پیش تفسیر

1 – استخراج عصاره محتوای سوره و پاراگراف (راه اول)

اول (چنانکه بارها و بارها دیده اید) عصاره محتوای سوره را استخراج میکنیم: 

طرز استخراج عصاره محتوای سوره (یعنی «درس» سوره) مطابق ذیل است:

 (جدول1)

آيه	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	تعداد کلمه
1	قرآن	توصيف	کتابی که مردم را از ظلمات بسوی نور ميبرد	16
2	خداوند	صفات	ملک آسمانها و زمين	9
3	مردم	کافران	توصيف- ترجيح دنيا بر آخرت و جلوگيری از راه خدا	16
4	حکمت	پيامبران	پيامبران به زبان قوم خويش بودند تا بيان کنند و هدايت و ضلالت بعهده خداست	19
8-5	پيامبران	موسی	بنی اسرائيل پس از نجات از فرعون- موعظه و دلالت	85
15-9	پيامبران	مختلف	شرح کلی از رفتارهای قوم نوح و عاد و ثمود و بعدی ها که اظهار کفر ميکردند و پيامبرانشان جواب متعارفی ميدادند تا اينکه بالاخره کارشان به برخورد ميرسيد و آنگاه خداوند نابودشان ميکرد و پيامبران و پيروانشان را نجات ميداد	174
17-16	آخرت	جهنم	کافران- خوراک و پوشاک بسيار بد و عذاب سخت	23
18	حکمت	مثال	اعمال کافران مانند خاکستر هائی است که باد سخت به آن بخورد	22
20-19	خداوند	افعال	آفرينش آسمانها و زمين به حق... قدرت	19
21	آخرت	قيامت	ضعفا از مستکبران ميپرسند پيرو شما بوديم حالا عذاب را از ما دور می کنيد؟	34
22	آخرت	قيامت	شيطان ميگويد وعده ای به شما دادم، دعوتتان کردم اجابتم کرديد قوه قهريه ای عليه شما نداشتم. خودتان را سرزنش کنيد	43
23	آخرت	بهشت	وضع مومنان عامل	17
25-24	حکمت	مثال	درخت طيب- ريشه اش ثابت و شاخه اش در آسمان	26
26	حکمت	مثال	درخت خبيث بدون ريشه است و قرار ندارد	13
27	حکمت	قانون خدايی	خداوند مومنان را با قول ثابت در دنيا و آخرت تثبيت می کند	16
30-28	مردم	کافران	نکوهش- قومشان را تباه می کنند نعمت خدا را عوض ميکنند برای خدا همتا قرار ميدهند	28
31	پيامبر	ارشاد	به مومنان چنين بگو...نماز- انفاق-...	21
34-32	خداوند	افعال	آسمانها و زمين- باران- رام کردن کشتی- رام کردن خورشيد و ماه- شب و روز- نعمت بيشمار	48
41-35	پيامبران	ابراهيم	دعا راجع به اعتقادات خويش- راجع به مکه- راجع به خانواده خويش- حمد: اسمعيل را در سن بالا بمن دادی دعا: نماز گزار قرار بده از ما... و... پدر و مادرم و مومنان را بيامرز	117
42	پيامبر	ارشاد	تصور نکن خدا غافل از اعمال ظالمان است	14
43	آخرت	قيامت	کافران سرافکنده- دلهاشان خالی	9
ق44	پيامبر	ارشاد	به مردم هشدار بده راجع به	2
45-ق44	آخرت	قيامت	کافران ميگويند خدايا مهلتی ده تا دعوتت را اجابت کنيم... و جوابی که به آنان داده ميشود...	39
46	مردم	کافران	مکر کردند...	15
47	پيامبر	ارشاد	تصور نکن خداوند وعده اش را خلاف می کند	11
48	آخرت	قيامت	آسمان و زمين تغييرات دارد	10
50-49	آخرت	قيامت	کافران - در زنجيرها- پيراهنشان از قير	12
51	خداوند	صفات	سريع در حساب	10
52	حکمت	مردم	اين چيزی است که بايد از آن هشدار گيرند و بدانند خدا يکی است و صاحبان خرد پند گيرند	14
جمع				882

