پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره را مطابق ذیل است:

(جدول1)

آيه	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	تعدادکلمه
1	قرآن	تنزيل	از جانب خدای عزيز حکيم	6
2	پيامبر	ارشاد	کتاب را به حق بسوی تو فرستاديم، پس خدا را به اخلاص عبادت کن	10
4-3	مردم	مشرکان	ابطال استدلالشان	37
6-5	خداوند	افعال	آفرينش آسمانها و زمين و انسان	55
7	مردم	انسان	اگر کفر کنيد به خدا ضرری نميرسد اما اگر شکر کنيد برای شما خوب است	29
8	مردم	انسان	وقتی که ناراحتی به او رسد خدا را ميخواند اما وقتیکه رفعش کرد..	30
9	مردم	انسان	ايا آنکه... مساوی است با... ؟	26
15-10	پيامبر	چنين بگو	شرحی از اصلی ترين عقايدی که پيامبر مأمور ابلاغ آنهاست	69
16	آخرت	عذاب		15
18-17	مردم	مومنان	توصيف - اجتناب از طاغوت- انابه - قول را می شنوند بهتر را انتخاب ميکنند	28
19	آخرت	جهنم	سقف و کف آنها از آتش	12
20	آخرت	بهشت	رفاه و...	20
21	خداوند	افعال	آبی از آسمان فرو می فرستد و روی زمين گياهی توليد ميشود..	31
ق22	مردم	مومنان	دل را برای اسلام باز کرده	11
ق22	مردم	کافران	وای بر آنان که دلشان برای ذکر خدا سخت است	11
23	قرآن	توصيف	بهترين سخن- مومنان را تحت تأثير قرار ميدهد	32
24	آخرت	عذاب	ظالمان	14
26-25	مردم	گذشتگان	تکذيب کردند و نابود شدند	23
28-27	قران	توصيف	دارای مَثَل- بدون انحراف	18
29	حکمت	توحيد	کسی که چند تا مالک متخاصم دارد و کسی که فقط يک مالک دارد	20
31-30	آخرت	قيامت	تخاصم نزد رب	11
ق32	مردم	کافران	توصيف- بر خدا دروغ بسته و حق را تکذيب کرده	10
ق32	آخرت	عذاب	ظالمان	5
33	مردم	مومنان	توصيف- راست گفته راست را هم تصديق کرده	8
35-34	آخرت	بهشت	نزد خدا هر چه بخواهند خواهند داشت- بدترين عملشان را خواهد بخشيد	20
37-36	حکمت	خداوند	برای بندگان بس است - کسی را که هدايت کند گمراه کننده ای ندارد	23
38-40	پيامبر	آموزش	طرز محاجه با کافران	50
41	پيامبر	تبيين	تعيين حدود وظايف- تو نگهبان آنان نيستی	18
42	خداوند	آيات	دريافت جان هنگام خواب و برگرداندن آن	26
43	مردم	کافران	اشکال عقيدتی- شفعائی غير خدا گرفتند	14
44	خداوند	افعال	شفاعت- ملک آسمانها و زمين- رجوع بسوی او	12
45	مردم	کافران	وقتيکه خداوند به تنهايی ياد ميشود، ناراحت ميشوند	22
46	پيامبر	آموزش	دعا- خدايا تو آفريدگاری- دانای غيب و شهادتی...	18
48-47	آخرت	قيامت	برای کافران فدیه قبول نمی شود- حقايق معلوم ميشود	33
49	مردم	انسان	وقتی که ناراحتی به او برسد خدا را ميخواند وقتيکه برطرف شد..	21
51-50	مردم	گذشتگان	آنها نیز همین رفتارها را داشتند و به سزای آن نیز رسیدند	27
52	خداوند	افعال	گشاده و تنگ گرداندن روزی	14
58-53	مردم	انسان	دعوت به استغفار و توبه و اصلاح رفتار	79
59	آخرت	قيامت	به کافر نشان داده ميشود رفتارهای بدش چه بوده	11
60	آخرت	قيامت	کاذبان رويشان سياه...	14
61	آخرت	قيامت	مومن نجات میيابد	11
62	خداوند	صفات	آفرينش و نظارت	9
ق63	خداوند	صفات	کنترل آسمانها و زمين	4
ق63	مردم	کافران	ضرر نموده اند	7
64	پيامبر	ارشاد	چنين بگو	7
66-65	پيامبر	ارشاد	به قبل از تو نيز وحی شده که اگر شرک بورزيد....	20
70-67	آخرت	قيامت	اوضاع عمومی	66
72-71	آخرت	جهنم	دسته دسته به سوی عذابشان روانه می شوند	49
74-73	آخرت	بهشت	دسته دسته به سوی بهشتشان روانه می شوند	36
75	آخرت	قيامت	اوضاع عمومی	17
جمع				1159

