پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره را (یعنی «درس» سوره را)  در قسمت اول ارائه کرده ایم که مطابق ذیل است:

درس: بشر غرق در نعمات الهي است. بهتر است از رفتارهاي كافرانه دوري گزيند و به رفتار پسنديده بگرايد.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: ذكر بعضي از نعمت هاي الهي و دعوت از مردم براي اصلاح رفتار خويش و توصیه به آنحضرت که از رفتارناپسند آنان اندوهگين مباش و به ما واگذار.

2 – از اول تا اینجا

در پاراگراف 1 می فرماید : قرآن مایه هدایت و رحمت برای نیکوکاران است که رستگار خواهند بود و اشخاص بیهوده باز، به نعمت­ها و آفرینش­ خداوند توجه نمی­کنند و همین امر سبب آن رفتارشان است و اینکه ای مردم ! به آیات و نعمت های الهی توجه نمائید تا چشمه های حکمت و معرفت از دلهایتان بجوشد .

در این پاراگراف می فرماید : ای پیامبر! اندوهگین کفر آنها مباش و با یادآوری نعمت­ها و قدرت­های الهی و رفتار خوب پیروانت و اینکه خداوند در زمان و مکان مناسب به رفتار کافرانه پاسخ خواهد داد دلگرم باش ، و ای پیامبر ! به این مردم بگو شما عقیده تان دربسیارنقاط با عقاید صحیح نزدیک است ، پس چرا این چند قدم قلیل رابر نمی دارید ، درحالیکه میدانید دائما دارید از الطاف ونعمت های الهی استفاده میکنید؟

4 - سوالات

1-حالت کلی این پاراگراف چگونه است؟(هشدارنرم؟هشدارکافران ودلداری همزمان مومنان؟ یا...؟)

2-منظور از «سخّر» (آیه20) چیست؟ (برای بهره برداری برایتان رام کرد؟ برای تصرف کامل برایتان رام کرد؟هردو؟یا....؟)

3-«من» (آیه22) در کدام معنی بکاررفته؟ (کسی که؟ کسانی که؟) و چرا؟

5 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

ثلث اول آیه 20 و آیه 21، به نظر می آید از ادامه مطلب آیه های 6 و 7 خبر میدهد که آنها برای بدیل سازی در مقابل قرآن به افسانه های معهود پیشینیان خویش نیز دست می یازیدند .

از آیه 24 فهمیده میشود فعالان این عرصه از متمکنان و متمولان بوده اند .

6 - آیات برجسته این پاراگراف

آیه 27 علاوه بر اینکه بسیار مورد استقبال اهل هنر قرار گرفته، بسیار مشهور هم هست و بسیار مورد استفاده و استناد اهل منبر و نویسندگان مطالب اخلاقی نیز قرار گرفته است.

همچنین است دو آیه 33 و 34.

11 - در این پاراگراف، کدام فقرات، فوق ذهنیات معاصران نزول است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیه های 33 و 34 «قیامتی» است، و هیچ بنی بشری تجربه اش را ندارد، و قبل از قیامت نخواهد داشت، لذا، چه در آن روزهای نزول وحی و چه الی یوم القیامه بالاتر از ذهنیات بشر خواهد بود.

آیه های 20 از این لحاظ که مربوط به اقوامی است که در قبل از تاریخ بوده اند، و علم باستان شناسی آنقدر رشد نکرده که ما از اوضاع و احوال آنها مطلع باشیم، برای ما نیز روشن نیست، چه رسد به مخاطبان اولیه این آیات.

مکانیزمِ اجرائیِ آیه  های 27و28 و29برای ما ساکنان قرن 21 نیز روشن نیست چه رسد مخاطب های اولیه!

8 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .

9 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

1 - ذكر بعضي از نعمت هاي الهي و دعوت از مردم براي اصلاح رفتار خويش 2 - توصیه به آنحضرت که از رفتارناپسند آنان اندوهگين مباش و به ما واگذار.

10 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

غیر از آیه 24 تا 26 و 29 تا 32 ، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است.

11 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:

1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.

2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.

آیات الهی

أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُم مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً وَمِنَ النَّاسِ مَن يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَلَا هُدًى وَلَا كِتَابٍ مُّنِيرٍ ﴿20﴾

عقاید و رفتار کفار معاصر نزول

وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ آبَاءنَا أَوَلَوْ كَانَ الشَّيْطَانُ يَدْعُوهُمْ إِلَى عَذَابِ السَّعِيرِ ﴿21﴾

انسان های مطلوب

وَمَن يُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى اللَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى وَإِلَى اللَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ ﴿22﴾

توصیه های رفتاری به آنحضرت

وَمَن كَفَرَ فَلَا يَحْزُنكَ كُفْرُهُ إِلَيْنَا مَرْجِعُهُمْ فَنُنَبِّئُهُم بِمَا عَمِلُوا إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ ﴿23﴾ نُمَتِّعُهُمْ قَلِيلًا ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ إِلَى عَذَابٍ غَلِيظٍ ﴿24﴾

