پیش تفسیر
1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)
اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم:
طرز استخراج عصاره محتوای سوره را (یعنی «درس» سوره را) در قسمت اول ارائه کرده ایم که مطابق ذیل است:
درس: اي پيامبر! در مقابل ناملايمات صبر كن. تو و قومت نجات خواهيد يافت.
برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:
درب: اي مسلمانان توكلتان را يكسره به خدا نموده و مسيرتان را كاملا صحيح كنيد و اي پيامبر! مخالفانت خودشان به عقایدی که تو دعوت میکنی اقرار دارند. مخالفتشان دلایل دیگری دارد، تو رسالتت را پیگیری کن.
2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)
ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:
1
يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِي وَاسِعَةٌ فَإِيَّايَ فَاعْبُدُونِ ﴿56﴾ كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَيْنَا تُرْجَعُونَ ﴿57﴾ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُم مِّنَ الْجَنَّةِ غُرَفًا تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ ﴿58﴾ الَّذِينَ صَبَرُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ ﴿59﴾ وَكَأَيِّن مِن دَابَّةٍ لَا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ يَرْزُقُهَا وَإِيَّاكُمْ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ﴿60﴾ وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى يُؤْفَكُونَ ﴿61﴾ اللَّهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ لَهُ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ﴿62﴾ وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّن نَّزَّلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ مِن بَعْدِ مَوْتِهَا لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ ﴿63﴾ وَمَا هَذِهِ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوَانُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ ﴿64﴾
ریزدرب: اي مسلمانان! توكل و عبادت تان را يكسره بسوی خدا نمایید که رستگار خواهید شد و از اینکه ممکن است در اثر اظهار ایمان به سختی بیفتید مهراسید.
2
فَإِذَا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ ﴿65﴾ لِيَكْفُرُوا بِمَا آتَيْنَاهُمْ وَلِيَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ ﴿66﴾ أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا حَرَمًا آمِنًا وَيُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللَّهِ يَكْفُرُونَ ﴿67﴾ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ كَذَّبَ بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءهُ أَلَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوًى لِّلْكَافِرِينَ ﴿68﴾
ریزدرب: اي مردم! شما که اعتقاد واقعی تان به خداست، آن را ظاهری هم اظهار کنید.
3
وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ ﴿69﴾
ریزدرب: اي مردم! بسوی ما قدمی بردارید، پاسخ ما حس خواهید کرد.
تقطیع:
در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.
اصلی-فرعی
قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.
لُبّ مطلب:
با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.
3 – از اول تا اینجا
در پاراگراف 1 می فرماید : ای مردم! برای رشد و تعالی خویش باید کوششی بکنید و رفتارعاقلانه با والدین (که از طرفی باید به آنها احسان کنید وازطرف دیگرنباید درجهت خلاف حق اطاعتشان کنید) و باید در راه ایمان از خودتان صبر و استقامتی نشان دهید زیرا خداوند ارزیابی میکند .
در پاراگراف 2 شرحی گذرا از پیامبران سابق میدهد و اشاره ای به مشکلاتشات با قومشان میکند که در آخر، آنها و پیروانشان نجات یافته و آن اقوام هلاک میشوند .
در پاراگراف 3 می فرماید : کسی که سنگ بنای عقاید و رفتارهایش را بر «حق» مبتنی نکند، بر چه مبتنی خواهد کرد؟ ای کافران ! این قرآن به عنوان معجزه کافی نیست ؟ و ای پیامبر! چنین چیز ارزشمندی به تو داده شده ، قدردان آن باش.
در این پاراگراف می فرماید: ای مسلمانان! به ایمانتان بچسبید که رستگاریتان در همان است و ای کافران! ازلحاظ عقاید که به پیامهای این پیامبر نزدیک هستید، از لحاظ معیشت هم که از مزایای حرمت وامنیتی که خدای این پیامبر برای شهرتان ایجادکرده دارید استفاده میکنید، پس مخالفت و کفر و لجبازی و توطئه های دائمی تان چه وجهی دارد؟
4 - سوالات
1-حالت کلی این پاراگراف چگونه است ؟ (نکوهش برای اعتراف قلبی به چیزی که بطور زبانی انکار میشود؟ یا....؟)
2-چرا در آیه69 ، به جای «فینا» نفرموده «فی آیاتنا» (یا چیزی شبیه به آن)؟
3-شباهت های «موت» (آیه63) را با موت درانسان بیان کنید .
4-خداوند در این پاراگراف هم از ضمیر «من» استفاده فرموده (یبسط یشاء یقدر عباده نجّاهم مع) و هم ازضمیر«ما» استفاده فرموده (آتینا انّا جعلنا فینا لنهدینهم سبلنا )علت رابیان کنید .