جدول درج­ها

شماره	عنوان اصلی	عنوان فرعی	شرح	درصد
1/4	پيامبران	مختلف	لطف خداوندی به آنان- نجاتشان و پيروز نمودن آنان	6/42
2/4	آخرت	قيامت	روز پشيمانی، آشکار شدن حقايق، ناراحتی و عذاب کافران	2/21
3/4	حکمت	مثال	چيزی که مربوط به خداست اصل است و بقيه سست و بيهوده است	5/12
4/4	خداوند	افعال	آفرينش- باران- کشتی- خورشيد وماه- شب و روز- نعمتهای بيشمار	8/9
5/4	مردم	کافران	دنيا را بر آخرت ترجيح ميدهند - از راه خدا جلوگيری می کنند - قومشان را تباه می کنند	7/6
6/4	پيامبر	ارشاد	تصور نکن خدا غافل است. تصور نکن وعده اش را خلاف ميکند به مردم هشدار بده به مردم توصيه نماز و انفاق و... کن	4/5
7/4	قرآن	توصيف	کتاب الهی که مردم را از تاريکی به روشنايی ميبرد	8/1

 

درس: خداوند پيامبران و پيروانشان را پيروز و کافران را در دنيا مغلوب و در آخرت معذب ميکند.

البته دو جدول فوق اول و آخرِ جدول هاست، جدول های وسط را برای رعایت اختصار حذف کرده ایم، اما کسانی که حوصله دارند میتوانند موردِ سوره فجر را که در کتاب «آموزش تفسیر قرآن» (که به عنوان نمونه و الگو است) در سایت:

http://jamal-ganjei.com

با تمام جدول هایش ملاحظه فرمایند.

برآیند درسِ فوق و متن پاراگراف درب خواهد بود، به شرح ذیل:

درب: رفتار خداوند نسبت به مردم لطف­آمیز است اما اگر کفر ورزند ممکن است قهرآمیز گردد ، و اي پيامبر! بعضي اقوام گذشته نسبت به پيامبران نافرماني کردند و سعی کردند با آنان مقابله کنند اما مغلوب شدند و در آخرت معذب خواهند بود و دلگرم باش که کارت درست است و مخالفانت در گمراهيند . 

2 - استخراج عصاره محتوای پاراگراف (راه دوم)

ریز کردن پاراگراف تا حد امکان:

1

الَر كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى صِرَاطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ ﴿1﴾

ریزدرب: ای پیامبر! عمده ترین وسیله ات برای انجام موفق ماموریتت این کتاب است.

2

 اللّهِ الَّذِي لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ وَوَيْلٌ لِّلْكَافِرِينَ مِنْ عَذَابٍ شَدِيدٍ ﴿2﴾ الَّذِينَ يَسْتَحِبُّونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا عَلَى الآخِرَةِ وَيَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللّهِ وَيَبْغُونَهَا عِوَجًا أُوْلَئِكَ فِي ضَلاَلٍ بَعِيدٍ ﴿3﴾

ریزدرب: ای پیامبر! بسوی این خداوند بخوان و از این عاقبت برحذر دار.

3

 وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ فَيُضِلُّ اللّهُ مَن يَشَاء وَيَهْدِي مَن يَشَاء وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿4﴾

ریزدرب: ای پیامبر! توجه داشته باش که باید سخنت را به مخاطبت باید بفهمانی، بقیه اش به خداوند مربوط است.

4

 وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بِآيَاتِنَا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَكَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَذَكِّرْهُمْ بِأَيَّامِ اللّهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَاتٍ لِّكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ ﴿5﴾ وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اذْكُرُواْ نِعْمَةَ اللّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ أَنجَاكُم مِّنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ وَيُذَبِّحُونَ أَبْنَاءكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءكُمْ وَفِي ذَلِكُم بَلاء مِّن رَّبِّكُمْ عَظِيمٌ ﴿6﴾ وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِن شَكَرْتُمْ لأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِن كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ ﴿7﴾ وَقَالَ مُوسَى إِن تَكْفُرُواْ أَنتُمْ وَمَن فِي الأَرْضِ جَمِيعًا فَإِنَّ اللّهَ لَغَنِيٌّ حَمِيدٌ ﴿8﴾

ریزدرب: ای پیامبر! نعمتهای خداوند را به یاد مردم بیاور و شکر در قبال نعمت ها را بیاموز.

