پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) مطابق ذیل است:

 (جدول 1)

آيه	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	تعداد کلمه
1	حروف مقطعه	حم		1
3- 2	قرآن	صفات	واضح و آشکارشايد تعقل کنيد	6
4	قرآن	صفات	جايگاه والايی در نزد ام الکتاب دارد	7
5	مردم	کافران	نکوهش- آيا چون مردم اسرافکاری هستيد بايد از شما چشم پوشی کنيم	8
8-6	مردم	گذشتگان	استهزاء انبياء و هلاکت دستجمعی	21
9	مردم	کافران	اعتراف به آفرينش آسمانها و زمين توسط خداوند	10
12-10	خداوند	افعال	آفرينش- باران- زنده کردن زمين مرده آفرينش جفت ها- کشتی ها و چارپايان	34
14-13	مردم	انسان	آموزش دعا (که هنگام سواری بايد بنمايد)	24
25-15	مردم	کافران	نکوهش- فسادعقيده- لجبازی- زورگويی عقيدتی	156
28-26	پيامبران	ابراهيم	اظهار بيزاری او از قومش	21
29	حکمت	فلسفه تاريخ	به اينها فرصت داديم تا حق و رسول آشکار بيايد	9
32-30	مردم	کافران	نکوهش ايرادهای  بيجائی که ميگرفتند	36
35-33	حکمت	فلسفه تاريخ	خداوند ميخواهد مردم مطابق يک قانون مورد محاسبه قرار گيرند	35
37-36	حکمت	کافران	کسی که از ياد خدا روگردان شود شيطانی را قرين او ميکنيم	18
39-38	آخرت	قيامت	کافران - افسوس- پشيمانی	20
45-40	پيامبر	ارشاد	زیاد جوش نخور که چرا ایمان نمی آورند-به رسالتت بپرداز	66
56-46	مردم	گذشتگان	قوم موسی- فرعون- لجبازی- عناد- مخالفت با حق	129
59-57	مردم	کافران	لجبازی در خصوص حضرت عيسی	33
60	حکمت	فلسفه تاريخ	اگر ميخواستيم بجای اينها ملائکه را قرار ميداديم	8
62-61	مردم	انسان	تعليم عقايد صحيح(آخرت و هشدار راجع به شيطان)	17
64-63	پيامبران	عيسی	دعوت مردم به راه حق	26
65	مردم	گذشتگان	کفر ورزيدند	11
67-66	آخرت	قيامت	مشخصات آن(ناگهانی بودن- دشمن شدن دوستان)	17
73- 68	آخرت	بهشت	مومنان	59
78-74	آخرت	جهنم	کافران	41
80-79	مردم	کافران	اصرار بر کفرشان - بدفهمی راجع به علم خدا	16
83-81	پيامبر	ارشاد	چنين بگو- چنين رفتار کن	24
85-84	خداوند	صفات	الوهيت در آسمان و زمين- حکمت- علم و برکت- ملک- علم قيامت- رجعت به سوی او	24
86	مردم	کافران	خطای فکری آنها راجع به شفاعت	13
87	مردم	کافران	اعتراف به خالقيت خدا	8
89-88	پيامبر	ارشاد	از آنها درگذر و بخوبی با آنها رفتار کن بزودی خواهند دانست	13
جمع				911

 

جدول درج ها

شماره	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	درصد
1/4	مردم	کافران و گذشتگان	نکوهش لجبازی و اصرار کافران گذشته و حال بر عقايد باطلشان و مخالفت عملی با پيامبرانشان	53
2/4	آخرت	جهنم و قيامت	عذاب کافران	15
3/4	پيامبر	ارشاد	با کافران رفتاری از روی حوصله بنما و صبور باش	3/11
4/4	حکمت	فلسفه تاريخ	اراده خداوندی اين است که مردم مطابق يک روش واحد مورد رفتار و ارزيابی قرار گيرند	7/7
5/4	خداوند	صفات و افعال	لطف و رحمت و نعمت و علم و قدرت و برکت	4/6
6/4	پیامبران	عیسی-ابراهیم	استقامت – دعوت به حق	2/5
7/4	قرآن	صفات	موقعیت والا	4/1
8/4	حروف مقطعه	حم		1/0

درس: کافران بی توجه به افعال و صفات پر لطف الهی، عامدانه و مصرانه با پیامبران لجبازی و مخالفت می کنند.