جدول درج­ها

شماره	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	درصد
1/4	مردم	انسان	انسان در حال ناراحتی بياد خدا می افتد و پس از رفع ناراحتی بسياری از انسانها کفر ميورزند و دعوت انسانها به تغيير اين روش	33
2/4	آخرت	قيامت	از همان ابتدای قيامت کافران ميفهمند که رفتارشان غلط و فکرشان باطل بوده و سپس عذاب شروع مي­شود.	8/28
3/4	پيامبر	ارشاد	آموزش پيامبر که با کافران چنين محاجه کن و اين عقايد را ابلاغ کن	6/16
4/4	خداوند	افعال	بشر غرق در نعمات خداوندی است	13
5/4	قرآن	توصیف	از جانب خداوند حکیم-بهترین سخن-دارای مَثَل	8/4
6/4	حکمت	گوناگون	مَثَل- قانون الهی- جداسازی بد و خوب	8/3

البته دو جدول فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کرده ایم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» (که به عنوان نمونه و الگو است) در سایت:

http://jamal-ganjei.com

با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

درس: دعوت از انسان که رفتارهاي کودکانه را کنار گذاشته و آخرت و نعمت های خداوندي را در نظر گرفته و مسير خويش را اصلاح کند.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: يادآوري يک نعمت بزرگ الهي (قرآن) و ردّ استدلال های کودکانه و ذکر گوشه هايي از قدرت و الطاف الهي و دعوت به ايمان و نکوهش کفر ضمن ذکر روانشناختي ريشه هاي کفر و اي پيامبر اين مواضع را اعلام كن.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

تَنزِيلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ ﴿1﴾ إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصًا لَّهُ الدِّينَ ﴿2﴾

ریزدرب: ای پیامبر! (و اِی مردم!) به محتوای این کتاب با عظمت اهمیت دهید، و دین خود را یکسره از ناخالصی ها پالایش کنید.

2

أَلَا لِلَّهِ الدِّينُ الْخَالِصُ وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِيَاء مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فِي مَا هُمْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ كَاذِبٌ كَفَّارٌ ﴿3﴾ لَوْ أَرَادَ اللَّهُ أَنْ يَتَّخِذَ وَلَدًا لَّاصْطَفَى مِمَّا يَخْلُقُ مَا يَشَاء سُبْحَانَهُ هُوَ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ ﴿4﴾ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ يُكَوِّرُ اللَّيْلَ عَلَى النَّهَارِ وَيُكَوِّرُ النَّهَارَ عَلَى اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى أَلَا هُوَ الْعَزِيزُ الْغَفَّارُ ﴿5﴾ خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَأَنزَلَ لَكُم مِّنْ الْأَنْعَامِ ثَمَانِيَةَ أَزْوَاجٍ يَخْلُقُكُمْ فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ خَلْقًا مِن بَعْدِ خَلْقٍ فِي ظُلُمَاتٍ ثَلَاثٍ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ ﴿6﴾ إِن تَكْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنكُمْ وَلَا يَرْضَى لِعِبَادِهِ الْكُفْرَ وَإِن تَشْكُرُوا يَرْضَهُ لَكُمْ وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى ثُمَّ إِلَى رَبِّكُم مَّرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ ﴿7﴾ وَإِذَا مَسَّ الْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِيبًا إِلَيْهِ ثُمَّ إِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِّنْهُ نَسِيَ مَا كَانَ يَدْعُو إِلَيْهِ مِن قَبْلُ وَجَعَلَ لِلَّهِ أَندَادًا لِّيُضِلَّ عَن سَبِيلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِكُفْرِكَ قَلِيلًا إِنَّكَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ ﴿8﴾

ریزدرب: خداوندتان چنین است، شایسته نیست چیزهائی را که اصلا در مقایسه با او چیزی نیستند شریکش قرار دهید.