5

 أَلَمْ يَأْتِكُمْ نَبَأُ الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَالَّذِينَ مِن بَعْدِهِمْ لاَ يَعْلَمُهُمْ إِلاَّ اللّهُ جَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَيِّنَاتِ فَرَدُّواْ أَيْدِيَهُمْ فِي أَفْوَاهِهِمْ وَقَالُواْ إِنَّا كَفَرْنَا بِمَا أُرْسِلْتُم بِهِ وَإِنَّا لَفِي شَكٍّ مِّمَّا تَدْعُونَنَا إِلَيْهِ مُرِيبٍ ﴿9﴾ قَالَتْ رُسُلُهُمْ أَفِي اللّهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ يَدْعُوكُمْ لِيَغْفِرَ لَكُم مِّن ذُنُوبِكُمْ وَيُؤَخِّرَكُمْ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى قَالُواْ إِنْ أَنتُمْ إِلاَّ بَشَرٌ مِّثْلُنَا تُرِيدُونَ أَن تَصُدُّونَا عَمَّا كَانَ يَعْبُدُ آبَآؤُنَا فَأْتُونَا بِسُلْطَانٍ مُّبِينٍ ﴿10﴾ قَالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِن نَّحْنُ إِلاَّ بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ وَلَكِنَّ اللّهَ يَمُنُّ عَلَى مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَمَا كَانَ لَنَا أَن نَّأْتِيَكُم بِسُلْطَانٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللّهِ وَعلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ ﴿11﴾ وَمَا لَنَا أَلاَّ نَتَوَكَّلَ عَلَى اللّهِ وَقَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا وَلَنَصْبِرَنَّ عَلَى مَا آذَيْتُمُونَا وَعَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ ﴿12﴾ وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُواْ لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّكُم مِّنْ أَرْضِنَآ أَوْ لَتَعُودُنَّ فِي مِلَّتِنَا فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِكَنَّ الظَّالِمِينَ ﴿13﴾ وَلَنُسْكِنَنَّكُمُ الأَرْضَ مِن بَعْدِهِمْ ذَلِكَ لِمَنْ خَافَ مَقَامِي وَخَافَ وَعِيدِ ﴿14﴾ وَاسْتَفْتَحُواْ وَخَابَ كُلُّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ ﴿15﴾

ریزدرب: ای مردم! رفتار اقوام گذشته را در نظر آرید و عبرت گرفته و از آن رفتارها دوری کنید.

6

 مِّن وَرَآئِهِ جَهَنَّمُ وَيُسْقَى مِن مَّاء صَدِيدٍ ﴿16﴾ يَتَجَرَّعُهُ وَلاَ يَكَادُ يُسِيغُهُ وَيَأْتِيهِ الْمَوْتُ مِن كُلِّ مَكَانٍ وَمَا هُوَ بِمَيِّتٍ وَمِن وَرَآئِهِ عَذَابٌ غَلِيظٌ ﴿17﴾

ریزدرب: رفتاری مانند رفتار اقوام گذشته به چنین عاقبتی میرساند.

 

تقطیع:

در فوق دیده اید که ما پاراگراف را به تعدادی «ریزپاراگراف» تجزیه کرده ایم.

اصلی-فرعی

قسمت هایی را که می بینید فوقا با حروف پر رنگ (بولد) کار کرده ایم، اصلی است.

لُبّ مطلب:

با توجه به ریزپاراگراف ها، و ریزدربها، و جمع بندیِ ریزدرب ها، همان درب پاراگراف که فوقا می بینید حاصل خواهد شد و البته توجه دارید که درب مذکور از راه محاسبه استخراج شده است.

3 - سوالات

1 – منظور از «ا.ل.ر» (آیه1) چیست؟ (همان مطالبی که درمقدمه جلد1 تحت عنوان حروف مقطعه آمده؟ یا....؟)

2- با توجه به آیه1، ماموریت پیامبر(ص) چیست؟

3- «العزیزالحمید» (آیه1) صفت صراط است یا صفت صاحب آن؟

4- «باذن ربهم» (همان آیه) باکدام کلید تفسیر مطابقت دارد؟

5- چرا خداوند خود را به آن دو صفت آخر آیه4 (و یا بعلاوه دو صفت آخرآیه1) معرفی فرموده؟

6- درکدام قسمت فوق «عمد و اصرار و لجاجت کافرانه» به وضوح معلوم است؟

7- منظور از «یبین» (آیه4) چیست؟ (دقیق ومشروح بنویسید)

8- مانع اصلی پیامبر(ص) در ماموریتش چه بود؟

9- چرا خداوند در آیه4 ، از ضمیر«ما» (ارسلنا) استفاده نموده؟

10 – تنوینِ انتهای کلمه «کتاب» از چه نوع است؟ (تعظیم؟ تحقیر؟ یا...؟)

11- در آیه7 یک «قانون الهی» ذکر شده است . سوال این است که «قلمرو عمل» این قانون کجاست؟ (تک تک افراد بشر؟جوامع بشری؟) [جوابتان استدلالی ومتکی به آیات قرآن باشد]

12- چه شباهت اساسی بین ماموریت حضرت موسی(ع) و پیامبر ما (ص) هست؟

13- خداوند در اینجا  ، هم ضمیر«من» و هم ضمیر «ما» بکاربرده ، چرا؟

14- منظور از «بلاء» (آیه6) چیست؟

15- عبارت « وَمَن فِي الأَرْضِ جَمِيعًا » (آیه8) با کدام کلید تفسیر مطابقت دارد؟

16 – در این پاراگراف منظور از نعمت اشاره شده و نیز بلاء چیست؟

17 – آیه 7 از زبان کیست ؟

18 – در آیه 7 ، منظور از «کفر» چیست ؟ (کفران نعمت؟ معنی مشهور کفر؟ یا. . ؟)

