردم	انسان	نکوهش، وظایف مالی تان را انجام نمی دهید	18
23-21	آخرت	قیامت	حوادث همزمان	20
26-23	آخرت	جهنم	عذاب کافران	14
30-27	آخرت	بهشت	نعیم مؤمنان	14
جمع				139

 

 

(جدول درج ها)

شماره جداول درج ها	عنوان اصلی	عنوان فرعیِ  دارای اکثریت	ذکر مختصر «درج» مربوطه	درصد
1/4	مردم	انسان	مال را ملاک فضیلت می دانید و وظایف مالی خود را انجام نمی دهید	2/53
2/4	آخرت	بهشت و جهنم	عذاب کافران و نعیم مؤمنان	5/34
3/4	قسم	عناصر طبیعی	زمان، نور، روشنائی	1/10
4/4	خداوند	افعال	در کمینگاه است	2/2

 

البته دو جدول فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کرده ایم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» (که به عنوان نمونه و الگو است) در سایت:

http://jamal-ganjei.com

با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

اینک باید از جدول فوق که عناصر آن، هر کدامش یک «دستاورد» است، یک «دستاوردِ دستاوردها» بدست بیاوریم، یعنی همان «درس» سوره را.

 

برای این کار باید روی «جدول درج ها» دقیق و متمرکز شویم.

با توجه به درصدها، «وزن» همان ردیف اول جدول «درج ها» بیش از 50% کل سوره است و لذا بیشترین سهم را در بوجود آمدن «درس» خواهد داشت.

بطور خلاصه، دیدِ حاصل از سطر اول، این است که در آن سطر، اشخاصی که مال را ملاک فضیلت می دانند مورد نکوهش قرار می گیرند. اگر با این دید به سطرهای دیگر نگاه کنیم، سطر 2 و سطر 4 را نیز با این مفهوم هماهنگ می بینیم. به این معنا که در سطر 2 به این نوع افراد هشدار عذاب و به اضداد آنها وعده بهشت می دهد و در سطر 4 نیز خداوند را در کمینگاه توصیف می نماید که با همین معنا هماهنگ است. لذا با جمع بندیی که از سه سطر مذکور بعمل می آوریم می توانیم چنین نتیجه گیری کنیم:

 

درس: نکوهش مالدوستی افراطی و ارزش دانستن آن و هشدار به کسانی که چنین صفتی دارند.

 

میدانیم برای استخراج «درب» باید برآیند درس سوره و متن پاراگراف را استخراج کنیم :

چه ارتباطی ممکن است بین نکوهش  و هشدارِ مندرج در درس، و مواردی که به آنها قسم یاد شده است وجود داشته باشد؟

اگر دقت کنیم به سهولت در می یابیم که آن قسم ها چهار مقوله اند:

1- دمیدن صبح

2- پایان یافتن شب

3- ده شب

4- جفت و تک

معلوم است دو مقوله اول مثبت و خیر و امیدبخش است، طبعاً انتظار داریم دو مقوله دیگر هم همینطور باشد. از دو مقوله باقیمانده اگر روی مقوله «ده شب» متمرکز شویم بیادمان خواهد آمد که در مجموعه معارف اسلامی دو فقره «ده شب» داریم که خیلی مورد توجه و عنایت است که یکی ده شب آخر ماه رمضان و دیگری ده شب اول ذیحجه است که در آنها دعوت به نماز و ذکر و عبادت و کم خوابی شده است.

مقوله دوم که جفت و تک باشد اساس دنیای ریاضیات و دیجیتالی است و همچنین اساس مقوله زاد و ولد هم هست (اینها هم که مثبت است)

بنابراین قسم ها را میتوان اینطورهم گفت : طلوع صبح ، ده شب ، جفت و تک ، پایان یافتن شب.

یا میتوانیم اینطور بگوئیم: طلوع، عبادت، زندگی، طلوع بعدی.

بنابراین معنای قسم های سوره فجر با توجه به درس و درب آن اینطور می شود که در ابتدا فجری هست، و در آخر هم فجری خواهد بود و مسیر رسیدن به فجر دوم قرینِ زندگیِ صحیح و زاد و ولد پسندیده و عبادت شایسته می باشد. ( اگر فجر اول را (مثلاً) طلوع اسلام بگیریم، فجر دوم طلوع رویکرد جدیدی از اسلام خواهد بود که آشکار کننده و کامل کننده محتوا و مزایای آن است)

یکنوع پاکی خام درشروع، و سپس یکنوع پاکی تکامل یافته در نهایت، که در ظرف زمان ودر مسیر عبادت و زندگی پسندیده حاصل میشود.

