پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) مطابق ذیل است:

جدول 1

آيه	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	تعداد کلمه
1	قرآن	توصيف	اين کتاب خواندنيی آشکار است	6
3-2	پيامبر	دلداری	چه بسا کافران دوست داشتند کاش مسلمان بودند، آنها را به حال خودشان واگذار	15
5-4	حکمت	قوانين خدايی	هلاک اقوام قوانينی دارد که تا موعدشان سر نرسد امکان ندارد از بين بروند	15
7-6	مردم	کافران	ميگويند.. تو مجنونی اگر راست ميگويی چرا ملائکه نازل نمی شوند	17
9-8	حکمت	ساير	تنزيل ملائکه قوانين خودش را دارد ما اين ذکر را فرستاديم و خودمان حافظش هستيم	16
15-10	مردم	کافران	هر دليلی هم  بياوری ايمان نخواهند آورد- ميگويند سحر شديم	44
24-16	خداوند	افعال	آسمان- زمين- نباتات- معاش- تقديرات- بادها...	111
43-25	مردم	انسان	آفرينش آدم- موضوع خلقت آدم- شيطان و...	126
44	آخرت	جهنم	توصيف- 7 درب دارد. از هر دری جزئی وارد ميشوند	8
48-45	آخرت	بهشت	نعيم آن- باغها و چشمه ها- امنيت بی غل و غش- بدون ناراحتی- جاودانگی	26
51-49	پيامبر	ارشاد	چنين بگو- خبر غفوريت مرا بده– و نیز سختی عذابم را	15
56-52	پيامبران	ابراهيم	بشارت اولاد دار شدن	39
77-57	پيامبران	لوط	نابودی قومش و نجات خودش و همراهانش	155
79-78	پيامبران		اصحاب «ايکه » ظالم بودند و نابود شدند	10
84-80	پيامبران		اصحاب «حجر» تکذيب کردند و نابود شدند	26
99-85	پيامبر	ارشاد- دلداری	حوصله کن- قرآن عظيمی به تو داديم - چشمت دنبال اموال نباشد- از مشرکان روی بگردان- دلتنگ نشو- چنين عبادت کن	130
جمع				759

جدول درج­ها

شماره	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	درصد
1/4	پيامبران	ابراهيم	لطف و رحمت خداوند شامل پيامبران و پيروانشان و نابودی مکذبانشان است	3/30
2/4	مردم	انسان	آدمی بشدت تحت تأثير شيطان قرار ميگيرد و به آن علت با پيامبران مخالفت جدی ميکند	6/24
3/4	پيامبر	ارشاد- دلداری	حوصله کن. قرآن عظيمی به تو داديم، چشمت دنبال اموال نباشد، از مشرکان روی بگردان،. دلتنگ نشو	1/21
4/4	خداوند	افعال	آسمان و زمين - نباتات- معاش- تقديرات- بادها	6/14
5/4	آخرت	بهشت	نعيم - باغها- چشمه ها- امنيت بی غل و غش - جاودانگی	5/4
6/4	حکمت	ساير	جهان حساب و کتاب دقيق دارد و خداوند بر کار جهان مقتدر مطلق است	1/4
7/4	قرآن	توصيف	آيات آن کتب آشکار...	7/0

درس: اي پيامبر! لطف خداوندي دردنيا و آخرت شامل تو وپيامبران ميشود و قبول القائات شيطاني آدمي را از دايره اين لطف خارج مي كند.

البته دو جدول فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کرده ایم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» (که به عنوان نمونه و الگو است) در سایت:

http://jamal-ganjei.com

با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

درس: اي پيامبر! لطف خداوندي دردنيا و آخرت شامل تو وپيامبران ميشود و قبول القائات شيطاني آدمي را از دايره اين لطف خارج مي كند.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: كافران، با رفتار غير مسئولانه خويش، خود را از دايره لطف الهي خارج مي كنند.

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

الَرَ تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ وَقُرْآنٍ مُّبِينٍ ﴿1﴾

ریزدرب: توجه به مفاد قرآن سبب جذب لطف الهی است.