19 – چرا فرموده «لازیدنکم» و نفرموده «لازیدن نعمتکم ؟)

20- جمله « وَالَّذِينَ مِن بَعْدِهِمْ لاَ يَعْلَمُهُمْ إِلاَّ اللّهُ» (آیه9) مطابق کدام کلید تفسیر است؟

21- منظور از «سلطان» (آیه11) چیست؟

22- منظور از «الیهم» (آیه13) کیست؟

23 – در آیه 9 فرق شک و ریب چیست؟

24 – چرا پیامبران بر دو نکته ذکر شده در آیه 10 تاکید میکردند؟

25 –انگیزه کافران در کفرشان چه بوده؟

26 – شدت عمد و اصرار کافرانه از کدام موضع این پاراگراف فهمیده میشود؟

4 - حدسیاتی از اوضاع و احوال آن روزها

مخالفان آنحضرت برخوردار و ثروتمند بوده و نمیخواستند ایشان به تعالیمش ادامه دهند و مایل بودند – اگر بتوانند – مانع کارش بشوند (آیه 3)

پیامبر ص و پیروانش از سوی مخالفان آزار و اذیت میدیدند (آیه 12)

بزرگان کافران راجع به آنحضرت اراده سوء داشتند و بدشان نمی آمد آنحضرت و پیروانش را یکجا نابود یا لا اقل اخراج کنند (آیه های 13و 15)

5 – زاویه با تفاسیر رایج

1 : (المیزان) : آيات كريمه اين سوره، پيرامون اوصاف قرآنى كه بر پيغمبر اسلام (صلوات اللَّه  عليه) نازل شده بحث مى‏كند .

عصاره محتوای سوره که ما بر اساس محاسبه استخراج کرده و آن را درس نامیده ایم چنین میگوید :  خداوند پیامبران و پیروانشان را پیروز و کافران را در دنیا مغلوب و در آخرت معذب میکند .

2 - وعده «لئن شکرتم لازیدنکم» به کیست؟ بر خلاف تلقی مشهور مفسران ارجمند،  وعده مذکور به جوامع است نه به افراد (دقت کنید)

6 - پیشگوئی های تحقق یافته

در آیه 1 وعده فرموده که مردم بوسیله این کتاب به جاده پسندیده عالی منتقل خواهند شد و چنانکه دیدیم این وعده تحقق یافت .

7 - آیات برجسته این پاراگراف

آیه 4 برای احتوای جمله مشهور «وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ بِلِسَانِ قَوْمِهِ» که یکی از اساسی ترین کلیدهای تفسیر قرآن است ، از جمله آیات برجسته قرآنی است.

همچنین است آیه 7 که حاوی قانون کلیِ «لَئِن شَكَرْتُمْ لأَزِيدَنَّكُمْ » است که بسیار مایه امیدواری و پیدایش روحیه مثبت است.

8 - در این پاراگراف، کدام فقرات، فوق ذهنیات معاصران نزول است؟

(این قسمت جواب سروش و شبستری است که گفته اند قرآن فوق ذهنیات مخاطبان اولیه ندارد)

در آیه 1 «الر» از حروف مقطعه است و معانی آنها تا کنون به وجه مقنعی معلوم نشده، و لذا برای مخاطبان اولیه نیز به طریق اولی همینطور بوده است.

آیه 2 «قیامتی» است و قبلا هم باره در باره اش گفته ایم.

همچنین است آیه های 16 و 17.

آیه های 5 تا 15 در باره اقوامِ در گذشته است، و چون علم باستان شناسی چندان پیشرفتی نکرده، برای ما قرن بیست و یکمی ها هم معهود نیست چه رسد به عرب 1400 سال قبل!

9 - چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در این پاراگراف هست؟

1 – تایید آنحضرت که کارش درست است و مخالفانش در گمراهيند .

2 - رفتار خداوند نسبت به مردم لطف­آمیز است اما اگر کفر ورزند ممکن است قهرآمیز گردد.

3 – هشدار به مخاطبان اولیه از طریق يادآوري بعضي اقوام گذشته که نسبت به پيامبران نافرماني کردند و سعی کردند با آنان مقابله کنند اما مغلوب شدند و در آخرت معذب خواهند بود.

10 – کدام عناصر این پاراگراف «برای اولین بار» است؟

غیر آیه های 2تا4، با توجه به لیست ترتیب نزول، بقیه آیات این پاراگراف «برای اولین بار» است.

