پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره را (یعنی «درس» سوره را)  در قسمت اول ارائه کرده ایم که مطابق ذیل است:

درس: اي مردم نعمات خدا را بياد آوريد و مسير صحيح را در پيش گيريد تا به سعادت دو جهان برسيد.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: يادآوري گوشه اي ديگر از آيات و نعمات الهي و انتقاد از کافران که به همه اینها بی­توجه بوده و شرک می­ورزند.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

وَلَوْ يُؤَاخِذُ اللّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِم مَّا تَرَكَ عَلَيْهَا مِن دَآبَّةٍ وَلَكِن يُؤَخِّرُهُمْ إلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَإِذَا جَاء أَجَلُهُمْ لاَ يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلاَ يَسْتَقْدِمُونَ ﴿61﴾ وَيَجْعَلُونَ لِلّهِ مَا يَكْرَهُونَ وَتَصِفُ أَلْسِنَتُهُمُ الْكَذِبَ أَنَّ لَهُمُ الْحُسْنَى لاَ جَرَمَ أَنَّ لَهُمُ الْنَّارَ وَأَنَّهُم مُّفْرَطُونَ ﴿62﴾ تَاللّهِ لَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى أُمَمٍ مِّن قَبْلِكَ فَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَهُوَ وَلِيُّهُمُ الْيَوْمَ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿63﴾ وَمَا أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ إِلاَّ لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُواْ فِيهِ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿64﴾

ریزدرب: نکوهش کافران که به این حقایق بی­توجه بوده و شرک می­ورزند.

2

 وَاللّهُ أَنزَلَ مِنَ الْسَّمَاء مَاء فَأَحْيَا بِهِ الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَسْمَعُونَ ﴿65﴾ وَإِنَّ لَكُمْ فِي الأَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُّسْقِيكُم مِّمَّا فِي بُطُونِهِ مِن بَيْنِ فَرْثٍ وَدَمٍ لَّبَنًا خَالِصًا سَآئِغًا لِلشَّارِبِينَ ﴿66﴾ وَمِن ثَمَرَاتِ النَّخِيلِ وَالأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿67﴾ وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ ﴿68﴾ ثُمَّ كُلِي مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً يَخْرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِيهِ شِفَاء لِلنَّاسِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿69﴾ وَاللّهُ خَلَقَكُمْ ثُمَّ يَتَوَفَّاكُمْ وَمِنكُم مَّن يُرَدُّ إِلَى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْ لاَ يَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَيْئًا إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ قَدِيرٌ ﴿70﴾ وَاللّهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ فِي الْرِّزْقِ فَمَا الَّذِينَ فُضِّلُواْ بِرَآدِّي رِزْقِهِمْ عَلَى مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَهُمْ فِيهِ سَوَاء أَفَبِنِعْمَةِ اللّهِ يَجْحَدُونَ ﴿71﴾ وَاللّهُ جَعَلَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَجَعَلَ لَكُم مِّنْ أَزْوَاجِكُم بَنِينَ وَحَفَدَةً وَرَزَقَكُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَتِ اللّهِ هُمْ يَكْفُرُونَ ﴿72﴾

ریزدرب: يادآوري گوشه اي ديگر از آيات و نعمت های الهي.

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 – از اول تا اینجا

در پاراگراف 1 می فرماید : ای مردم ! شما دائما دارید از بینهایت نعمت های پروردگارتان استفاده میکنید ، لذا سزاوارنیست جز رفتار شکر آمیز ازشما سرزند .

در پاراگراف 2 می فرماید : ای کافران ! از این خودبزرگ بینی ها و غفلت ها و نیرنگ ها و رفتارهای نا صحیح که باعث نابودی پیشینیان تان هم شد دست بردارید و به راه صحیح بازگردید تا سعادتمند شوید و کافران در قیامت جوابگو نیستند و در این جهان نیز توقع بی_­­جا دارند در حالی که اهل تقوا در آخرت وضع مطلوب خواهند داشت و کافران شرک خود را به خداوند نسبت می­دهند و به عاقبت همانندان پیش از خود توجه نمی­کنند و قیامت را تکذیب می­کنند و توجه ندارند که این نوع اعتقادات واین نوع رفتارها به شقاوت میرساند و ای پیروان رسول خدا(ص) ! هجرت در راه خدا به شما کمک خواهد کرد دردنیا زندگیی شایسته ودرآخرت نیز رستگار باشید .