عقاید و رفتار کفار معاصر نزول

وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ ﴿25﴾

شئون الهی

لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ ﴿26﴾ وَلَوْ أَنَّمَا فِي الْأَرْضِ مِن شَجَرَةٍ أَقْلَامٌ وَالْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِن بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَّا نَفِدَتْ كَلِمَاتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴿27﴾ مَّا خَلْقُكُمْ وَلَا بَعْثُكُمْ إِلَّا كَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ ﴿28﴾

آیات الهی

أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى وَأَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ ﴿29﴾ ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّ مَا يَدْعُونَ مِن دُونِهِ الْبَاطِلُ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ ﴿30﴾ أَلَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْكَ تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِنِعْمَتِ اللَّهِ لِيُرِيَكُم مِّنْ آيَاتِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ ﴿31﴾ وَإِذَا غَشِيَهُم مَّوْجٌ كَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُم مُّقْتَصِدٌ وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا كُلُّ خَتَّارٍ كَفُورٍ ﴿32﴾

احکام اخلاقی

يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ وَاخْشَوْا يَوْمًا لَّا يَجْزِي وَالِدٌ عَن وَلَدِهِ وَلَا مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَن وَالِدِهِ شَيْئًا إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلَا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَلَا يَغُرَّنَّكُم بِاللَّهِ الْغَرُورُ ﴿33﴾

شئون الهی

إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَّاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ ﴿34﴾

شرح مختصر 

کلید های تفسیری

بحث متنی

دو آیه 27 و 28 بدون اینکه فرع بر آیه­ای باشند پرانتزی هستند.

آیه 30 فرع بر آیه 29 است و این واضح است.

آیه 32 فرع بر آیه 31 است و این هم واضح است.

معجزه ادبی

آیه 27 از نوع «بیان مطالب سنگین به زبان ساده» است و در حقیقت در این آیه «بی­نهایت» را به چنان زبان ساده ای بیان نموده است.

عدد «هفت» نیز کنایه از «زیاد» است.

ممکن است کسانی در پی این باشند که تخمین بزنند که درختان موجود کره زمین چقدر است، و از آنها چقدر «قلم» ممکن است ساخته شود، و هر قلم برای نوشتن چقدر مرکب می­خواهد، و ظرفیت «آن دریا» (که طبعاً بنظر می­آید نزدیک­ترین دریا به مکه منظور بوده) چقدر است، و هفت برابر آن چقدر است، و با هر قلم چند نعمت را می­توان نوشت .

خلاصه اینکه اگر کسی دنبال این نوع محاسبات برود راه خطا پیموده است .  زیرا درست است که قرآن مال همه زمانها و همه مکانهاست و طبعاً به همین دلیل مال زمان صدر اسلام هم بوده و امکان چنین محاسبه­ای برای مخاطب­های آن روز وجود نداشته ، اما آیه مذکور دعوتی به این کار نمی­کند زیرا کاریست عبث و همان مفهوم «بی­نهایت» که برای مردم امروز جا افتاده می­باشد، کافیست.

اما چون مردم آن روزگار مفهوم بی­نهایت را درک نمی­کردند، به این بیان شیرین و در عین حال درست که امروز هم به همان شیرینی و درستی هست چنان مطلب غامضی را به ذهن چنان مخاطبی نزدیک کرده است.

واقعاً خوب است ریاضی­دانان برای اینکه برای این آیه یک مدل و فرمول ریاضی بسازند که بنظر می­آید باید چنین «دترمینانی» شود:

که البته چنین چیزی از ذهن ریاضی­دان­ترین فرد بشری آن روزها نیز دور بوده است و این آیه یک معجزه ادبی است که چنین موضوع پیچیده دور از ذهنی را به چنان عبارت شیرین و مفهومی بیان فرموده است.

چه یک نفر چه میلیاردها نفر، برای خداوند فرقی نمی­کند

آیه 28 نیز یکی از آیات غامض قرآنی است که مانند آیه قبلی به بهترین و ساده­ترین بیان گفته شده است.

معنی خلاصه آیه این است که آفرینش همه انسانها که میلیاردها نفر هستند، مانند آفرینش یکنفر است و برانگیختگی مجدد آن همه انسان مانند برانگیختن یکنفر است و بعبارت دیگر، برانگیختن آن همه مرده، پس از مرگ، به این علت که زیاد هستند، برای خداوند مشکل نیست.

چه یکنفر باشند چه میلیاردها میلیاردها نفر برای خداوند فرقی نمی­کند.

سه نوع علم خداوند

در آیه 34 به سه نوع علم اشاره شده است:

1- علمی که «نزد خدا» است، 2- علم خدا، 3- علمی که کسی غیر از او ندارد.

به عنوان نمونه علم نوع دوم فرموده باران می­فرستد و می­داند در رحم­ها چیست. چنانکه می­دانیم امروز انسان هم می­تواند باران ایجاد کند و بفرستد وهم بکمک سونوگرافی جنسیت نوزاد را تعیین می­کند.