حالا اگر بخواهیم بین نکوهشِ مندرج در درس و این مفاهیم رابطه ای برقرار کنیم میتوان اینطور گفت: برای دور ماندن از نکوهش های مطرح شده می باید به زندگیی پسندیده، همراه با عبادات شایسته آراسته شد، که در آنصورت زندگیِ شایسته تری حاصل خواهد شد.

بعبارت دیگر ، خواهیم داشت:

 درب (یا خلاصه تفسیر پاراگراف) : اظهار اميدواري به خروج بشريت از رذيله فوق و پیداشِ اوضاع و احوالِ عاري از آن

 

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

آیه 1 : طلوع فجر.

آیه 2 : عبادت در شبهای دهگانه خاص.

آیه 3 : جفت وتک، زاد و ولد، زندگی و . .

آیه 4 : هنگام اتمام شب و فرارسیدن صبح بعدی.

آیه 5 : تفکر احاد بشر در این پدیده ها و خواصشان.

جمع بندی در موارد پنجگانه فوق به همان چیزی میرساند که «درب» فوق میگوید.

 

3 - سوالات

1- مقصود از«خرد ورزان» کیست؟

2- قسم های چهارگانه فوق را در« تفاسیر» ببینید و سپس با این تفسیر مقایسه کنید و نتیجه رادرچند سطربنویسید.

3 – آیا مواردِ چهارگانه موردِ قسم هر یک جداگانه مورد قسم است یا اجتماع آنها مورد نظر است؟

4 – با دلیل بیان کنید که هریک از الف-لام های بکار رفته در 4 آیه اول از چه نوع است.

5 – تنوین انتهای کلمه لیال در آیه 2 ازباب تحقیر است یا تعظیم؟

6 – در مورد کلمه عشر چه؟

7 – در مورد کلمه قسم در آیه 5 چه؟

8 – حالت کلی این پاراگراف چگونه است؟(امید بخش؟ دارای امید بخشیِ موکد؟ یا......؟)

9 – در 4 آیه اول چه نوعی از سخن بکار گرفته شده؟ (استعاره؟ کنایه؟ یا.....؟)

10 – منظور از «ِحجر» چیست؟

 

4 - زاویه با تفاسیر رایج

مطالبی که در معنای قسم ها در فوق ملاحظه کرده اید خاص این تفسیر است و در تفاسیر رایج در این مورد از روایات (عجیب و غریب و بعضا متناقض) و اقوال مفسران سلف و . . . استفاده کرده اند که خواننده قرن بیست و یکمی را اقناع نمیکند.

 

5 - آیات برجسته این پاراگراف

کل آیات این پاراگراف «برجسته» است و برجستگی می تواند دو ملاک داشته باشد که یکی از آنها مربوط به معانی بلند آیات مربوطه، و دیگری مربوط به اِقبال مردم و نخبگان جامعه به آن آیات باشد، و این آیات واجد هر دو ملاک می باشند.

 زیرا در باره عالی بودن معانی، بقدر کافی دیده اید و از لحاظ اِقبال نخبگان هم واجد هست، بطوریکه موضوع کار هنرمندان خوشنویس بوده و در قاب های زیبای تابلوهای خوشنویسی جای گرفته و در سر درب ها و بالای محراب های بسیاری از مساجد و نیز دور گنبدها و جاهای اصلی دیگر را مزین نموده و به صورت کاشی  و معرق کاری و طرق دیگر جلوه  میکند.

 

6 - آیات مشکل

از «مشکل» بودن این آیات چه عرض کنیم جز اینکه ببینید مفسران گوناگون در طول تاریخ اسلام و در پهنه جغرافیائی آن چه مطالب مختلف و متنوع و بعضا متضادی در تفسیر آنها گفته اند.

 

7 - معاصران نزول این سوره از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

از آنجا که کلماتی که در این متن قرآنی بکار رفته، در این چهارده قرن، تغییرِ معنائی نیافته، معاصران نزول نیز، همان تلقی را میداشته اند که ما.

البته سخن فوق فقط در مورد معنای تحت اللفظی صحیح میباشد.

 

8 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

همه عناصر این پاراگراف فرازمانی-فرامکانی است.

 

9 - این پاراگراف حاوی چه رهنمودی برای بشر قرن بیست و یکمی است؟

بشر قرن بیست و یکمی نیز بشر است و در بشریت با بشر قرون قبل شباهت و اشتراک دارد، لذا، او هم می باید به آینده امیدوار باشد و زندگیی صحیح را در پیش گیرد و به عبادات موثر در زمان ها و مکان های پرفضیلت بپردازد.

 

10 - کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

با توجه به ترتیب نزول ، همه فقرات این پاراگراف «برای اولین بار» است.