البته دو جدول فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کرده ایم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: مطالب قرآن حق است، زيرا از چنين جایگاهی نازل شده است و کفر کافران، مانع خداوند از اتمام حجت نیست.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

حم ﴿1﴾ وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ ﴿2﴾

ریزدرب: قسم به کتاب آشکار (یا قسم به کتاب آشکارگر)

2

إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَّعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ ﴿3﴾ وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ ﴿4﴾

ریزدرب: این قرآن والا مقام و پر ارج است

 

3

أَفَنَضْرِبُ عَنكُمُ الذِّكْرَ صَفْحًا أَن كُنتُمْ قَوْمًا مُّسْرِفِينَ ﴿5﴾ وَكَمْ أَرْسَلْنَا مِن نَّبِيٍّ فِي الْأَوَّلِينَ ﴿6﴾ وَمَا يَأْتِيهِم مِّن نَّبِيٍّ إِلَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُون ﴿7﴾ فَأَهْلَكْنَا أَشَدَّ مِنْهُم بَطْشًا وَمَضَى مَثَلُ الْأَوَّلِينَ ﴿8﴾

ریزدرب: آیا چون برخی از شما نالایق میباشید، ما از پند دادن دست بکشیم؟

 

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - سوالات

1 - کدام معنی برای کلمه «مبین» مناسب تراست؟ (آشکار؟ آشکارکننده؟ خودآشکارکننده؟ یا....؟)

2 – چرا در اینجا از ضمیر «ما» (جعلنا، لدینا) استفاده شده؟

3 – چرا در باره قرآن از ضمیر «ه» که در رابطه با «ذیروح» بکار میرود استفاده شده؟

4 - چه حکمتی در قراردادن «حروف مقطعه» در اول بعضی از سوره ها است؟

5 – در آیه 4 ، «ل» در کلمه «لعلی» چه نقشی دارد؟ (تاکید؟ یا...؟)

6 - مرجع ضمیر «ه» در «جعلناه» چیست ؟

7 – در ابتدای آیه 2 ، «و» چه نقشی دارد؟ (قسم؟ عطف؟ یا...؟)

8 – درسوال قبلی ، اگر جواب سوال «قسم» باشد جواب قسم چه خواهد بود؟

9 – در آیه 4 ، «لدینا» متعلق به «الکتاب» است ، یا به «لعلی حکیم»؟

10 – چرا بجای «جعلنا» نفرموده انشاءنا یا خلقنا یا کتبنا یا .....؟

11 - «ف» در آیه 5 ، نمایانگر چه نتیجه گیریی است؟

12 –آیه 5 ، کدام ضرب المثل فارسی را بیادتان می آورد؟

13 – چهار کلمه اول آیه 8 نشان از چه دارد؟ (اینکه خداوند «سران» کفار را مسئول میداند؟ یا...؟)

14 – از سه کلمه آخرآیه فوق ، چه سابقه ای سراغ دارید؟

15 - کلمه «مضی» به معنی لغوی آمده یا اصطلاحی؟

16 - چرا در این پاراگراف خداوند را جمع (نضرب ، ارسلنا ، اهلکنا)  آورده؟

17 – آیا از مطلب آیه 5 سابقه ای دارید؟

 4- حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

در این برهه از زمان، وضعیت کلی، از لحاظ آمادگی و صلاحیت اکثر مخاطبان برای نزول وحی، هیچ مساعد نبوده، و به عبارت دیگر، وحی در زمینه ای نازل شده که اکثر مخاطبان لایق آن نبوده و قدر آن را نمی شناخته اند (آیه 5)  

5 – زاویه با تفاسیر رایج

1 : (المیزان) : اين سوره بطورى كه آغاز و انجام آن و نيز مطالبى كه بين اين آغاز و انجام فاصله شده شهادت مى دهد، در مقام انذار و هشدار دادن بشر است،

«درس» این سوره، در این تفسیر (که همان چیزی است که المیزان آن را «غرض» سوره مینامد) از راه محاسبه استخراج شده و چنین است:

کافران بی توجه به افعال و صفات پرلطف الهی عامدانه و مصرّانه با پیامبران لجبازی و مخالفت میکنند.

6 - پیشگوئی های تحقق یافته

در آیه 5 وعده میدهد که این پروسه ارسال وحی به این علت که مخالفان اینهمه با آن مخالفت میکنند تعطیل نخواهد شد و دیدیم که نشد.

7 - آیات مشکل

آیه 4 از آیات «مشکل» قرآنی است و دلیل مشکل بودن آنها نیز این است که ببینید مفسران گوناگون در طول تاریخ اسلام چه مطالب مختلف و بعضا متضادی در تفسیر آنها گفته اند.

البته این قلم نیز عرض خویش را در قسمت «شرح مختصر» ارائه نموده است.

8 - در این پاراگراف کدام فقرات فوق ذهنیات مخاطبان اولیه است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیه 1 از حروف مقطعه است، و چنانکه قبلا عرض شد، چون تاکنون به نحو مقنعی رمزگشائی نشده، بالاتر از ذهنیات ما نیز میباشد، چه رسد به مخاطبان اولیه.

آیه های 6 تا 8 از این لحاظ که مربوط به اقوامی است که در قبل از تاریخ بوده اند، و علم باستان شناسی آنقدر رشد نکرده که ما از اوضاع و احوال آنها مطلع باشیم، برای ما نیز روشن نیست، چه رسد به مخاطبان اولیه این آیات.