بنابراین نمونه علم نوع دوم از آن نوع علومی است که بشر در اثر فعالیت علمی و تحقیقات و مشاهده و تجربه و غیره می­تواند به آن راه داشته باشد و خداوند  چنین خواسته که بشر در اثر دقت در آیات الهی چنین علمی را پیدا کند و از آن استفاده ببرد.

اما علمِ از نوع اول (که به تصریح آیات زیادی مثلاً آیه آخر سوره نازعات و آیات بسیار دیگر) انحصاراً در «نزد» خداست، هیچ کسی در حدی نیست که بتواند راهی به آن داشته باشد،

اما علم نوع سوم از نوعی است که بعضی­ها (مثلاً پیامبران و معصومان) امکان دارد به اذن خدا به آن راه پیدا کنند.

در مجموع، مطابق «درس»، اگر آنچه را که در این بند آمده، به «نگاه نعمت»ی نگاه کنیم، چنان پرده­هائی از لطف و عظمت الهی از مقابل چشمانمان کنار می­رود که ذکر آن به صفحات زیادی نیاز دارد که نه برای این بنده نگارش آن ممکن است و نه خواننده ارجمند حوصله­اش را دارد و نه نیازی به نگارش آن هست زیرا خواننده ارجمند فهیم است و کافیست خودش این آیات را با «نگاه نعمت»ی بخواند.

ترجمه تفسیریِ آزاد

ای پیامبر! به اینان بگو آيا نمي بينيد که خداوند آنچه را که در آسمانها و زمين است رام شما کرد و نعمتهاي آشکار و پنهانش را بر شما ريخت؟ باوجود این ، بعضي از مردم هستند که بدون اینکه از علمي و هدايتي برخوردار بوده و به کتاب نورافشاني دسترسی داشته باشند، درباره خداوند جدل مي کنند (20) و هنگامي که به آنان گفته شود از آنچه خدا فرستاده پيروي کنيد ميگويند نه، بلکه از آنچه که نزد پدرانمان يافتيم پيروي مي کنيم. آيا حتي اگر شيطان بسوي عذاب سوزان هم دعوتشان کند؟ می باید از پدرانشان پیروی کنند؟ (21) و هر کس که روي بسوي خدا کند و نيکوکار نيز باشد به دستاويزي استوار چنگ زده و عاقبت همه امور بسوي خداوند است (22) و کسي که کفر ورزيد، ای پیامبر! کفرش اندوهگينت نکند. بازگشت آنها بسوي ماست و خبر اعمالي را که انجام ميدادند به آنها ميدهيم، که البته خداوند به حقيقت آنچه در دلها ميگذرد آگاه است (23) اندکي بهرمندشان مي کنيم سپس بسوي عذابي ناگوار ميرانيمشان (24)و اگر از آنان بپرسي چه کسي آسمانها و زمين را آفريده با تاکيد خواهند گفت خدا. بگو ستايش مخصوص خداست. بلکه اکثرشان مطابق همین علمی که دارند رفتار نمیکنند (25) آنچه در آسمانها و زمين است از آن خداست. البته خداوند بي نياز ستوده است (26) و اگر همه درخت هاي زمين قلم ميشد و آن دريا و هفت درياي ديگر هم مرکب ميشد شمارش کلمات خداوند تمام نمي شد. خداوند البته پيروزمند فرزانه است (27) آفرينش و  برانگيختن شما جز مانند آفرينش و برانگیختن يکنفر نيست، و خداوند شنواي بيناست (28) ای پیامبر! به آنان بگو آیا نمي بينيد که خداوند شب را داخل روز مي کند و روز را داخل شب مي کند و آفتاب و ماه را رام کرده و هرکدام تا سر آمدي معين جريان دارند؟ و البته چنین خداوندی به آنچه مي کنيد آگاه است (29) اين به آن خاطر است که خداوند خود حق است و آنچه را که غير از او ميخوانند باطل است و خداوند بلند مرتبه باعظمت است (30) آيا نمي بينيد که کشتي در دريا به نعمت او روان است تا از نشانه هاي او به شما بنماياند؟ البته در اين براي هر صبر پيشه شکر گزاري نشانه هائی است (31) و هنگامي که موجي بزرگِ سايه بان مانند آنها را فراگيرد، از روي اخلاص خداوند را صدا ميزنند، اما همينكه آنان را به سوي خشکي نجات داد، فقط بعضي شان معتدل خواهند بود. و نشانه هاي ما را جز عهد شکنانِ کفران پيشه انکار نمي کنند (32) اي مردم! از پروردگار خويش پروا کنيد. و از روزي بترسيد که نه پدر ميتواند براي فرزندش کاري کند و نه فرزند براي پدر. وعده خداوند حق است. پس مبادا زندگي دنيا فريبتان دهد، و مبادا آن شیطانِ فريبكار که در همه جا نزدیکتان است درباره خداوند فريبتان دهد (33) علم قيامت نزد خداوند است. و همو باران را ميفرستد. و ميداند در رحِم ها چيست. و کسي نميداند فردا چه بدست مي آورد. و کسي نميداند در کدام زمين خواهد مرد. البته خداوند داناي آگاه است (34)