5-منظور از «یقدر» (آیه62) چیست؟ (به اندازه می آورد؟ ابراز قدرت میکند؟یا....؟)
6-منظور از «یوفکون» (آیه61) چیست؟
7-حالت کلمه مذکور را بیان کنید (نکوهش ضمنی؟یا...؟)
8-کلمه «حیوان» (آیه64) از لحاظ «دستورزبان»ی چه وضعیتی دارد؟ (مثال بزنید)
5 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها
در آیه های 56 و 60 تلویحا مومنان را به هجرت تشویق میفرماید .
آیه های 61 و 62 بما میگوید در زمان نزول این سوره فعالان کفر آفرینش آسمانها و زمین و رام کردن خورشید و ماه و فرو ریختن باران را به خداوند نسبت میدادند و از آیه 65 فهمیده میشود مردم آن دوره کشتی سوار میشدند و از آیه 67 فهمیده میشود حومه مکه نا امن بود و آدم ربائی چیزی غیر عادی نبود و از آیه 69 فهمیده میشود در زمان نزول این آیات در اردوگاه ایمان عده ای بودند که در مسلمانی خویش جدی بوده و در راه خدا از کوششی دریغ نداشتند .
6 - آیات برجسته این پاراگراف
آیه 57 آنقدر مشهور است که لازم نیست راجع به برجستگی اش چیزی بگوئیم.
7 - پیشگوئی های تحقق یافته
در آیه 69 با بیانی روشن پیشگوئی موفقیت آنحضرت را کرده است.
8 - در این پاراگراف، کدام فقرات، فوق ذهنیات معاصران نزول است؟
(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)
آیه 58 «قیامتی» است، و هیچ بنی بشری تجربه اش را ندارد، و قبل از قیامت نخواهد داشت، لذا، چه در آن روزهای نزول وحی و چه الی یوم القیامه بالاتر از ذهنیات بشر خواهد بود.
همچنین است آیه 64.
نیز آیه 68.
آیه های 60 و 61 و 62 ،از آنجا که مکانیزم اجرائی آنها برایمان روشن نیست، فوق ذهنیات ما است، چه رسد به مخاطبان اولیه.
همچنین است آیه 69.
9 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی میداشتند؟
کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .
یکی ممکن است معترض شود که «یعنی چه که بسیار این تیتر را تکرار میکنی و این جواب ثابت را هم زیرش میدهی؟»
در این خصوص باید خاطر نشان کنیم که یک شبهه ای اخیرا در سطح وسیع القا شده که مطالب قرآن اول باید از این لحاظ چِک شود که معاصران نزول از آن چه می فهمیده اند . ماهم با بیان دلیل فوق در حقیقت داریم پاراگراف به پاراگراف آن شبهه را چک میکنیم .
آنچه تا کنون فهمیده ایم این بوده که معاصران نزول اکثر قریب به اتفاق حجم قرآن را همانطور می فهمیده اند که ما امروز می فهمیم.
10 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟
1 - اي مسلمانان توكلتان را يكسره به خدا نموده و مسيرتان را كاملا صحيح كنيد
2 - اي پيامبر! مخالفانت خودشان به عقایدی که تو دعوت میکنی اقرار دارند. مخالفتشان دلایل دیگری دارد، تو رسالتت را پیگیری کن.
11 - کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟
غیر از آیه های 57 و 58 و 61 و 62 و 64 و 65 ، بقیه «برای اولین بار» است.
12 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟
ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:
1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.
2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.
احکام اخلاقی
يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِي وَاسِعَةٌ فَإِيَّايَ فَاعْبُدُونِ ﴿56﴾ كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَيْنَا تُرْجَعُونَ ﴿57﴾ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُم مِّنَ الْجَنَّةِ غُرَفًا تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ ﴿58﴾ الَّذِينَ صَبَرُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ ﴿59﴾
شئون الهی
وَكَأَيِّن مِن دَابَّةٍ لَا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ يَرْزُقُهَا وَإِيَّاكُمْ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ﴿60﴾ وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى يُؤْفَكُونَ ﴿61﴾ اللَّهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ لَهُ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ﴿62﴾ وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّن نَّزَّلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ مِن بَعْدِ مَوْتِهَا لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ ﴿63﴾
درباره انسان
وَمَا هَذِهِ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوَانُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ ﴿64﴾ فَإِذَا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ ﴿65﴾ لِيَكْفُرُوا بِمَا آتَيْنَاهُمْ وَلِيَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ ﴿66﴾
آیات الهی
أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا حَرَمًا آمِنًا وَيُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللَّهِ يَكْفُرُونَ ﴿67﴾
عقاید و رفتار کفار معاصر نزول
وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ كَذَّبَ بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءهُ أَلَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوًى لِّلْكَافِرِينَ ﴿68﴾
سنن الهی
وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ ﴿69﴾
شرح مختصر
کلیدهای تفسیری
اصلی-فرعی:
آیه 59 فرع بر آیه 58 است و این واضح است.