در پاراگراف 3 می فرماید : ای پیامبر! پیامبران قبلی نیز راهنمایشان وحی بود و تو نیز این پندها را برای مردم بیان کن  و بشر غرق در نعمت­های الهی است ولی عده­ای که به آخرت ایمان ندارند ، و لذا به وضعیت ناپسند منتقل خواهند شد و این کافران چه ایرادی دارند که خلاف جهت کل جهان رفتار می­کنند؟

در این پاراگراف کافران را که علی­رغم این همه نعمت­های گوناگون این رفتارها را دارند نکوهش می فرماید.

4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

در آیه 67 اشاره به گرفتن عرقیات از خرما و انگور و در آیه های 68 و 69 اشاره به استفاده از عسل و در آیه 70 اشاره به رسیدن برخی از مردم به سن های خیلی بالا و در آیه 71 اشاره به اختلاف طبقاتی نسبتا زیاد دیده میشود.

5 - آیات برجسته این پاراگراف

آیه 68 آنقدر مشهور است و آنقدر کاشیکاری شده اش در اینجا و آنجا دیده میشود که بهتر است ما چیزی از برجستگیش نگوئیم.

6 - در این پاراگراف، کدام فقرات، فوق ذهنیات معاصران نزول است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیه 63 از این لحاظ که مربوط به اقوامی است که در قبل از تاریخ بوده اند، و علم باستان شناسی آنقدر رشد نکرده که ما از اوضاع و احوال آنها مطلع باشیم، برای ما نیز روشن نیست، چه رسد به مخاطبان اولیه این آیات.

مکانیزمِ اجرائیِ آیه 61 برای ما ساکنان قرن 21 نیز روشن نیست چه رسد مخاطب های اولیه!

7 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .

8 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

نکوهش کافران که علیرغم این همه نعمت­های گوناگون این رفتارها را دارند.

9 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

غیر از آیه های 61 تا 65 ، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است.

16 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:

1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.

2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.

عقاید و رفتار کفار معاصر نزول

وَلَوْ يُؤَاخِذُ اللّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِم مَّا تَرَكَ عَلَيْهَا مِن دَآبَّةٍ وَلَكِن يُؤَخِّرُهُمْ إلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَإِذَا جَاء أَجَلُهُمْ لاَ يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلاَ يَسْتَقْدِمُونَ ﴿61﴾ وَيَجْعَلُونَ لِلّهِ مَا يَكْرَهُونَ وَتَصِفُ أَلْسِنَتُهُمُ الْكَذِبَ أَنَّ لَهُمُ الْحُسْنَى لاَ جَرَمَ أَنَّ لَهُمُ الْنَّارَ وَأَنَّهُم مُّفْرَطُونَ ﴿62﴾ تَاللّهِ لَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى أُمَمٍ مِّن قَبْلِكَ فَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَهُوَ وَلِيُّهُمُ الْيَوْمَ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿63﴾

ماهیت قرآن

وَمَا أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ إِلاَّ لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُواْ فِيهِ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿64﴾