2

 رُّبَمَا يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَوْ كَانُواْ مُسْلِمِينَ ﴿2﴾ ذَرْهُمْ يَأْكُلُواْ وَيَتَمَتَّعُواْ وَيُلْهِهِمُ الأَمَلُ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ ﴿3﴾

ریزدرب: چه بسیار از کافران آرزو میکنند کاش در دایره لطف الهی قرار میگرفتند.

3

 وَمَا أَهْلَكْنَا مِن قَرْيَةٍ إِلاَّ وَلَهَا كِتَابٌ مَّعْلُومٌ ﴿4﴾ مَّا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَهَا وَمَا يَسْتَأْخِرُونَ ﴿5﴾

ریزدرب: فرصت ها نامحدود نیست، از دست ندهید.

4

 وَقَالُواْ يَا أَيُّهَا الَّذِي نُزِّلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ إِنَّكَ لَمَجْنُونٌ ﴿6﴾ لَّوْ مَا تَأْتِينَا بِالْمَلائِكَةِ إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِينَ ﴿7﴾ مَا نُنَزِّلُ الْمَلائِكَةَ إِلاَّ بِالحَقِّ وَمَا كَانُواْ إِذًا مُّنظَرِينَ ﴿8﴾

ریزدرب: کافران بجای قرارگرفتن در محدوده لطف الهی بهانه گیری میکنند.

5

 إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ ﴿9﴾

ریزدرب: فارغ از نحوه رویکرد مردم مایه لطف الهی محفوظ است.

6

 وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ فِي شِيَعِ الأَوَّلِينَ ﴿10﴾ وَمَا يَأْتِيهِم مِّن رَّسُولٍ إِلاَّ كَانُواْ بِهِ يَسْتَهْزِؤُونَ ﴿11﴾ كَذَلِكَ نَسْلُكُهُ فِي قُلُوبِ الْمُجْرِمِينَ ﴿12﴾ لاَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَقَدْ خَلَتْ سُنَّةُ الأَوَّلِينَ ﴿13﴾ وَلَوْ فَتَحْنَا عَلَيْهِم بَابًا مِّنَ السَّمَاء فَظَلُّواْ فِيهِ يَعْرُجُونَ ﴿14﴾ لَقَالُواْ إِنَّمَا سُكِّرَتْ أَبْصَارُنَا بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَّسْحُورُونَ ﴿15﴾

ریزدرب: ای پیامبر! این کافران حتی اگر قویترین آیات را هم ببینند بازهم کفر میورزند.

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - سوالات

1- ازمطالب این پاراگراف چه«حدسیاتی ازاوضاع واحوال آن روزها»میتوان زد؟

2-از آیه2 چه «حدسیاتی ازاوضاع واحوال آن روزها»میتوان زد؟

3-ازآیه های6و7 چه «حدسیاتی ازاوضاع واحوال آن روزها»میتوان زد؟

4-آیه های4و5 درچه «جهت»ی میباشند؟(دلداری پیامبر-ص-؟یا...؟)

5-حالت کلی پاراگراف چگونه است؟(دلداری پیامبر-ص-؟یا....؟)

4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

از آیه 2 فهمیده میشود درستی تعالیم پیامبر (ص) و جذابیت قرآن تمام سنگرها را در نوردیده بود ولی اظهار و اعلام گرایش انجام نمیشد و از آیه 3 فهمیده میشود تعلقات زندگی و عادات و آمال و آرزوهایشان مانع آنها بوده که سخن عقل و دل خویش را پی بگیرند و با قامت راست و قدم محکم جلو بیایند و اظهار ایمان کنند و از آیه های 6و7 فهمیده میشود آنها علیرغم آنچه در ذهن شان بود رفتاری درست مخالف آن بروز میدادند ، مثلا آنحضرت را دیوانه خطاب میکردند و معجزه طلبی میکردند ولی واقعا معجزه نمیخواستند  و مطابق آیه های 14 و 15 آن را بهانه ای قرار داده بودند که فعلا به وسیله آن از ایمان آوری فرار کنند تا بعدا چه پیش آید اگر هم معجزه ای به آنها ارائه میشد بهانه دیگری می آوردند.