3

 أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاء اللَّيْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَيَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ ﴿9﴾ قُلْ يَا عِبَادِ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَأَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةٌ إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُم بِغَيْرِ حِسَابٍ ﴿10﴾ قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصًا لَّهُ الدِّينَ ﴿11﴾ وَأُمِرْتُ لِأَنْ أَكُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِينَ ﴿12﴾ قُلْ إِنِّي أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ ﴿13﴾ قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصًا لَّهُ دِينِي ﴿14﴾ فَاعْبُدُوا مَا شِئْتُم مِّن دُونِهِ قُلْ إِنَّ الْخَاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَأَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَلَا ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ ﴿15﴾ لَهُم مِّن فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِّنَ النَّارِ وَمِن تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ذَلِكَ يُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبَادَهُ يَا عِبَادِ فَاتَّقُونِ ﴿16﴾ وَالَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَن يَعْبُدُوهَا وَأَنَابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرَى فَبَشِّرْ عِبَادِ ﴿17﴾ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُوْلَئِكَ هُمْ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ ﴿18﴾

ریزدرب: ای پیامبر! به مردم بگو هم اینک عده ای در رابطه با خدواند رفتار پسندیده دارند، شایسته است شما هم رفتارتان را بهبود بخشید.

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

از آیه 9 فهمیده میشود در اردو گاه ایمان اشخاص خیلی پیشرفته ای به ظهور رسیده بودند.

4 - پیشگوئی های تحقق یافته

«آفرینشی در تاریکیهای سه گانه» نیز با توجه به حد علمی که جهان در عصر بعثت رسول اکرم (ص) داشت از جمله معجزات علمی است.

5 - آیات برجسته این پاراگراف

آیه 9 علاوه بر اقبال هنرمندان و تولید آثار ماندگار هنری بر مبنای آن، یکنوع اثر «مو بر اندام راست کنی» قابل توجه دارد که از این لحاظ در زمره آیات برجسته قرآنی قرار میگیرد.

همچنین است مجموعه دو کلمه آخر آیه 17 و تمام آیه 18، که علاوه بر دو خاصیت فوق الذکر بسیار مورد استفاده خطباء و وعاظ و نویسندگان نیز قرار گرفته و میگیرد.

6 - در این پاراگراف، کدام فقرات، فوق ذهنیات معاصران نزول است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

آیه های 1 و 2 در باره فروفرستادن قرآن است، و از آنجا که مکانیزم آن ارسال برای

هیچکس شناخته شده نیست، خارج از معهودات همگان است، چه رسد به مشافهین 1400 یال قبل.

با شبیه به همین دلیل، همچنین است آیه های 5 و 6 و نیمه دوم آیه 7.

جمله «لا تزر وارزه وزر اخری» در آیه 7 «قیامتی» است، و هیچ بنی بشری تجربه اش را ندارد، و قبل از قیامت نخواهد داشت، لذا، چه در آن روزهای نزول وحی و چه الی یوم القیامه بالاتر از ذهنیات بشر خواهد بود.

همچنین است انتهای آیه 8. نیز آیه های 13 و 15 و 16.

7 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .

یکی ممکن است معترض شود که «یعنی چه که بسیار این تیتر را تکرار میکنی و این جواب ثابت را هم زیرش میدهی؟»

در این خصوص باید خاطر نشان کنیم که یک شبهه ای اخیرا در سطح وسیع القا شده که مطالب قرآن اول باید از این لحاظ چِک شود که معاصران نزول از آن چه می فهمیده اند . ماهم با بیان دلیل فوق در حقیقت داریم پاراگراف به پاراگراف آن شبهه را چک میکنیم .

آنچه تا کنون فهمیده ایم این بوده که معاصران نزول اکثر قریب به اتفاق حجم قرآن را همانطور می فهمیده اند که ما امروز می فهمیم.

8 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

1 - يادآوري يک نعمت بزرگ الهي (قرآن)

2 - ردّ استدلال های کودکانه کافران

3 - ذکر گوشه هايي از قدرت و الطاف الهي  

4 - دعوت به ايمان و نکوهش کفر ضمن ذکر روانشناختي ريشه هاي کفر  

5 – توصیه به پيامبر(ص) راجع به تجدید اعلام  شفاف مواضعش

9 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

غیر از آیه های 1 و 4 و 5 و 8 و 11 تا 13، بقیه «برای اولین بار» است.

16 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:

1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.

2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.