11 – در این پاراگراف کدام آیات حاوی «محورهای ثابت کلام وحی» است؟

ارزش تفسیریِ این بخش از دو لحاظ زیاد است:

1 – از لحاظ تفسیر موضوعی، چون آیات هر موضوع از ابتدای نزول وحی به ترتیب در یک فایل جمع آوری خواهد شد، یک گنجینه بسیار با ارزش خواهد شد که مورد نیاز هر قرآن پژوه خواهد بود.

2 – از لحاظ تفسیرِ معروف به «تفسیر قرآن به قرآن» نیز، از آنجا که در هر عنوان، تقریبا تمام آیاتِ هم محتوا جمع آوری شده اند، هر قسمت میتواند از لحاظ هم افزائیِ فهمِ قسمت های دیگر کمک باشد، و مغز تفسیرِ قرآن به قرآن هم همین است.

حروف مقطعه

الَر كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى صِرَاطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ ﴿1﴾

شئون الهی

اللّهِ الَّذِي لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ وَوَيْلٌ لِّلْكَافِرِينَ مِنْ عَذَابٍ شَدِيدٍ ﴿2﴾

انسان های نا مطلوب

الَّذِينَ يَسْتَحِبُّونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا عَلَى الآخِرَةِ وَيَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللّهِ وَيَبْغُونَهَا عِوَجًا أُوْلَئِكَ فِي ضَلاَلٍ بَعِيدٍ ﴿3﴾

سنن الهی

وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ فَيُضِلُّ اللّهُ مَن يَشَاء وَيَهْدِي مَن يَشَاء وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿4﴾

موسی پیامبر بنی اسرائیل

وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بِآيَاتِنَا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَكَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَذَكِّرْهُمْ بِأَيَّامِ اللّهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَاتٍ لِّكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ ﴿5﴾ وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اذْكُرُواْ نِعْمَةَ اللّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ أَنجَاكُم مِّنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ وَيُذَبِّحُونَ أَبْنَاءكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءكُمْ وَفِي ذَلِكُم بَلاء مِّن رَّبِّكُمْ عَظِيمٌ ﴿6﴾ وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِن شَكَرْتُمْ لأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِن كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ ﴿7﴾ وَقَالَ مُوسَى إِن تَكْفُرُواْ أَنتُمْ وَمَن فِي الأَرْضِ جَمِيعًا فَإِنَّ اللّهَ لَغَنِيٌّ حَمِيدٌ ﴿8﴾

فلسفه تاریخ

أَلَمْ يَأْتِكُمْ نَبَأُ الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَالَّذِينَ مِن بَعْدِهِمْ لاَ يَعْلَمُهُمْ إِلاَّ اللّهُ جَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَيِّنَاتِ فَرَدُّواْ أَيْدِيَهُمْ فِي أَفْوَاهِهِمْ وَقَالُواْ إِنَّا كَفَرْنَا بِمَا أُرْسِلْتُم بِهِ وَإِنَّا لَفِي شَكٍّ مِّمَّا تَدْعُونَنَا إِلَيْهِ مُرِيبٍ ﴿9﴾ قَالَتْ رُسُلُهُمْ أَفِي اللّهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ يَدْعُوكُمْ لِيَغْفِرَ لَكُم مِّن ذُنُوبِكُمْ وَيُؤَخِّرَكُمْ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى قَالُواْ إِنْ أَنتُمْ إِلاَّ بَشَرٌ مِّثْلُنَا تُرِيدُونَ أَن تَصُدُّونَا عَمَّا كَانَ يَعْبُدُ آبَآؤُنَا فَأْتُونَا بِسُلْطَانٍ مُّبِينٍ ﴿10﴾ قَالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِن نَّحْنُ إِلاَّ بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ وَلَكِنَّ اللّهَ يَمُنُّ عَلَى مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَمَا كَانَ لَنَا أَن نَّأْتِيَكُم بِسُلْطَانٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللّهِ وَعلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ ﴿11﴾ وَمَا لَنَا أَلاَّ نَتَوَكَّلَ عَلَى اللّهِ وَقَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا وَلَنَصْبِرَنَّ عَلَى مَا آذَيْتُمُونَا وَعَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ ﴿12﴾ وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُواْ لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّكُم مِّنْ أَرْضِنَآ أَوْ لَتَعُودُنَّ فِي مِلَّتِنَا فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِكَنَّ الظَّالِمِينَ ﴿13﴾ وَلَنُسْكِنَنَّكُمُ الأَرْضَ مِن بَعْدِهِمْ ذَلِكَ لِمَنْ خَافَ مَقَامِي وَخَافَ وَعِيدِ ﴿14﴾ وَاسْتَفْتَحُواْ وَخَابَ كُلُّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ ﴿15﴾