5 – زاویه با تفاسیر رایج

1 : (المیزان) : اين سوره پيرامون استهزاء كفار به رسول خدا (ص) سخن مى‏گويد كه نسبت جنون به آن جناب داده و قرآن كريم را هذيان ديوانگان خوانده بودند

درس : ای پیامبر ! لطف خداوندی در دنیا و آخرت شامل تو و پیروانت میشود و قبول القائات شیطانی آدمی را از دایره این لطف خارج میکند.

2 : ترتیب نزول + خطای عادیِ تفسیری

المیزان ظرف زمانی «ربما» را آخرت قرار داده، در حالیکه اگر به موقعیت زمانیِ آیه مذکور دقت کنیم معلوممان میشود که اینک مدت طولانیی است که سوره های زیادی بر آنحضرت نازل شده و در قلوب مردم تاثیر گذاشته و خوششان آمده ولی از ترس روسای قبایل جرات نمی کنند ابراز ایمان کنند ، لذا موضوع آیه 2 مردم معمولی است و با موضوع آیه6 و پس از آن که روسای قبایلند فرق دارد.

6 - پیشگوئی های تحقق یافته

1- در آیه 1 از قرآن نام برده که چنانکه قبلا دیده ایم یک وعده تحقق یافته است .

2 - در آیه 2 مطلبی را پیشگوئی کرده که چیزی نگذشت که درستی آن معلوم شد.

3 - این سوره که در سال پنجم قبل از هجرت نازل شده (ر.ک. ترتیب و تاریخ نزول سوره ها – از این قلم – درسایت) در آیه مذکور گفته که عده زیادی از کافران آرزو داشتند که کاش میتوانستند مسلمان شوند . درستی این سخن در فتح مکه معلوم شد که مردم فوج فوج مسلمانان شدند و بدیهی است که حرکت جمعی بدون مقدمه انجام نمی پذیرد و مقدمه اش از نزول این سوره شکل گرفته بوده و ظرف چند سال آنقدر عمیق و وسیع شده که به فوج فوج مسلمان شدنِ جمعی (پس از رفع مانع) منجر شده است .

4 - در آیه 9 میفرماید : البته ما خودمان آن پند را فرستاديم و خودمان هم نگهدارش خواهيم بود .

تا وقتی که قرآن وجود دارد، هر روزی که بگذرد و قرآن وجود و اعتبار خویش را همچنان داشته باشد، و به آن ادامه دهد، درست در آمدن پیشگوئیِ موجود در آیه فوق نیز، دائماً تازه­تر و تازه­تر می­گردد.

این پیشگوئی از نوع پیشگوئی­های کِشدار است و تحقق یافتن آن هنوز هم ادامه دارد.

معنی آیه 9 این است که قرآن محفوظ است و تحریف نخواهد شد و البته می­دانیم که نشده و این نیز یکی از پیشگوئی­های تحقق یافته قرآنی و در عداد معجزات است.

از این پس نیز امکان تحریف ندارد زیرا میلیون­ها نسخه از آن در زبانهای مختلف در کتابخانه­ها و موزه­ها وجود دارد و قرآن­شناسان در سراسر جهان هستند.

بعلاوه قرآن خود را نور، و وسیله هدایت، و فرق­گذارِ بین حق و باطل، و کتابی که باطل هیچگونه راهی به آن ندارد، و موعظه، و پند، و ... نامیده و قرآنِ موجود نیز همه این مشخصات را دارد (یعنی تاکنون «محفوظ» بوده)

البته این دلیلی است بسیار صحیح و کاملاً معقول ، اما فقط قرآن­شناسان هستند که با توجه به این دلیل می­توانند گواهی عدم تحریف بدهند.