نزول قرآن

تَنزِيلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ ﴿1﴾ إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصًا لَّهُ الدِّينَ ﴿2﴾

شئون الهی

أَلَا لِلَّهِ الدِّينُ الْخَالِصُ وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِيَاء مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فِي مَا هُمْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ كَاذِبٌ كَفَّارٌ ﴿3﴾ لَوْ أَرَادَ اللَّهُ أَنْ يَتَّخِذَ وَلَدًا لَّاصْطَفَى مِمَّا يَخْلُقُ مَا يَشَاء سُبْحَانَهُ هُوَ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ ﴿4﴾

آیات الهی

خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ يُكَوِّرُ اللَّيْلَ عَلَى النَّهَارِ وَيُكَوِّرُ النَّهَارَ عَلَى اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى أَلَا هُوَ الْعَزِيزُ الْغَفَّارُ ﴿5﴾ خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَأَنزَلَ لَكُم مِّنْ الْأَنْعَامِ ثَمَانِيَةَ أَزْوَاجٍ يَخْلُقُكُمْ فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ خَلْقًا مِن بَعْدِ خَلْقٍ فِي ظُلُمَاتٍ ثَلَاثٍ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ ﴿6﴾

سنن الهی

سوره زمر

إِن تَكْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنكُمْ وَلَا يَرْضَى لِعِبَادِهِ الْكُفْرَ وَإِن تَشْكُرُوا يَرْضَهُ لَكُمْ وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى ثُمَّ إِلَى رَبِّكُم مَّرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ ﴿7﴾

إِن تَكْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنكُمْ وَلَا يَرْضَى لِعِبَادِهِ الْكُفْرَ وَإِن تَشْكُرُوا يَرْضَهُ لَكُمْ وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى ثُمَّ إِلَى رَبِّكُم مَّرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ ﴿7﴾

تقریرات و آموزش الهی

وَإِذَا مَسَّ الْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِيبًا إِلَيْهِ ثُمَّ إِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِّنْهُ نَسِيَ مَا كَانَ يَدْعُو إِلَيْهِ مِن قَبْلُ وَجَعَلَ لِلَّهِ أَندَادًا لِّيُضِلَّ عَن سَبِيلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِكُفْرِكَ قَلِيلًا إِنَّكَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ ﴿8﴾ أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاء اللَّيْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَيَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ ﴿9﴾قُلْ يَا عِبَادِ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَأَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةٌ إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُم بِغَيْرِ حِسَابٍ ﴿10﴾ قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصًا لَّهُ الدِّينَ ﴿11﴾ وَأُمِرْتُ لِأَنْ أَكُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِينَ ﴿12﴾ قُلْ إِنِّي أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ ﴿13﴾ قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصًا لَّهُ دِينِي ﴿14﴾ فَاعْبُدُوا مَا شِئْتُم مِّن دُونِهِ قُلْ إِنَّ الْخَاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَأَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَلَا ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ ﴿15﴾ لَهُم مِّن فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِّنَ النَّارِ وَمِن تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ذَلِكَ يُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبَادَهُ يَا عِبَادِ فَاتَّقُونِ ﴿16﴾ وَالَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَن يَعْبُدُوهَا وَأَنَابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرَى فَبَشِّرْ عِبَادِ ﴿17﴾ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُوْلَئِكَ هُمْ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ ﴿18﴾

شرح مختصر

کلید های تفسیری

اصلی-فرعی:

آیه 12 فرع بر آیه 11 است و این واضح است.

آیه 15 فرع بر آیه 14 است و این نیز واضح است.

آیه 16 نیز فرع بر آیه 15 است و این هم واضح است.

آیه 18 فرع بر آیه 17 است و این نیز واضح است.

« فرعی» ، «پرانتزی» ، « فرعی – پرانتزی»

مفهوم «فرعی» معلوم است و منظور از آن جملات و عباراتی است که معنی آنها بدون همراه بودن با جملات و عباراتی دیگر کامل نباشد و مثال های آن زیاد است مثلا آیه 7 سوره مومنون که بدون دو آیه قبل خویش بی معنی است و مثالهای بسیار زیاد دیگر.

اما ، جملات و آیاتی وجود دارند که در یک متن قرآنی موجودند و در همان متن نقشی شبیه به نقش جملات فرعی را هم بازی میکنند ، اما ، بطور مستقل نیز دارای کاربردی شبیه «کلمات قصار» بوده و میتوانند در خارج از متن مذکور نیز کاربرد داشته باشند، که ما در روش تفسیری خویش این نوع جملات و آیات را اصطلاحا «پرانتزی» نامیده ایم ، و مثال های اینها هم زیاد است ، مثلا آیه 71 سوره فرقان و مثالهای بسیار زیاد دیگر .