درباره عذاب

مِّن وَرَآئِهِ جَهَنَّمُ وَيُسْقَى مِن مَّاء صَدِيدٍ ﴿16﴾ يَتَجَرَّعُهُ وَلاَ يَكَادُ يُسِيغُهُ وَيَأْتِيهِ الْمَوْتُ مِن كُلِّ مَكَانٍ وَمَا هُوَ بِمَيِّتٍ وَمِن وَرَآئِهِ عَذَابٌ غَلِيظٌ ﴿17﴾

شرح مختصر

کلیدهای تفسیری

بحث متنی

1 - آیه 2 فرع بر آیه 1 است زیرا دارد «عزیز حمیدِ» آیه 1 را توضیح می­دهد .

2 -  آیه 3 نیز (تا کلمه «عوجا») فرع بر آیه 2 است زیرا دارد «کافرینِ» آیه 2 را توضیح می­دهد .

3 - عبارت «باذن ربهم» (آیه 1) پرانتزی است .

4 – در آیه 3 کلمه «دنیا» به معنی لغوی آمده ، نه اصطلاحی .

 

ماموریت فوق العاده بزرگ و سرمایه ای که در ظاهر بزرگ نمی نماید

عظمت ماموریت، تا حدودی، از تمرکز و توقف روی جمله « لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ » فهمیده میشود، بخصوص کلمه «ناس» (مردم) که محدود به مردم آن روزهای مکه نیست و تمام مردمِ همه زمانها را در بر میگیرد که هنوز هم اکثریت مطلق آنها در در اعماق ظلماتی چند لایه و عمیق غوطه ورند.

اما آیاتی مانند والعاقبه للمتقین و نرید ان نمنّ . . گویای این است که ماموریت آنحضرت بالاخره تکمیل خواهدشد.

اصل تناسب سرمایه با ماموریت بما میگوید به عکس آنچه ظاهرا به نظر میرسد، این سرمایه هم متناسب با خود ماموریت بزرگ است ، گرچه ما عظمت آن را در نیابیم.

نمونهء درنیافتن عظمت قرآن همین حرفهایی است که حامد ابوزید و محمدآرکون و مجتهدشبستری و امثالهم ، و اذناب و نوچه های آنها میزنند ، مثلا من اخیرا در فضای مجازی یک آگهی دیده ام که حاکی از یک جلسه سخنرانی و دعوت به آن بود که موضوع سخنرانی «قرآن معجزه نیست» بود!

زبان قوم

در آیه 4 که فرموده «بلسان قومه»، منظور زبان و کلیه روشهای دیگر انتقال مفاهیم است و شامل ضرب المثل ها و سایر عناصر فرهنگی هم میشود و بحث در این خصوص زیاد است.

روزهای خدا

«روزهای خدا» در آیه 5 یعنی روزهایی که «نعمتهای خدا» در آن روزها قوی­تر، غلیظ­تر، و آشکارتر ظاهر می­شود.

سربریدن پسران و زنده گذاشتن «زنان»

توضیح سر بریدن پسران و زنده گذاردن زنان در آیه 6 این است که چون در مقابل پسران ، نفرموده «دختران» و فرموده «زنان» و در مقابل سر بریدن پسران نفرموده ، دختران را به حال خود رها می­کردند بلکه فرموده «زنانتان را زنده می­خواستند» یعنی اینکه دستگاه فرعونی یک سیستم نظارتی قوی روی بنی­اسرائیل داشته و راجع به دختران کاری می­کرده که آنها نه تنها کشته نشوند ، بلکه بزرگ شوند و تربیت شوند و به مرحله «زنانگی» هم برسند . و این موضوع مربوط به یکی دو سال نمی­شده ، بلکه یک روش جا افتاده بوده که مدتهای طولانی اجرا می­شده است و اینطور هم نبوده که «همه پسران» را سر ببرند زیرا نسل آنها منقرض می­شده و نمی­توانستند به «زنان» آنها برسند .

از مطلب فوق فهمیده می­شود که فرعونیان «زنان» بنی­اسرائیل را مورد استفاده قرار می­دادند (مثلاً خدمت در قصرهایشان یا استفاده جنسی و غیره) اما کسانی که به این روش ظالمانه اعتراض می­کردند کشف و شناسایی و به روش سر بریدن ، کشته می­شدند .

چرا بنی­اسرائیل رضایت می­دادند «زنان»شان مورد استفاده فرعونیان قرار گرفته اما «پسران»شان سر بریده شوند؟ واضح است آنها تدریجاً قومی بی­غیرت شده بودند که به چنین بلایی دچار شدند و اگر از ابتدا از کیان خانواده خویش دفاع می­کردند به چنین خفت و خواریی دچار نمی­شدند.