اما از لحاظ «سند»ی ، چون قرآن همیشه (در تمام این حدود 1500 سال) نوشته و نگهداری شده و در موزه­ها موجود است ، اشخاص معمولی هم می­توانند گواهی فوق را بدهند.

7 - آیات برجسته این پاراگراف

آیه 9 نه تنها از آیات برجسته این سوره بلکه کل قرآن است که هر دو مولفه برجستگی را بطور کامل دارا میباشد، یعنی هم مورد استقبال شدید هنرمندان شده و تابلوهای خوشنویسی زیادی از آن در همه جا دیده میشود و هم بصورت کاشی و معرق کاری در مساجد و زیارتگاه ها به وفور ملاحظه میگردد.

8 - در این پاراگراف، کدام فقرات، فوق ذهنیات معاصران نزول است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

شروع سوره با «الر» است که از حروف مقطعه است، که این عنصر قرآنی هنوز معنیِ مقنعی نیافته، یعنی معهود بشر امروز نیز نیست، چه رسد به مخاطبان 1400 سال پیش!

آیه های 4 و 5  از این لحاظ که مربوط به اقوامی است که در قبل از تاریخ بوده اند، و علم باستان شناسی آنقدر رشد نکرده که ما از اوضاع و احوال آنها مطلع باشیم، برای ما نیز روشن نیست، چه رسد به مخاطبان اولیه این آیات.

همچنین است آیات 10 تا 15.

در آیه های 7 و 8 به موجوداتی اشاره شده که معهود ما بشر قرن حاضر هم نیست، چه رسد به مشافهین 1400 سال قبل!

9 - مخاطبان اولیه از این پاراگراف چه تلقیی  میداشتند؟

کلماتی که در این پاراگراف بکار رفته ، در طول این مدت طولانی ، از نزول این سوره تا به امروز ، تغییر معناییِ چندانی نیافته ، و لذا مخاطب های اولیه نیز از این پاراگراف همان تلقی را میداشته اند که ما .

یکی ممکن است معترض شود که «یعنی چه که بسیار این تیتر را تکرار میکنی و این جواب ثابت را هم زیرش میدهی؟»

در این خصوص باید خاطر نشان کنیم که یک شبهه ای اخیرا در سطح وسیع القا شده که مطالب قرآن اول باید از این لحاظ چِک شود که معاصران نزول از آن چه می فهمیده اند . ماهم با بیان دلیل فوق در حقیقت داریم پاراگراف به پاراگراف آن شبهه را چک میکنیم .

آنچه تا کنون فهمیده ایم این بوده که معاصران نزول اکثر قریب به اتفاق حجم قرآن را همانطور می فهمیده اند که ما امروز می فهمیم .

10 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

رفتار كافران غیر مسئولانه است،و تبعات خاص خود را دارد، و ممکن است آنها را از از دايره لطف الهي خارج كند.

11 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

با توجه به ترتیب نزول سوره ها ، تقریبا تمام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است .

12 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:

1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.

2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.

حروف مقطعه و ماهیت قرآن

الَرَ تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ وَقُرْآنٍ مُّبِينٍ ﴿1﴾

تقریرات و آموزش الهی

رُّبَمَا يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَوْ كَانُواْ مُسْلِمِينَ ﴿2﴾ ذَرْهُمْ يَأْكُلُواْ وَيَتَمَتَّعُواْ وَيُلْهِهِمُ الأَمَلُ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ ﴿3﴾

سنن الهی

وَمَا أَهْلَكْنَا مِن قَرْيَةٍ إِلاَّ وَلَهَا كِتَابٌ مَّعْلُومٌ ﴿4﴾ مَّا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَهَا وَمَا يَسْتَأْخِرُونَ ﴿5﴾

عقاید و رفتار کفار معاصر نزول

وَقَالُواْ يَا أَيُّهَا الَّذِي نُزِّلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ إِنَّكَ لَمَجْنُونٌ ﴿6﴾ لَّوْ مَا تَأْتِينَا بِالْمَلائِكَةِ إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِينَ ﴿7﴾ مَا نُنَزِّلُ الْمَلائِكَةَ إِلاَّ بِالحَقِّ وَمَا كَانُواْ إِذًا مُّنظَرِينَ ﴿8﴾