آیات و جملاتی هم هستند که نه بطور کامل در تعریف «فرعی» میگنجند و نه در تعریف  «پرانتزی» ، اما ضمنا تا حدودی هر دو خاصیت را هم دارند ، مثال خوب آنها همان آیه ای است که در بالا شرحی در موردش عرض شد ، یعنی آیه 18 فوق الذکر  که ما آنها را « فرعی – پرانتزی» نام می نهیم .

شرحی که در باره آیه 18 عرض کردیم مربوط به حالتی است که اگر آن را «پرانتزی» ببینیم ، اما ، آیه مذکور در داخل متن پاراگراف معنی محدود تری دارد ، که حدودش با ایمان و کفر و حق و باطل مرزبندی میشود.

حروف مقطعه

«درس» این سوره بسیار شبیه درس سوره های «الم»دار است، ولی فاقد «الم» است.

چرائیِ این موضوع، آغاز تحقیقاتی را در باره چگونگی آغاز مکتوب نمودن قرآن کریم در زمان خلیفه اول و ادامه آن در زمان خلیفه دوم و سپس نهائی شدنش در زمان خلیفه سوم می طلبد که خوب است موضوع پایان نامه های برخی دانشجویان مستعد مقطع کارشناسی ارشد در رشته های مرتبط بگردد.

فلسفه ادیان

 «مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى» در آیه 3، بارِ «فلسفه ادیان»یِ واضحی دارد.

چنانکه از قرآن کریم به روشنی استنتاج میشود، ادیان واقعی در سرچشمه خویش مورد پذیرش عموم بوده و کارکردی شبیه قانون اساسی را داشته اند، اما تدریجا در اثر منفعت طلبی عده ای تفسیرهای خاصی از آن ارائه میشد که امتیازات خاصی را برای کسانی و مسئولیت های کمتری را برای همانها تامین میکرد و به این ترتیب دین اصلی به شاخه هایی منشعب میشد و هرشاخه برای متمایز کردن خویش نام و شعار و سمبلی بر میگزید که بعدها این سمبل ها به نام «بت» نامیده شد.

به عبارت دیگر ، منشعب شدن شاخه هائی نسبت به دین اصلی، ریشه در کسب منافع بیشتر و دارا بودن مسئولیت کمتر از سوی فرصت طلبانِ هر زمان و مکان مناسبت دارد، که درطول تاریخ بشری و در همه نقاط این زمین پهناور، پتانسیل های آن، اجمالا موجود بوده، که در جاهائی به علت وجود اشخاص جاه طلب و اکثریتِ نادان، از بالقوه به بالفعل تبدیل میشده است.

پس از وقوع چنین چیزی، توجیه آن لازم میشده، زیرا پذیرش اینکه کسی بطور عریان بگوید «من امتیاز بیشتری دارم و مسئولیتی هم نمی پذیرم زیرا گردنم کلفت است» سخت است اما اگر موضوع به امر مقدسی مربوط شود پذیرش مذکور را بسیار سهل و روان میکند و «مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى» همان عامل تسهیل و روان کنندهء لازم در ادیان شرک است.

شما را از یک «نَفس» آفرید

در رابطه آیه 6 مفهوم «شما را «از یک نَفْس» آفرید» را قبلاً دیدیم و منظور از «نفس» همان است که در سوره شمس دیدیم، و «جفت او را از آن قرار داده»، یعنی از اصول کلی همان نرم­افزار قرار داده است.

«نازل کرد»

در رابطه با آیه 6: «و از چارپایان هشت جفت نازل کرد»، یعنی مقدر کرد وگرنه می­دانیم که چهارپایان را از آسمان نفرستاد زیرا با شرافتی که بنی­آدم دارد که در سوره­های تین، شمس، لیل، اسراء و بسیار جاها به آن اشاره دارد و در این همه سوره­ها آفرینش آدمی را از خاک و آب و گِل خشک متعفن و غیره (که همه این مفاهیم «زمینی» هستند) قلمداد فرموده، طبیعی است که آفرینش چارپایان نیز منشاء زمینی داشته باشد و لذا ذکر جمله «فرو فرستاد» راجع به آنها همعرض آیه 22 سوره ذاریات می­باشد (و فی السماء رزقکم و ما توعدون) و سواری و بارکشی از حیوانات را رزق آدمی قرار داده و آن را بصورت تقدیر نازل فرموده است.