آیات الهی

سوره نحل

وَاللّهُ أَنزَلَ مِنَ الْسَّمَاء مَاء فَأَحْيَا بِهِ الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَسْمَعُونَ ﴿65﴾ وَإِنَّ لَكُمْ فِي الأَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُّسْقِيكُم مِّمَّا فِي بُطُونِهِ مِن بَيْنِ فَرْثٍ وَدَمٍ لَّبَنًا خَالِصًا سَآئِغًا لِلشَّارِبِينَ ﴿66﴾ وَمِن ثَمَرَاتِ النَّخِيلِ وَالأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿67﴾ وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ ﴿68﴾ ثُمَّ كُلِي مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً يَخْرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِيهِ شِفَاء لِلنَّاسِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿69﴾ وَاللّهُ خَلَقَكُمْ ثُمَّ يَتَوَفَّاكُمْ وَمِنكُم مَّن يُرَدُّ إِلَى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْ لاَ يَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَيْئًا إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ قَدِيرٌ ﴿70﴾ وَاللّهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ فِي الْرِّزْقِ فَمَا الَّذِينَ فُضِّلُواْ بِرَآدِّي رِزْقِهِمْ عَلَى مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَهُمْ فِيهِ سَوَاء أَفَبِنِعْمَةِ اللّهِ يَجْحَدُونَ ﴿71﴾ وَاللّهُ جَعَلَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَجَعَلَ لَكُم مِّنْ أَزْوَاجِكُم بَنِينَ وَحَفَدَةً وَرَزَقَكُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَتِ اللّهِ هُمْ يَكْفُرُونَ ﴿72﴾

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

دریافت­های کوتاه مستقیم

آیه 63: با توجه به قرینه «من قبلک» (قبل از تو)، در «فهو و لیهم الیوم» (امروز سرپرستشان است)، کلمه «امروز»، به معنی برزخی آن است.

آیات64تا72: بعضی از مطالب این قسمت در سوره­های قبلی آمده ، اما زمینه همه این مطالب توجه دادن آدمی به نعمتهاییست که از بس آنها را دیده، برایش عادی شده .

آیه 67: اشاره­ای به این هست که از انگور می­توان شراب گرفت و از همین جا معلوم می­شود که در این مقطع هنوز حکم تحریم شراب نازل نشده بود.

آیه 69: راجع به زنبور عسل می­فرماید «از همه نوع میوه­جات بخور»، اشاره­ای به این هست که شهد گل مقدمه میوه است و چنانکه به «جنین انسانی» می­توان «آدمیزاد» گفت، در آیه مذکور نیز «شهد گل» را «میوه» نامیده است.

آیه 70: چیزی که ما عادت کرده­ایم راجع به پیران تصور کنیم «ناتوانی» است، اما ظاهراً ملاک خداوند با عادت و سلیقه ما فرق می­کند و آنحضرت «نادانی» را ضعف مهمتری می­داند .

از تفسیر متمایل به سرمایه­داری یا سوسیالیستی بپرهیزید

در رابطه با آیه 71 این آیه از لحاظ مفسران محترم مختلف به تفسیرهای مختلفی تفسیر شده که عمدتاً می­توان آنها را به سه دسته بزرگ تقسیم کرد:

1- تفسیرهای متمایل به سرمایه­داری و بازار، بطور خلاصه به این معنی که ثروت یک موهبت الهی است و کسی که آنرا ندارد نباید به کسی که دارد حسادت کند زیرا آنرا خدا داده و اگر کسی حسادت کند به این معنی است که با خداوند مخالفت ورزیده که این عین کفر و شرک و گناه کبیره و ... است.

2- تفسیرهای متمایل به سوسیالیسم، بطور خلاصه به این معنی که آیه در صدد انتقاد از کسانیست که ثروتشان را تقسیم نمی­کنند تا همگان از ثروت همگانی بهره­مند شوند و انجام ندادن این کار (همانطور که در انتهای آیه آمده) انکار نعمت خداوندی است.

3- تفسیرهای خارج از این دو طیف که از لحاظ تنوع زیاد است اما از لحاظ اهمیت و مورد قبول واقع شدن و مورد دفاع قرار گرفتن، به هیچ روی در سطح آن دو طیف اصلی نیست.

اما ما در این تفسیر به «درس» و «درب» که هر دو از خود آیات گرفته شده­اند نگاه می­کنیم و چیزی را از خارج قرآن بر آن تحمیل نمی­کنیم و عرض می­کنیم:

آنچه از «درس» و «درب» استفاده می­­شود این است که آدمی باید در آیات و نعمت های الهی دقت کند و موضوع آیه 71 نیز از این موضوع مستثنی نیست.

اگر با دید «درس» و «درب» که «قرآنی­ترین» دید است به آیه نگاه کنیم باید «نکات نعمتی» آن را از «نکات غیر نعمتی» آن جدا کنیم.