«کفر» و «شکر»

در آیه­های 7و8 دو بار مشتقات ریشه کفر آمده است.

کفر در آیه 8 واضح است یعنی ایمان نیاوردن به تعالیم حضرت موسی و پیروی نکردن از او . لذا «شکرگزاری» آیه 7 بمعنی ایمان به تعالیم حضرت موسی و پیروی او می­باشد . زیرا حضرت موسی بزرگترین نعمتی بوده که خداوند به آن قوم بی­غیرت داده و آنها را بوسیله آنحضرت رشد داده تا جائیکه در لوای پرچم آنحضرت از دستگاه فرعونی فرار کردند و نجات یافتند و با این نجات یافتن ، گوشه­هایی از آدمیت خود را هم باز یافتند .

شکر و کفر،  فردی و جمعی

در آیه «. . لئن شکرتم . . .» ممکن است اینطور فکر شود که هرکس برای نعمتی شکری بجا بیاورد فورا مورد مزید آن نعمت واقع میشود و احیانا کسی هم این کار را امتحان کند و احیانا ببیند چنان نشد و سپس در نزد خویش یا دیگران چنین و چنان بگوید . . .

خیر! آیه مربوط به اجتماع بشری است ، نه افراد!

مثلا اگر اهالی محله ای ، یا دهی ، یا شهری ، یک کشوری، روحیه عمومی و غالب شان این بود که شکر نعمت های خدا کنند خداوند در پاسخ نعمت های آنان را زیاد می فرماید.

ضمنا این را هم دانسته باشیم که شکر منحصر در گفتن و تکرار اذکاری از قبیل الحمدلله و شکرا لله نیست بلکه شامل رفتار هایی است که در رابطه با قدردانی از نعمتها و بکار بردن آنها در محل های صحیح و به طرزی عاقلانه و به دور از افراط و تفریط است.

رابطه پیامبران با قوم خویش در سه مرحله

لطفا توجه داشته باشید که مطلب این پاراگراف راجع به فاز نهایی عمر اقوام و تمدن ها است ، مثلا در مورد قوم نوح مربوط به فاز نهائی عمر تمدن قوم نوح است و حتما توجه دارید که نوح 950 سال در میان قوم خویش زندگی کرد و داستانهای مربوط به کشتی و طوفان و غیره مربوط به فاز آخر تمدن آنها است و مطلب این پاراگراف هم نوعی از «فلسفه تاریخ» و مربوط به آخر عمر تمدن ها است ، بطوریکه تمدن شان در حال فروپاشی بوده و قابل نجات نبوده مگر اینکه کلا روش زندگی شان را تغییر اساسی دهند.

با این پیش زمینه دعوت انبیاء و واکنش قوم در مقابل آنها در سه مرحله قابل بررسی است :

مرحله اول انکار و تکذیب بطور کلی

در این مرحله قوم مربوطه میگوید اساسا با کل تعالیمت مخالفیم (انا کفرنا بما ارسلتم به – آیه 9)

پیامبران در جواب پیام و ماموریت خویش را تحلیل میکردند و میگفتند آیا در باره خداوند که آفرینشگر آسمانها و زمین است شک دارید؟(ا فی الله شک؟ - آیه 10)  (خوب ، معلوم است که در این مورد شکی ندارید و نداشتند) یا اینکه در این باره شک دارید که خداوند میخواهد به شما لطفی کند و موانع رشدتان را بردارد شکی دارید؟ (لیغفرلکم من ذنوبکم – آیه 10) (خوب ، معلوم است که در این مورد نیز شکی ندارید) یا اینکه در این باره شک دارید که این وضع فعلی تان قابل دوام نیست و باید اصلاح اساسی در آن صورت گیرد تا اساسا این تمدن تان ادامه حیات دهد (یوخرکم الی اجل مسمی – آیه 10)

مرحله دوم بهانه گیری و مطرح کردن موضوعات خارج از موضوع

قوم ها در جواب این سوال ها در می ماندند و برای خروج از بن بست به بهانه گیری می پرداختند که شما هم بشری مانند ما هستید (ان انتم بشر مثلنا – آیه 10) و اینکه میخواهید ما را از آنچه به آن عادت کرده ایم باز دارید (تریدون ان تصدونا عما کان یعبد آباونا – آیه 10) و اینکه اگر راست میگوئید باید معجزه ای بیاورید – فاتونا بسلطان مبین – آیه 10)

پیامبران جواب میدادند درست است که ماهم بشریم ، اما مورد لطف قرار گرفتیم و بما وحی میشود (آیه 11) و معجزه آوردن هم به اختیار ما نیست (آیه 11)

مرحله سوم تصمیم به برخورد فیزیکی و حذف

مخالفان پیامبران که از لحاط منطق و استدلال کم می آوردند زبان به تهدید و اجبار باز میکردند (آیه 13) که با این نوع برخورد به پایان کار خویش و هلاکت و انقراض میرسیدند . والبته عذاب آخرتشان سرجای خویش هست.  