آیات الهی

إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ ﴿9﴾

درباره انسان

وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ فِي شِيَعِ الأَوَّلِينَ ﴿10﴾ وَمَا يَأْتِيهِم مِّن رَّسُولٍ إِلاَّ كَانُواْ بِهِ يَسْتَهْزِؤُونَ ﴿11﴾

سنن الهی

كَذَلِكَ نَسْلُكُهُ فِي قُلُوبِ الْمُجْرِمِينَ ﴿12﴾ لاَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَقَدْ خَلَتْ سُنَّةُ الأَوَّلِينَ ﴿13﴾

عقاید و رفتار کفار معاصر نزول

وَلَوْ فَتَحْنَا عَلَيْهِم بَابًا مِّنَ السَّمَاء فَظَلُّواْ فِيهِ يَعْرُجُونَ ﴿14﴾ لَقَالُواْ إِنَّمَا سُكِّرَتْ أَبْصَارُنَا بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَّسْحُورُونَ ﴿15﴾

شرح مختصر

کلید های تفسیری

بحث متنی

آیه های 3 و 4 پرانتزی است، دلیلش هم اینکه اگر چشم خویش را بر آنها بسته و قبل و بعدش را وصل کنیم خواهیم دید روال سخن صاف و یکدست و بی سکته خواهد شد.

همچنین است موقعیت آیه 8 که پس از نقل قول مواضع کافرانه کفار معاصر راجع به قسمتی از سخنان آنان که ممکن است شبهه ای بپراکند روشنگری میفرماید.

همچنین است موقعیت آیه 9 .

سررسید مقدر شده

«کتاب معلوم» در آیه 4 به معنی «سررسید معیّن» میباشد.

حکمتِ معجزه نفرستادن علیرغم اصرار کفار

تا کنون بسیار آیاتی را دیده­ایم که کفار با اصرار از پیامبر(ص) معجزه می­طلبیدند اما از سوی خداوند با خواسته­شان موافقت نمی­شد.

در آیه های 7 و 8 به بهترین وجه حکمت این عدم موافقت را بازگو می­کند که اگر معجزه می­آمد و آنها کماکان اصرار بر کفر خویش می­کردند در آن صورت دیگر مهلتشان سر می­رسید و هلاک می­شدند.

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحيم

الف. لام. ر. اين آيات، آیاتی از آن کتابِ آسمانی است، و خواندنيي روشنگر است (1) چه بسا کافران دوست ميدارند که کاش مسلمان ميبودند (2) بگذار بخورند و کامروائي کنند و آرزوها سرگرمشان كند و زود باشد که بدانند (3) و ما هيچ شهري را هلاک نکرديم مگر اينکه کتابي معلوم داشت (4) و سرآمد هيچ مردمي نه جلو و نه به تأخير مي افتد (5)  و ميگويند اي کسي که مدعی هستی که آن پند بر او فرستاده ميشود تو حتما ديوانه اي (6) اگر راست ميگويي پس چرا ملائکه را  برايمان نياوردي؟ (7)  ای پیامبر! در جوابشان بگو ملائکه را جز به حق نازل نمي کنيم و در آنصورت مهلتي نمي يابند (8) البته ما خودمان آن قرآن را فرستاديم و خودمان هم نگهدارش خواهيم بود (9)  و البته قبل از تو نيز در ميان مردم گذشته رسولاني فرستاديم (10) و هيچ رسولي بسويشان نيامد مگر اينکه مسخره اش ميکردند (11)  در دلهاي مجرمان چنين راه یافته (12) که به آن ايمان نياورند و البته روش پيشينيان نيز چنين گذشته است (13) و اگر دري از آسمان هم برايشان باز ميکرديم و از آن دائما بالا ميرفتند (14) باز هم ميگفتند جز اين نيست که چشمهايمان خطا مي بيند و بلکه جادو شده ايم (15)