«علم»

«علمِ» مورد بحث در آیه 9 نوع خاصی از علم است که در نتیجۀ آن آدمی به آن حالات می­رسد و در اینجا توجه را به بحثی که در سوره تکاثر عرض کرده ایم جلب می­نمائیم.

«اخلاص» و «عقل آدم معمولی»

بیشتر مطالب این پاراگراف حاوی جنبه تعلیمی و ارشادی است. یعنی پیامبر(ص) بطور واضح دارد راجع به امت «کار آموزشی» می­کند. باین معنی که آیات 10تا16 بطور مستقیم بیان و «آموزش مستقیم» است و اگر دقت کنیم، در این مجموعه آیات، بیشتر روی خلوص و اخلاص تأکید شده است. و معلوم می­شود ضرر واقعی، نداشتن اخلاص است. چیزی که در این سوره به نسبت سوره­های قبلی جدید است یکی تکیه بر «اخلاص» است و دیگری بر «عقل آدم معمولی».

حالا که گوش به حرف حساب نمی­دهید....

موضوع آیه15 به این معنی نیست که شما «مجاز» هستید هر چه را می­خواهید عبادت کنید بلکه با توجه به آنچه در سوره­های قبلی دیدیم، از آنجا که شدت فشار علیه اسلام خیلی بالا بود و کافران عمد و عناد و اصرار بر ثبات بر کفرشان داشتند، این نوع بیانی که در آیه 15 شده به این معنی است که «حالا که هدایت نمی­پذیرید، و گمراهی را ترجیح می­دهید، هر کاری می­خواهید بکنید. دودش در چشم خودتان می­رود»

بخصوص اگر به محتوای انتهای همان آیه و نیز مطلب آیه 16 توجه کنیم، خواهیم دید که آن سخنان، از «موضع یأسِ» یک هدایتگر دلسوز نسبت به یک نادان لجباز هدایت­ناپذیر بیان شده است نه اینکه کوچکترین معنی اباحه و اجازه داشته باشد.

سخن را می­شنوند و از بهترین پیروی می­کنند

در رابطه با آیه 18 شنیدن سخن­های مختلف و پیروی از بهترین را ستوده و چنین کسانی را «خردمند» ذکر کرده است.

در تفسیر این آیه، مناقشات زیادی شده  است.

گروهی می­گویند منظور کسانی است که آنقدر سطح علمی آنها بالا باشد که اساساً بتوانند ارزش سخن­های مختلف را درک کرده و آنگاه آنها را ارزیابی کرده و بهترین را شناخته و آن را پیروی کنند.

گروهی دیگر می­گویند آدمی، یعنی آدم متوسط، یعنی آدم عادی، یعنی شخصی که به سفاهت معروف نباشد، در صورتیکه در معرض شنیدن اقوال مختلف باشد، می­تواند سخن بهتر را تشخیص بدهد.

امروز، نظر غالب این است که نظر دوم ارجح است. به دلایل ذیل:

1- در سطح جهان، وجود اینهمه رسانه­های مختلف، اعم از رادیوئی، تلویزیونی، اینترنتی، روزنامه­ای، مجله­ای، کتب، مقالات، و غیره وجود دارد که همگی در این ویژگی مشترکند که می­خواهند پیام خود را به همان «آدم عادی» برسانند و لذا اینهمه مدیران رسانه­ها در کل جهان، اعتراف عملی دارند به قابلیت درک آدم عادی.

2- اگر منظور نظر آیه، آدم­های خاص، آدم­های نخبه، آدم­های متخصص، و آدم­های ویژه بود، در متن آیه به آن اشاره می­داشت در حالیکه غیر از صفت «بندگانم» اشاره­ای به صفات خاص و نخبه و متخصص و ویژه ننموده است.

البته میدانید که در پاراگراف دوم سوره اسراء خداوند آن فرد سفاک ظالم را نیز بنده خود نامیده ، و لذا کسی ان قلت نکند که منظور از بندگان در این آیه ، بندگانِ مطرح در پاراگراف آخر سوره فرقان است .

3- خطاب خود قرآن به مردم نیز، کلماتی مانند «یا ایها الناس» و «یا ایها الذین آمنوا» است که خطابی است به آدم­های معمولی و عادی.