نکات نعمتی آیه 71 کدام است؟

نکته نعمتی آیه 71 این است که «خداوند به بعضی از شما رزق بیشتری داد».

نکته غیر نعمتی آیه 71 این است که «آنانکه برتر شدند، روزیشان را بر مملوکشان تقسیم نمی­کنند که با آنان مساوی شوند». باید توجه داشت که جمله اخیر یک جمله معترضه (پرانتزی) است و جزء سخن اصلی نیست که بتواند مورد چنان استنتاج­هائی (سرمایه­داری یا سوسیالیستی) واقع بشود. بعبارت دیگر آنهمه استنتاج­های مختلف، اعم از تفسیرهای مایل به سرمایه­داری یا سوسیالیستی، کاملاً زاید بوده است.

البته وجهِ نعمتیِ «به بعضی از شما رزق بیشتری داد» واضح است زیرا این امر «موتور حرکتِ رو به پیش جامعه بشری» است.

ترجمه تفسیریِ آزاد

اگر قرار باشد خداوند مردم را بسبب ظلمشان بگيرد، روي زمين هيچ جنبنده اي نخواهد ماند وليکن آنها را تا سرآمدي معين مهلت ميدهد. پس هنگامي که سرآمدشان سررسيد، نه ساعتي تأخير خواهند داشت و نه جلو خواهند افتاد (61) و چيزي را که خودشان بدشان مي آيد به دروغ به خدا نسبت ميدهند و به دروغ چنين ميگويند که آن چيزی که به نظرشان خوب می آید، براي آنان است. چاره اي ندارند جز اينکه آتش از آن آنان است و بسوي آن با سرعت رانده ميشوند (62) به خدا قسم البته بسوي اقوام قبل از تو نيز رسولاني فرستاديم اما شيطان اعمالشان را برايشان آراست. و در آن روز قیامت همو سرپرست آنهاست و عذابي دردناک خواهند داشت (63) و اين کتاب را بر تو نازل نکرديم مگر براي اينکه برايشان آنچه را که در آن اختلاف پيدا کرده اند بيان کني و نيز هدايت و رحمتي براي مومنان باشد (64) و خداوند از آسمان آبي فرستاد و بوسيله آن زمين را پس از مرگش زنده کرد. البته در اين آياتي است براي کساني که مي شنوند (65) و براي شما درباره چارپايان عبرتي است: از آنچه در شکمهاي آنهاست به شما مي نوشانيم و از ميان سرگين و خون شيري خالص و گوارا براي نوشندگان دارند (66) و از ميوه هاي نخلستان ها و تاکستان ها روزيي نيکو و مايه مستي ميگيريد که البته در اين آيتي براي خِرد ورزان است (67) و پروردگارت به زنبور عسل وحي کرد که از کوهها و درختان و آنچه برمي افرازند خانه بگزيند (68) سپس از شهد همه نوع ميوه جات بخورد و به راه هاي پروردگارت به سهولت روان باشد. آنگاه از شکمهاشان نوشابه اي به رنگهاي گوناگون خارج ميشود که در آن براي مردم شفاست. که البته در اين آيتي براي انديشمندان است (69) و خداوند شما را آفريد، آنگاه شما را بطور کامل دريافت مي کند، و بعضي از شماها آنقدر عمر ميکنید که به پائين ترين درجات زندگي ميرسید. آنقدر که پس از دانايي به جائي ميرسید که چيزي ندانید. که خداوند البته داناي قدرتمند است (70) و خداوند بعضي از شما را از لحاظ روزي بر بعضي ديگر برتري داد. پس آنانکه برتر شدند روزي شان را بر مملوکشان تقسيم نمي کنند که با آنان مساوي شوند. آيا نعمت خدا را انکار مي کنند؟ (71) و خداوند از خودهاتان برايتان جفتهائي قرار داد و برايتان از جفتهاتان اولاد و ياوراني قرار داد و شما را از چيزهاي دلپسند روزي داد. آيا به باطل ايمان آورده و به نعمت خدا کافر ميشوند؟(72)