آیه 57 بدون اینکه فرع بر آیهای باشد پرانتزی است.
آیه 60 نیز همین طور. زیرا اگر چشم خویش را بر آن ببندیم و قبل و بعد آن را به یکدیگر وصل کنیم میبینیم روال سخن صافتر و یکدستتر میشود.
آیه 66 فرع بر آیه 65 است و این واضح است.
آیه 62 بدون اینکه فرع بر آیهای باشد پرانتزی است.
دو آیه 64 و 65 نیز همینطور.
شرک مشرکانِ آن روزها در چه حدودی بود؟
در رابطه با آیات 61تا63 معلوم می شود که کفار آن روزها این چیزها را قبول داشتند:
1- آسمانها و زمین را خدا آفریده،
2- خورشید و ماه را خدا رام کرده،
3- خداوند از آسمان آبی میفرستند و بوسیله آن زمین را زنده میکند.
یعنی آنها قبول داشتند که روزی بندگان نیز بدست خداست. چنانکه ملاحظه میشود، آنها ، هم خالقیت خداوند ، و هم رازقیت او را ، قبول داشتند ، و لذا شرک آنها محدود به سایر عناصر تدبیری جهان بود که در آنها بعضی ملائکه و ارواح خبیثه و طیبه را شریک میدانستند و برای آنها بتهائی درست کرده بودند.
یک مکان امن در جنگل وحوش
موضوع آیه 67 همان است که در سوره قریش آمده است که «ای مشرکان شما در دنیای جنگل مانندِ پر از جنگ و غارت و وحشیگیریی زندگی میکنید که مکه مانند یک جهانِ متفاوتِ امن و محترم در آن جنگل وحشی، زندگی امن و آبرومندانهای برای شما فراهم کرده که احترام آن نیز بخاطر احترام رب آن است ، و لذا آیا سزاست که رسول همان رب را احترام و پیروی نکرده بلکه شدیدترین مخالفتها را هم با او بکنید؟»
ترجمه تفسیریِ آزاد
اي بندگانم که ايمان آورده ايد! زمينم وسيع است، پس فقط مرا عبادت کنيد (56) هر کسي چشنده مرگ است. آنگاه بسوي ما بازگردانده ميشويد (57)و آنانکه ايمان آورده و عمل شايسته کرده اند را در آن بهشت در مسکن هایی جايشان ميدهيم که نهرها از کف آن جاري است که در آن جاودانند. پاداش عاملان چه خوب است (58) همانها که پايداري کردند و بر پروردگارشان توکل نمودند (59) و چه بسا جنبندگاني که روزيشان را هم حمل نمي توانند کنند. خداوند است كه روزيشان ميدهد. به شما هم همينطور. و همو شنواي داناست (60) و اگر از آن کافران بپرسي آسمانها و زمين را چه کسي آفريد و خورشيد و ماه را چه کسي رام کرد حتما خواهند گفت خداوند. پس به کجا به خطا منحرف ميشوند؟ (61) خداوند است که روزي را براي هر کس از بندگانش که بخواهد بسط میدهد يا اندازه ميکند، که خداوند به همه چيز داناست (62) و اگر از آنها بپرسي چه کسي از آسمان آبي ميفرستد و بوسيله آن زمين را پس از مرگش زنده ميکند خواهند گفت خداوند. بگو سپاس خداوند را سزاست. اما اکثرشان عقل خویش را بکار نميبرند (63) و اين زندگي دنيا جز بازي و سرگرميي نيست، و آخرت، اگر بدانند، زندگي واقعي است (64) این کافران چنانند که هنگامي که به کشتي سوار شوند خداوند را با اخلاص ميخوانند. اما وقتيکه بسوي خشکي نجاتشان داد فورا به شرک ميگرايند (65) تا آنچه را که به آنان داده ايم کفران کنند و به خیال خویش برخوردار شوند، اما بزودي خواهند دانست (66) آيا نمي بينند که ما حرم امني قرار داديم و ساير مردم از دور و بر آن ربوده ميشوند؟ آيا به باطل ايمان مي آورند و به نعمت خداوند کفر ميورزند؟ (67) و چه کسي ظالم تر است از کسي که به خدا افتراي دروغ بندد؟ و يا حق را وقتي که بسويش آمده تکذيب کند؟ آيا در جهنم جايگاهي براي کافران نيست؟ (68) و آنانکه در راه ما کوشش نمايند، آنها را به راه هاي خويش بیشتر هدايت خواهيم کرد. و البته خداوند با نيکوکاران است (69)