4- دلایل دیگری هم هست که به سبب رعایت اختصار، ذکر همین مقدار کفایت می­کند.

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحیم

فرو فرستادن اين کتاب از جانب خداوند پيروزمند فرزانه است (1) ای پیامبر! البته اين کتاب را به حق بر تو فرو فرستاديم پس خداوند را در حالي که دين خويش را براي او خالص گردانيده اي عبادت کن (2) ای مردم! آگاه باشيد که دين خالص براي خداوند است و کساني که به جز او اوليائي بر گرفته اند ميگويند اينها را جز براي اينکه ما را به خدا نزديك كنند عبادت نمي كنيم. خداوند درآنچه بين خويش اختلاف ميکنند حکم خواهد کرد. خداوند دروغگويان ناسپاس را هدايت نمي كند (3) اگر خداوند مي خواست فرزندي بگيرد از بين آنچه آفريده هر چه را مي خواست بر ميگزيد ، اما او منزه است ، که او خداوند يگانه قهار است (4)آسمانها و زمين را به حق آفريد، شب را روي روز و روز را روي شب مي افکند، و آفتاب و ماه را رام نموده که هر کدام تا سرآمدي معين حرکت و جريان دارند، بدانيد که او پيروزمند آمرزنده است (5) شما را از يک نَفس آفريده، سپس جفت او را از آن قرار داده، و براي شما از چارپايان هشت جفت فرو فرستاده و شما را در شکم هاي مادرانتان مي آفريند، آفرينشي پس از آفرينشي، در تاريکيهاي سه گانه. اين است خداوند پروردگارتان كه فرمانروايي از آن اوست. خدائي جز او نيست. پس به کجا منحرف ميشويد؟(6) اگر کفر بورزيد البته خداوند از شما بي نياز است، ولي کفر را به بندگانش نمي پسندد، و اگر شکر کنيد به شما مي پسندد، و هيچ كس بار ديگري را بر نميدارد، سپس به سوي پروردگارتان بازميگرديد، و همو خبر آنچه را که انجام مي داديد به شما مي دهد، که او حتی به آنچه در سينه هاست نیز داناست (7) واگر ناراحتيي به انسان برسد پروردگارش را توبه کنان ميخواند، آنگاه اگر نعمتي از جانب خويش بسويش حواله کرد، آنچه را که قبلا در حال دعا بسويش ميخوانده فراموش ميكند. و براي خدا همتاياني قرار ميدهد تا مردم را از راه صحیح گمراه کند. بگو با همان کفرت اندکي برخوردار باش که البته سپس از ياران آتش خواهي بود (8) ای پیامبر!  آيا کسي که لحظات شب را به عبادت مي گذراند و در سجده و قيام است و از آخرت در حذر است و به رحمت پروردگارش اميد دارد، مانند آنهاست؟ بگو آيا آنانکه علم دارند مانند کساني هستند که علم ندارند؟ جز اين نيست که فقط خردمندان پند مي پذيرند (9) بگو اي بندگان مومنم از پروردگارتان پروا کنيد. آنانکه احسان کنند در همين دنيا نيز پاداش نيک خواهند داشت و زمين خدا وسيع است. جز اين نيست که پاداش پايداران بدون حساب به آنان پرداخت ميگردد (10) بگو من مامورم که خداوند را طوري عبادت کنم که دينم خالص و فقط براي او باشد (11) و مامورم که اولين مسلمان باشم (12) بگو از عذاب روزي بزرگ ميترسم که پروردگارم را نافرماني کنم (13) بگو فقط عبادت خداوند ميکنم و دينم را براي او خالص کرده ام (14) و شما هر چه را ميخواهيد غير از او عبادت کنيد، ضررش به خودتان برمیگردد. بگو البته زيانكاران آنهائي هستند که خودشان و اهلشان را در روز قيامت به ضرر انداخته باشند و بدانيد که ضرر آشکار همان است (15) از بالا و پائين شان سايه هائي از آتش است و اين چيزيست که خداوند بندگانش را از آن ميترساند که اي بندگان از من پروا کنيد (16) و کساني که از طاغوت و اينکه عبادتش کنند دوري کرده و بسوي خدا توبه کنند مژده خواهند داشت. پس بندگانم را مژده ده (17) همان کساني که سخنها را مي شنوند و بهترينش را پيروي ميکنند. آنها کساني هستند که خداوند هدايتشان کرده و همانها خردمندند (18)