 

11 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

قَسَم ها

سوره عصر

والعصر (1)

سوره ضحی

وَالضُّحَى ﴿1﴾ وَاللَّيْلِ إِذَا سَجَى ﴿2﴾ مَا وَدَّعَكَ رَبُّكَ وَمَا قَلَى ﴿3﴾

سوره تین

وَالتِّينِ وَالزَّيْتُونِ ﴿1﴾ وَطُورِ سِينِينَ ﴿2﴾ وَهَذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ ﴿3﴾

سوره لیل

وَاللَّيْلِ إِذَا يَغْشَى ﴿1﴾ وَالنَّهَارِ إِذَا تَجَلَّى ﴿2﴾ وَمَا خَلَقَ الذَّكَرَ وَالْأُنثَى ﴿3﴾

سوره شمس

وَالشَّمْسِ وَضُحَاهَا ﴿1﴾ وَالْقَمَرِ إِذَا تَلَاهَا ﴿2﴾ وَالنَّهَارِ إِذَا جَلَّاهَا ﴿3﴾ وَاللَّيْلِ إِذَا يَغْشَاهَا ﴿4﴾ وَالسَّمَاء وَمَا بَنَاهَا ﴿5﴾ وَالْأَرْضِ وَمَا طَحَاهَا ﴿6﴾ وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا ﴿7﴾ فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا ﴿8﴾ قدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا ﴿9﴾ وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا ﴿10﴾

سوره طارق

وَالسَّمَاء وَالطَّارِقِ ﴿1﴾ وَمَا أَدْرَاكَ مَا الطَّارِقُ ﴿2﴾ النَّجْمُ الثَّاقِبُ ﴿3﴾

وَالسَّمَاء ذَاتِ الرَّجْعِ ﴿11﴾ وَالْأَرْضِ ذَاتِ الصَّدْعِ ﴿12﴾ إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ ﴿13﴾

سوره بلد

لَا أُقْسِمُ بِهَذَا الْبَلَدِ ﴿1﴾ وَأَنتَ حِلٌّ بِهَذَا الْبَلَدِ ﴿2﴾ وَوَالِدٍ وَمَا وَلَدَ ﴿3﴾ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِي كَبَدٍ ﴿4﴾

سوره فجر

وَالْفَجْرِ ﴿1﴾ وَلَيَالٍ عَشْرٍ ﴿2﴾ وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ ﴿3﴾ وَاللَّيْلِ إِذَا يَسْرِ ﴿4﴾ هَلْ فِي ذَلِكَ قَسَمٌ لِّذِي حِجْرٍ ﴿5﴾

بدیهی است اگر در سوره های آتی هرجا به همین موارد برخوردیم، ضمن یادآوری همین محور ها، آنها را نیز اضافه خواهیم نمود.

شرح مختصر

قسم و جواب آن

قبلاً در سوره های عصر، ضحی، تین، شمس، لیل و طارق و بلد ، قسم داشته ایم و مناسب با محل آن ها عرایضی عرض نموده ایم که خلاصه اش این است که قسم های قرآنی ذکر تعدادی کلمه به عنوان نماد (سمبل) است که با هم ارتباط ارگانیک دارند و ترکیب آن ها نتیجه ای را افاده می کند که با لبّ مطلب پاراگراف هماهنگ است و از همین جا می توان معنی آن ها را دریافت.

می توانیم در جواب آیه 5 شکر کنیم که بله ای خداوندمتعال ما قسم ها را درک کرده ایم و به مطالب وحی (قرآن) توجه خواهیم کرد و در آن ده شب مقدس به عبادات اهتمام بیشتری خواهیم نمود و به زندگی خانوادگی و اقتصادی خویش و پاک بودن آن اهمیت خواهیم داد و منتظر بهبود شرایط و برآمدن روزی خواهیم ماند که دوره حاکمیت رذیله مذکور به انتها برسد.

 خلاصه  اینکه این قسم ها به یک دوره از زندگی انسان اشاره دارد که بین دو فجر است. (فجر آغاز وحی و فجر جا افتادن تعالیم وحی)

 

خِرد  ورزان

از آیه 5 معلوم می شود که «خرد ورزان» در چهار آیه ابتدای پاراگراف چیزهایی فوق العاده مهم، که قابل قسم خوردن باشد می بینند.

ظاهراً باید عکس آن هم صحیح باشد یعنی اینکه اگر کسی  قسم ها را درک کرد در طبقه بندی خِردورزان قرار خواهد گرفت.

 

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

قسم به سپيده دم (1) و به شبهاي دهگانه ای که پرداختن به عبادات در آنها فضیلت زیاد دارد (2) و به جفت و تک و زندگی (3) و به شب وقتي که سرآيد (4) آيا در اينها براي خردمندان چیز مهمی که قابل قَسَم یاد کردن باشد هست؟ (5)