ترجمه تفسیریِ آزاد

بسم الله الرحمن الرحیم

الف.ل.ر. این کتاب با عظمتی است که بسويت فرستاديم تا مردم را به فرمان پروردگارشان از تاريکيها بسوي نور بيرون آوري. بسوي جاده اي که به سوی آن پيروزمند ستوده است (1) همان خداوندي که آنچه در آسمانها و زمين است از آن اوست و واي بر کافران از عذابي شديد (2) همان کسانی که زندگيِ پست تر را بر آخرت ترجيح ميدهند و از راه خدا باز ميدارند و آنرا کج ميخواهند ، آنها در گمراهيي بوده و از حقیقت بسیار دور ميباشند (3) و هيچ پيامبري را جز به زبان قومش نفرستاديم تا برايشان حقایق را بيان کند. پس خداوند هر که را که لایق گمراهی باشد گمراه ميکند و هر که را خواهد هدايت ميکند و همو پيروزمند فرزانه است (4) و البته موسي را با آياتمان به ماموریت فرستاديم که قومت را از تاريکيها بسوي نور خارج کن ، و روزهاي خدا را به يادشان آر. که در اين البته براي هر صبر پيشهء شکر گزاري آياتي است (5) ای پیامبر! هنگامي را بیاد آر که موسي به قوم خويش گفت نعمتهاي خداوند را بر خويش بياد آوريد که شما را از فرعونيان نجات داد، از همانها که بر شما عذاب سخت روا ميداشتند و پسرانتان را سر ميبريدند و زنانتان را زنده ميخواستند و در اينها از جانب پروردگارتان امتحاني بزرگ بود (6) و هنگامي که پروردگارتان اعلام کرد اگر شکر گزاري نموديد زيادتتان ميدهم و اگر کفران کرديد عذابم شديد خواهد بود (7) و موسي گفت اگر شما و هر که در زمين هست کفر ورزد البته خداوند بي نياز ستوده است (8) ای مردم! آيا خبر کساني که قبل از شما بوده اند بسوي شما نيامده است؟ خبر قوم نوح و عاد و ثمود و کساني که پس از آن ها بوده اند که جز خداوند کسي نمي شناسدشان، که پيامبرانشان با دلايل روشن بسويشان آمدند وآنها دستهايشان را به دهانهايشان بردند و با صدای رسا گفتند ما به آنچه شما راجع به آن فرستاده شده ايد کافريم ، و درباره آنچه که ما را به آن ميخوانيد در شک هستيم (9)  پيامبرانشان گفتند آيا درباره خداوند که آفريننده آسمانها و زمين است شکي هست؟ که دعوتتان ميکند تا گناهانتان را ببخشد و تا مدتي معين مهلتتان دهد؟ گفتند شما جز بشري مانند ما نيستيد ، ميخواهيد ما را از آنچه پدرانمان عبادت ميکردند باز داريد . پس معجزه و دليلي روشن برايمان بياوريد (10) پيامبرانشان گفتند ما جز بشري مانند شما نيستيم وليکن خداوند بر هر کس از بندگانش که خواهد منت ميگذارد و ما را نميرسد که برايتان معجزه و دليلي جز به فرمان خدا بياوريم و مومنان بايد بر خداوند توکل کنند (11) و ما را نميرسد که جز بر خدا توکل کنيم و البته راهمان را بما نشان داد، اينك بر آنچه که شما آزارمان کنيد صبر خواهيم کرد و توکل کنندگان بايد به خدا توکل کنند (12) و کافران به پيامبرانشان گفتند يا به دين ما بر ميگرديد يا اينکه از سرزمينمان اخراجتان مي کنيم ولي خداوند  بسوي آنان وحي کرد که البته ظالمان را هلاک خواهيم کرد (13)  و شما را پس از آنان در آن سرزمين جاي خواهيم داد . اين براي کسي است که از مقامم و تهدیدم خوف دارد (14) و آنها بدنبال پيروزي بودند اما همه جباران ستيزه جو نابود شدند (15) از پس آن هلاکت جهنم است و در آن چرکابه اي خون آلود نوشانده ميشوند (16) جرعه جرعه از آن مينوشند و مايل نيستند با رغبت و به راحتي از آن بنوشند و از هر طرفي مرگ به سراغشان ميايد اما نميميرند و از پس آن عذابي پر غلظت خواهند داشت (17)