9 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

مطالب قرآن حق است، زيرا ماخذش از جایگاه «عندالله»ی است، و کفر کافران، مانع خداوند از اتمام حجت نمیباشد.

10 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

غیر از آیه های 7 و 8 و خود کلمه «حم»، بقیه فقرات این پاراگراف «برای اولین بار» است.

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

بحث متنی

ترتیب نزول

دریافت های مستقیم و کوتاه

فعل خداوند قانونمند است

ذکر مصادیق افاده حصر نمی کند

به زبان مخاطب :

همواره باید بیاد داشته باشیم که مفاهیمی مانند «لدّنا» (از جانب ما) و «عندنا» (نزد ما) به آن معنی که مثلا ازعبارت هائی مانند «نزد حسن» و «نزد تقی» می فهمیم، نیست و خداوند به زبان مخاطب صحبت فرموده است.

حروف مقطعه

«حم» فوق از حروف مقطعه است و ما در مقدمه مؤلف، بحثی در خصوص آن عرض کرده ایم (و دراینجا قسمتی را که به «حم» مربوط میشود نقل میکنیم):

[[سوره های دخان و زخرف و فصلت و جاثیه و احقاف و مؤمن (غافر) در ابتدای خویش با «حم» شروع می شوند.

«درس» سوره های فوق نیز کاملاً شبیه یکدیگر است و محتوای مشترک آنها «نکوهش عمد و اصرار در کفر و تکذیب پیامبر(ص) ، علیرغم روشن شدن حقیقت» می باشد]]

موقعیت قرآن نزد خداوند

در آیه 4 دو مفهوم تحت عنوان «ام الکتاب» و «نزد ما» وجود دارد که لازم است توضیحی داشته باشد.

در قرآن، از کتابهای آسمانی دیگر مانند تورات و انجیل و داستانهای پیامبران ســابق، در می یابیم که کتب آسمانی و انبیاء سابق بر چند نکته تأکید مشترک داشته اند:

1- وحدانیت خداوند،

2- حقانیت وحی به پیامبران،

3- حتمیت وقوع قیامت و رسیدگی به اعمالِ این جهانی همه مردم، و بهشت و جهنم،

4- رعایت رفتارهای پسندیده در بین خویش،

5- انجام عباداتی خاص مانند نماز و روزه و امثال آن،

6-دوری ازگناهانی خاص.

تا آنجا که از قرآن فهمیده می شود این نکات در بین همه ادیان آسمانی مشترک بوده، و لذا قابل فرض است که چیزی مانند «قانون اساسی»، «نزد» خداوند باشد و کتب آسمانی از آن مشتق  گردند.

 و این «مشتق»، با توجه به مقتضیات و نیازهای اقوام مختلف که در زمانها و مکانهای مختلف زندگی می کنند و فرهنگهای مختلفی دارند و سطح درک و آگاهی و استعدادهای آنها در امور مختلف متفاوت است، با شرایط آنها «مناسب سازی» شده و بصورت «راهنمای زندگی» در قالب کتاب آسمانی-خاص آنها- نازل شده باشد.

درمورد قرآن نیز به همین ترتیب است.

 قرآن شامل مقداری «اصول اساسی» و مقداری «احکام»، و مقداری «حکمت»، ومقداری «داستان های پیشینیان»، و غیره،  است، با این تفاوت که قرآن از «کتاب» های سابق الذکر برتر است.

 زیرا (مثلا) مدت ماموریت انجیل 621 سال بوده وقلمرو ماموریت آن نیز قوم بنی اسرائیل بوده، اما مدت ماموریت قرآن تا روز قیامت و قلمرو ماموریت آن کلّ جهان است.

 به همین خاطر قرآن باید چنان کیفیتی داشته باشد که بتواند ظرفیت پاسخگویی این  همه تفاوت های وقوع یافته درطول زمان برای همه اقوام، در چنان برهه طولانی را داشته باشد.

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

حم (1) قسم به قرآن که کتابی روشنگر است (2) که ما آن را خواندنيي به زبان روشن و قابل فهم قرار داديم شايد تعقل کنيد (3) و آن، در مادرِکتابهای آسمانی که نزد خداوند است، داراي موقعيتي والا و محکم است (4) ای کافران! آيا چون شما مردمي اسرافگر هستيد از فرستادن آن قرآنِ حاوی پند بسوي شما منصرف شويم؟ (5) و تکذیب رسولان نیز چیز بی سابقه ای نیست و چقدر رسولاني که در اقوام اوليه فرستاديم (6) و هيچ پيغمبري بسويشان نيامد مگر اينکه مسخره اش ميکردند (7) و نيرومند ترين آنها را هلاک کرديم و مَثَل اقوام اوليه شدند (8)